Научная статья на тему 'ТАРАҚҚИЁТДА АХБОРОТЛАШУВ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ'

ТАРАҚҚИЁТДА АХБОРОТЛАШУВ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

393
64
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиѐт / электорон ҳукумат / ахборот / бизнес / тадбир-корлик / электорон тижоарт / ялпи ички маҳсулот / ягона дарча / илмийтехник оммалашув / интеграция / digital economy / e-government / information / business / entrepreneurship / e-commerce / gross domestic product / single window / scientific and technical popularity / integration

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бекдавлат Алиев

Мақолада рақамли иқтисодиѐт ва рақамли технологияларга асосланган электрон бизнес, электрон тижорат билан боғланган, рақамли товар ва хизматлар ишлаб чиқараѐтган ва тақдим этаѐтган иқтисодий фаолият илмийназарий ѐритилган. Бунда иқтисодий хизмат ва товарлар учун ҳисоб-китоблар электрон пул орқали амалга оширилиши, Рақамли иқтисодиѐт шакллари талқин қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the economic activity of digital economy and e-business based on digital technologies, connected with e-commerce, producing and providing digital goods and services. In this case, the settlements for economic services and goods are made through electronic money, the forms of the digital economy are interpreted.

Текст научной работы на тему «ТАРАҚҚИЁТДА АХБОРОТЛАШУВ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ»

ТАРАВДИЁТДА АХБОРОТЛАШУВ ВА РАЦАМЛИ ЩТИСОДИЁТ

Бекдавлат Алиев

Тошкент давлат иктисодиёт университети профессори

АННОТАЦИЯ

Маколада ракамли иктисодиёт ва ракамли технологияларга асосланган электрон бизнес, электрон тижорат билан богланган, ракамли товар ва хизматлар ишлаб чикараётган ва такдим этаётган иктисодий фаолият илмий-назарий ёритилган.

Бунда иктисодий хизмат ва товарлар учун хисоб-китоблар электрон пул оркали амалга оширилиши, Ракамли иктисодиёт шакллари талкин килинган.

Калит сузлар: ракамли иктисодиёт, электорон хукумат, ахборот, бизнес, тадбир-корлик, электорон тижоарт, ялпи ички махсулот, ягона дарча, илмий-техник оммалашув, интеграция.

ABSTRACT

The article describes the economic activity of digital economy and e-business based on digital technologies, connected with e-commerce, producing and providing digital goods and services.

In this case, the settlements for economic services and goods are made through electronic money, the forms of the digital economy are interpreted.

Keywords: digital economy, e-government, information, business, entrepreneurship, e-commerce, gross domestic product, single window, scientific and technical popularity, integration.

КИРИШ

Инсоният бошига келган пандемия синовлари унинг ижтимоий, иктисодий, интеллектуал хаётида кескин узгаришлар содир этди. Хусусан, таълим, савдо-иктисодий, ижтимоий алокларни тулик онлайин платформаларга оммавий утилишига олиб келди.

Жумладан, Узбекистонда хам "Ракамли Узбекистон-2030" дастурини ишлаб чикилиши ва хаётга татбик этилишига сабаб булди дея айта оламиз. Бу, энг аввало, асосий максад пухта ва мукаммал ташкилий-хукукий механизмларни шакллантириш, колаверса, инновацион гоялар, технологиялар ва ишланмаларни жорий

March, 2022

933

этиш буйича давлат органлари ва тадбиркорлик субъектларининг узвий хамкорлигини таъминлашдан иборат булди.

Далватимиз рахбари Шавкат Мирзиёев томонидан барча соха ва тармокларда ишлаб чикариш ва хизмат курсатишни ракамли технологиялар билан камраб олиш, бу борада замонавий билимларни чукур эгаллаган, интеллектуал салохиятли кадрларни етиштириш, мамлакатда "ахборотлашган жамият" мухитини яратиш вазифаси устувор килиб куйилди.

Чунки, энди ракамли технологияларнинг узок вакт давомида тараккий этиши иктисодий ривожланиш теденцияларини белгилайди ва жамиятни туб узгаришларга, интеграцион тараккий этишига олиб келади.

Бугунги кунда ракамли иктисодиётни шакллантириш купгина мамлакатлар учун устувор йуналишлардан бири сифатида каралиб, масалан, Д^Ш, Буюк Британия, Германия, Япония каби етакчи мамлакатлар бунинг намунасидир[1].

Мазкур мамлакатлар коида тарикасида "ракамли ривожланиш кун тартиби"ни амалга оширишнинг узок даври ва устуворликларнинг узлуксизлиги - асосий ахборот-коммуникация инфратузилмасини барпо этишдан то мувофиклаштирилган инфратузилмани шакллантиришгача булган даври билан тавсифланади.

Бу сохадаги сиёсат ва ракамли технологияларни кенг жорий этишни куллаб-кувватлаш дастурлари янада жадал суратларда янги боскичларга утиб бормокда.

Шу боис Хдракатлар стратегиясидан - тараккиёт старатегияси сари дастурида хам президентимиз томонидан ракамлаштириш ислохотлари олга сурилган. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва ^онунчилик палатасига килган Мурожаатномасида "2020 йил - Илм- маърифат ва ракамли иктисодиёт йили" деб эълон килгани хам бежиз эмас эди.

Таъкидлаш жоизки, ушбу мурожаатномадан кейин ахолимизда "ракамли иктисодиёт" атамаси хакида куплаб саволлар тугила бошлади.

Шундай булса-да, баъзи бировлардан "ракамли иктисодиёт нима?", деб сурасанг аник ва ишонч билан тахлилий жавоб айтолмаган холлар хам учрамокда.

Ракамли иктисодиёт - бу иктисодий, ижтимоий ва маданий алокаларни ракамли технологияларни куллаш асосида амалга ошириш тизимидир. Баъзида у интернет иктисодиёти, янги иктисодиёт ёки веб-иктисодиёт деган терминлар билан хам ифодаланади.

March, 2022

934

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дастлаб, 1995 йилда америкалик дастурчи Николас Негропонте "ракамли иктисодиёт" терминини амалиётга киритди. Хрзирда бу истилохни бутун дунёдаги сиёсатчилар, иктисодчилар, журналистлар, тадбиркорлар - деярли барча кулламокда. 2016 йилда Бутунжахон банки дунёдаги ракамли иктисодиётнинг ахволи хакида илк марта маъруза эълон килди "Ракамли дивидендлар" хакида[2].

Ракамли иктисодиёт амалда: масалан, харидорга пойафзал керак. Уни бозорга тушиб узи бевосита танласа ва накд пулга сотиб олса, бу анъанавий иктисод саналади. Телеграмдаги бирон савдо боти оркали узига маъкул товарни танлаб, товар эгасига пулни электрон тулов тизими оркали тулаш ва товарни етказиб бериш хизмати оркали олиш - ракамли иктисодиёт дейилади. Бу масалани энг содда маиший мисол оркали тушунтиришдир. Аслида, хаммамиз аллакачон ракамли иктисодиёт ичидамиз, унинг кулайликларидан фойдаланиб келмокдамиз. Хусусан, ойликларимиз пластик карталарга тушади, электрон тулов оркали коммунал хизматлар, телефон, интернет ва бошка махсулот ва хизматларга тулов амалга оширамиз, электрон тарзда солик декларацияси топширамиз, картадан картага пул утказамиз, таомларга утирган жойда буюртма берамиз ва хоказо.

Ракамли иктисодиётни илмий жихатдан тавсифласак - бу нолдан бошлаб яратилиши лозим булган кандайдир бошкача иктисодиёт эмас, янги технологиялар, платформалар ва бизнес моделлари яратиш хамда уларни кундалик хаётга жорий этишдир. Бу эса, мавжуд иктисодиётни янгича тизимга кучириш деганидир.

Белгилари:

юкори даражада автоматлаштирилганлик;

электрон хужжат алмашинуви;

бухгалтерлик ва бошкарув тизимларининг электрон интеграциялашуви;

маълумотлар электрон базалари;

CRM (мижозлар билан узаро муносабат тизими) мавжудлиги;

корпоратив тармокларни уз ичига олади.

Ракамли платформаларнинг ривожланиш сохасидаги ёркин мисолни "Алибаба" электрон савдо тизимига эга булган Хитой компаниясини келтириб утиш мумкин. Ундан фойдаланиш тажрибаси шуни курсатадики, маълумотлар туплаш жараёнида иктисодиётнинг турли секторларига экспансия учун ута

March, 2022

935

ракобатли устунликлар яратилади. "Алибаба" бу - оддийгина ракамли платформа эмас, балки платформалар экотизимидир.

Ракамли иктисодиёт инсонларнинг турмуш даражасини сезиларли даражада оширади, бу унинг асосий фойдасидир.

Ракамли иктисодиёт коррупция ва "кора иктисодиёт" нинг асосий кушандасидир. Чунки, ракамлар хамма нарсани мухрлайди, хотирада саклайди, керак пайтда маълумотларни тез такдим этади. Бундай шароитда бирон маълумотни яшириш, яширин битимлар тузиш, у ёки бу фаолият хакида тулик ахборот бермасликнинг иложи йук, компьютер хаммасини намоён килиб куяди. Маълумотлар куплиги ва тизимлилиги ёлгон ва кингир ишларга йул бермайди, чунки тизимни алдаш имконсиз. Натижада "ифлос пулларни" ювиш, маблагларни угирлаш, самарасиз ва максадсиз сарфлаш, ошириб ё яшириб курсатиш имкони колмайди. Бу эса иктисодиётга легал маблаглар окимини оширади, соликлар уз вактида ва тугри туланади, бюджет таксимоти очик булади, ижтимоий сохага йуналтирилган маблаглар угирланмайди, мактаблар, касалхоналар, йулларга ажратилган пуллар тулик етиб боради.

Ракамли иктисодиёт фани хакида Узбекистон таълим тизимида хам бир катор укув-кулланмалар, дарсликлар ва турли адабиётлар яратилган булиб, хусусан, С.С. Гулямов, Р.Х,. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева "Ракамли иктисодиётда блокчейн технологиялари" укув кулланмасини ёзганлар (С.С. Гулямов, Р.Х,. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева. Ракамли иктисодиётда блокчейн технологиялар. Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019, 447 бет.)

Саккиз боб, 443 сахифадан иборат мазкур кулланма хозирги пайтда тезкорлик билан ривожланаётган ва бир канча шов-шувларга сабаб булаётган ракамли иктисодиёт сохасига ва унинг инфратузилмасини тавсифлашга багишланган. Унда ракамли иктисодиётнинг асоси булган муаммолар билан боглик масалалар, ракамли иктисодиётга утиш механизми, криптографиянинг мухим элементи булган хешлаштириш функциялари хакида бир канча маълумотлар берилган. Ундан сунг, криптографиядан ракамли валюталарга утиш мантики, криптовалюталарнинг асосий турлари ва уларнинг хоссалари баён этилган. Турли хилдаги лойихаларга инвеститсиялар жалб килиш учун ишлатиладиган ISO хакида тушунча ва унинг мохияти курсатилган. Укув кулланма охирида криптовалюталар буйича бир канча саволларга жавоблар ва глоссарий берилганки, улар ёрдамида бу сохани янада чукуррок урганиш мумкин булади. Кулланма олий таълимнинг бакалавр ва магистр мутахассисликларида

March, 2022

936

таълим олаётган талабаларга тавсия этилиб, шу йуналишда тадкикот ишлари олиб бораётган банк-молия ва илмий ходимларга хамда криптовалюта сохасидаги инновациялар билан кизиккан барча тадбиркорлик субъектлари фойдаланиши учун мулжалланган.

"Узбекистонда ривожлантириш истикболлари ва жахон амалиёти. Халкаро илмий-амалий онлайн конференция материаллари" (- Тошкент: Бинзес ва тадбиркорлик олий мактаби 2020. - 979 б.") чоп этилган булиб, "Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сонли Фармони билан тасдикланган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясини "Илм, маърифат ва ракамли иктисодиётни ривожлантириш йили"да амалга оширишга оид давлат дастурида белгиланган устувор вазифалардан келиб чикиб, ракамли иктисодиёт, ракамли трасформациялашув шароитида корпоратив ва лойихавий бошкарув, бизнес стратегиялари ва моделлари, тадбикорлик куникмалари, камбагалликни кискартириш, электрон тижорат ва маркетинг масалалари буйича янги фикр ва тажриба алмашиш борасида илмий маколалар ёритилган.

Шу билан бирга, ёшларнинг илм-фанга булган интилишлари ва гояларини куллаб-кувватлаш максадида Узбекистон Республикаси Иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлиги хузуридаги Бизнес ва тадбиркорлик олий мактабида 2020 йил 24 декабр куни "Ракамли иктисодиёт: Узбекистонда ривожлантириш истикболлари ва жахон амалиёти" халкаро илмий-амалий онлайн конференцияга келиб тушган маъруза тезислари жамланган.

Давлатнинг ракамли иктисодиётни ривожлантириш йулини танлаганлиги ахборот технологиялари сохасида ва умуман, электрон хужжатлар айланмаси сохасида янги йуналишлар очиб беради. "Ракамли технологиялар" томон бурилишга бутун жахон интернет тармоги ва сифатли алоканинг ривожланиши сабабчи булди.

Ракамли иктисодиёт назарияси уз ривожланишининг бошлангич давридадир. "Ракамли иктисодиёт" атамаси илмий амалиётга испаниялик ва америкалик сотсиолог, ахборотлашган жамиятнинг етакчи тадкикотчиси Мануел Кастелс томонидан киритилган. Бу борада у узининг "Ахборот даври: иктисод, жамият ва маданият" уч жилдли монографиясини чоп этган. ^озирги вактга келиб, ракамли иктисодиёт назарияси тулалигича хали шаклланмаган ва купчилик иктисодчилар

томонидан кенг микёсда урганилмокда. Илмий адабиётларда

March, 2022

хозирги замон "Янги ракамли иктисодиёти" турли атамалар билан номланади. Масалан, "Постиндустриал иктисодиёт" (Д.Белл), "Ахборотлашган иктисодиёт" (О.Тоффлер), "Мегаиктисодиёт" (В.Кувалдин), "Ахборот ва алокага асосланган иктисодиёт" (И.Ниинилуто), "Техноиктисодиёт ёки ракамли 9 иктисодиёт" (Б.Гейтс), "билимларга асосланган иктисодиёт" (Д.Тапскотт). Ушбу тушунчаларни боглаб турадиган омил - бу иктисодий жараёнларнинг глобаллашув жараёнида ахборот технологияларининг бирламчи уринни эгаллаши булиб хисобланади. Ракамли иктисодиёт хакида суз борар экан, ахборотлашган жамиятга таъриф бериб утиш уринлидир. Ахборотлашган жамият деб, унда фаолият юритаётган кишиларнинг куп кисми ахборотни, айникса, унинг энг олий шакли булган билимларни ишлаб чикариш, саклаш, кайта ишлаш ва сотиш билан банд булган жамиятга айтилади. Жамият ва иктисодиёт ривожланишининг бу боскичига жамият хаётида ахборот, билим ва ахборот технологиялари ахамиятининг янада ошиши хосдир. Ракамли иктисодиёт устивор булган ахборотлашган жамиятга таъриф беришда иктисодчилар турли технологик, иктисодий, мехнат, фазовий, истеъмол ва креатив мезонлардан фойдаланадилар.

Баъзилар ракамли иктисодиёт нега керак ва нима беради, деб уйлаши мумкин. Ракамли иктисодиёт деганда, факатгина Блокчейн (Blockchain) технологиясини ва улардан халкаро молия бозорларида фойдаланиш масалаларини ёки криптовалюталарни тушуниш керак эмас. Албатта, Блокчейн технологияси, криптовалюталар хам ракамли иктисодиётнинг бир булаги. Лекин ракамли иктисодиёт (Digital Economy) деганда, ракамли коммуникациялар, IT ёрдамида олиб бориладиган иктисодиёт тушунилади. Бунда, яширин иктисодиётга бархам бериш воситаси сифатида хам караш мумкин. Чунки биринчидан, барча операциялар электрон руйхатдан утилишига, иккинчидан шаффоф булишига эришилади. Колаверса, ишлаб чикаришда янги IT технологиялар кулланилиши туфайли махсулот ва хизматларнинг таннархи пасаяди. Ракамли иктисодиётнинг уз валютаси (криптовалюта, биткоин), пул саклайдиган кармони (блокчейн), хисоблаш усуллари (майнинг) каби терминлари мавжуд. Мазкур дастурлар хакида янада батафсил илмий тадкикотлар олиб бориш бугуннинг долзарб масаласи.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бугунги кунда Узбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш

March, 2022

938

вазирлиги ахборот хизмати маълумотларига кура, телекоммуникация инфратузилмасини ривожлантириш йуналишида ва муаммоин хал килиш буйича бир катор ишлар амалга оширилмокда.

Хусусан, Интернет тармогига уланишнинг умумий утказувчанлик кобилияти 1 200 Гбит/с.ни ташкил этиб, коммутация маркази оркали 750 Гбит/с тезликда Интернет тармогига чикиш имконияти яратилди ва тармокнинг юкланиш даражаси 76,6 фоизни ташкил этмокда.

2020 йилнинг 1 январидан оператор ва провайдерларга Интернет хизматлари учун тариф 2021 йилга нисбатан 34 фоизга арзонлаштирилиб, 1 Мбит/с учун 56,0 минг сумни ташкил этди. Интернет хизматидан фойдаланувчилар сони бугунги кунда 22 млн. дан ортди, шундан, мобил Интернет фойдаланувчилари сони 19 млн.ни ташкил этади. Республика буйича 237 та объектда магистрал телекоммуникация тармоклари кенгайтирилиб, телекоммуникация ускуналари модернизация килиниб, магистрал телекоммуникация тармоклари утказувчанлик кобилияти вилоятлараро даражада 200 Гбит/с.га, туманлараро даражада эса 40 Гбит/с.га етказилди. Ижобий натижалар бор, бирок бу етарли дегани эмас.

Зеро, ракамли иктисодиёт акл бовар килмас катта хажмда ракамли маълумотларни туплашда давом этмокда.

2022 йилда глобал 1Р трафик хажми 150 700 Гбит/с(солиштириш учун 2017 йил 45 000 Гбит/с) чикиши кутилаётгани даврдан ортда колмасликка чакиради(1 -жадвал).

1-жадвал. Узбекистонда интернет тазимидан фойдаланувчилар хакида жадвал.

№ Номи Ракам Гбит/с. Худуд

1 Интернет тармоги утказувчанлиги 1 200 750 Узбекистон

2 Интернет хизматидан фойдаланувчилар сони 22 млн. 750 Узбекистон

3 Мобил Интернет фойдаланувчилари сони 19 млн. 750 Узбекистон

Ракамли бизнес бу - жисмоний ва ракамли дунёларни бирлаштирадиган янги бизнес-моделлар пайдо булишидир. Гарбда Schoolof Management ракамли узгаришни "Корхоналар киймати ва унумдорлигини тубдан ошириш учун замонавий технологиялардан фойдаланиш"

March, 2022

939

сифатида таърифлайди. Ижтимоий тармокдар, смартфонлар бозори, интернетга кенг полосали уланиш, машинади укитиш технодогиядари ва сунъий интеддектнинг "портлаб" усиши компаниялар фаолият юритаётган дунёни узгартириб юборади. Удар ёки янги бозордаги буш жойдарни эгаддашлари ёки мавжуд буш уринларни узгартирган ходда, уздарини узгаришдарга мослаб олиши дозим булади. Шундай булиб чикадики, ташкидотдарнинг 22 ракамли узгартириш бу - янги ахборот технодогиядарининг ривожланиши ва бутун дунё буйлаб фаод таркалишига жавоб хисобданади.

Ракамли узгартириш турли даражаларга эришиб, удар уртасидаги фарк иккита атама - "ракамли куринишга кедтириш" ва "ракамлаштириш" уртасидаги фарк билан бир хил маънога эга булади. Ракамли куринишга кедтириш бу - ахборотни жисмоний воситалардан ракамли воситаларга утказишдир. Ракамли куринишга кедтиришга мисоддар - электрон китобдар, видеокурсдар, суратнинг ракамли нусхасини яратиш ва бошкалар. Бунда ахборот структурасининг узгариши руй бермайди: у факат электрон шаклга эга булади, ходос.

Ракамли куринишга кедтириш купинча мавжуд бизнес-модедни такомиддаштириш ва бизнес-жараёндарни оптималлаштириш учун фойдаланидади. Ракамлаштириш эса - ракамли шаклда булган бутундай янги махсудотдар яратишдир. Масалан, мудтипдикацияди динамик укув курси ёки хужжатни шархлашнинг интерактив тизими - бу ракамлаштиришдир. Ракамлаштириш асосида яратидган махсудотни унинг сифатини жиддий йукотмасдан туриб, техник воситаларга утказишнинг имкони йук, шу сабабди ракамлаштириш, ракамли куринишга кедтиришдан фаркли равишда, бизнесга сезирарди даражада кескин ривожланиш ва янги ракобатли устундикдар кулга киритишга имкон беради.

Президент Ш.Мирзиёв таъкиддаганидек, "Албатта, ракамли икти-содиётни шаклдантириш керакли инфратузидма, куп мабдаг ва мехнат ресурсдарини талаб этишини жуда яхши бидамиз. Бирок, канчалик кийин булмасин, бу ишга бугун киришмасак, качон киришамиз?! Эртага жуда кеч булади. Шу боис, ракамли иктисодиётга фаод утиш - кедгуси 5 йиддаги энг устувор вазифаларимиздан бири булади".

Ахолининг барча кисмида хам ракамли малаканинг етарди эмасдиги ракамли иктисодиётни ривождантириш йуддаги яна бир тусик булиб кодмокда. Шунингдек, ракамли товар айланмаси хам паст даражада. Бу борада технология одамида

March, 2022

940

купчиликка маълум булган «Microsoft» корпорацияси асосчиси Билл Гейтснинг бир фикрини эслаш уринли: "Тез орада Ер шарида факат икки тур компаниялар мавжуд булади. Биринчиси, интернет оркали бизнес килувчи ва иккинчиси, бизнесдан чиккан компаниялар". Тадбиркорлар мана шу жихатни инобатга олган холда, дунёга машхур бизнес истеъмолчи учун, "бизнес бизнес учун", "истеъмолчи истеъмолчи учун" тамойиллари асосида уз фаолиятини ташкил этиши максадга мувофик.

Айни пайтда Click, Payme, M-bank, Upay, Oson ва бошка онлайн туловларга имкон берувчи тулов тизимлари мавжуд булишига карамай мобил туловлар, интернет, коммунал туловлар учун онлайн туловларни амалга ошириш курсаткичи юкори эмас. Утган давр мисолида айтсак, 2017 йилда 34 фоиз хисоб эгалари ракамли туловни амалга оширган. Солиштириш учун бу курсаткич Буюк Британияда 96 фоизга тенг. Эътиборлиси, терминал оркали туловлар сон ошиб бормокда. Масалан, 2018 йилда терминал оркали туловлар 53 триллион сумни ташкил этган.

Шунингдек, узок вакт давомида бюджет ташкилотларида техник ходим хисобланган ахборот технологиялари мутахассисларига юкори маош берилмагани хам ракамли иктисодиётни жорий этишдаги муаммо булмокда. Сабаби малакали дастурчилар ойлик юкори булмаса ташкилотлардаги бу лавозимда узок колмаган. Улар халкаро ташкилотлар, кушма корхоналар, чет эллик буюртмачилар учун ишлашни маъкул курадилар. Эндиликда уларга устама бериш механизми жорий этиш, уларни хаолкаро бозорларда ишлашга ургатиш ва бунинг илмий асосларини яратиш биз учун кечиктириб булмас ягона йулдир.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Ракамли иктисодиёт атамаси икки хил турли тушунчаларни ифодалаш учун ишлатилади. Биринчидан, ракамли иктисодиёт - бу ривожланишнинг замонавий боскичи хисобланиб, у ижодий мехнат ва ахборот неъматларининг устувор урни билан тавсифланади. Иккинчидан, ракамли иктисодиёт - бу узига хос назария булиб, унинг урганиш объекти, ахборотлашган жамият хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Лойиха бошкаруви миллий агентлиги ракамли иктисодиётни жорий этиш ва ривожлантириш сохасида ваколатли орган хисобланади. Бундан ташкари Иктисодиёт, Молия, Ахборот

March, 2022

941

технологиялари, Адлия вазирликлари ва бошка катор давлат тузилмалари ракамли иктисодиётни ривожлантириш учун узига хос масъулият ва вазифаларга эга[3].

Акл-заковат ва илм — тараккиёт канотидир. Замонавий илм-фаннинг чуккиси юкори технологияларда, ракамли оламда кузга ташланади. Туртинчи саноат инкилоби тараккиётнинг янги куриниши — "ракамли иктисодиёт" бошлангани англатади. Бугунги кунга келиб жахонда ракамли иктисодиёт тараккий этган 20 мамлакатда 2 триллион А^Ш долларини ташкил этаётгани хисоблаб чикилган. Ракамли иктисодиётни ривожлантиришда дунёда пешкадам Буюк Британияда эса у хозирнинг узида миллий ялпи ички махсулотнинг 12 фоизига етди. Ракамли иктисодиёт технологик ва бизнес жараёнлари, ишлаб чикариш, логистика ва тайёр махсулотларнинг савдосини ракамлаштиришни назарда тутади.

Мамлакатимизда 2020 йилнинг узида транспорт, геология, таълим, архив каби сохаларни тулик ракамлаштириш белгиланган ва бу борадаги ишлар жадал олиб борилмокда. Замонавий инфратузилмага эга булган "IT-парк''лар хам фикримиз далилидир.

Ахоли ва тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари билан контактсиз алока шаклларини янада ривожлантириш максадида Ягона интерактив давлат хизматлари порталининг янги версияси, Бош вазирнинг тадбиркорлар мурожаатларини куриб чикиш виртуал кабулхонаси "business.gov.uz" портали ишга туширилгани ракамли иктисодиёт ривожи йулдаги мухим кадамлардир.

Норматив-хукукий хужжатлар лойихаларини барча манфаатдор вазирликлар, идоралар, махаллий ижро этувчи хокимият органларига куриб чикиш, электрон ракамли имзодан фойдаланган холда келишиш (виза куйиш) учун, шу жумладан, бир вактнинг узида кенг жамоатчилик ва мутахассислар мухокамасини утказиш ва тезкор жунатиш учун вактни ва мехнат ресурсларини сезиларли даражада тежаш максадида ягона электрон тизими "project.gov.uz" жорий этилгани хам кувонарли [4].

"Ракамли тенгсизлик тенгсизликларнинг дояси" булиб турган бир пайтда иктисодиётнинг барча сохаларини ракамлаштириш жахон хамжамиятига интеграциялашув, дунё бозорида уз урнига эга булиш, иктисодий равнак топиш, ахолига кулайликлар яратишнинг асосий шартидир.

March, 2022

Кувонарлиси, бу мамлакатимизда асосий кун тартибидаги масала. Ракамлаштириш борасида Узбекистон дадил одимлар билан илдамламокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги ПФ5349-сонли "Ахборот технологиялари ва коммуникатсиялари сохасини янада такомиллаштириш буйича чора-тадбирлар тугрисида"ги Фармонини ижро этиш борасида, шунингдек, республикамизда ракамли иктисодиётни, давлат бошкарув тизимида замонавий ахборот технологияларини жадал ривожлантириш буйича шароитлар яратиш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш максадида Вазирлар Махкамаси 2018 йил 31 августда ракамли иктисодиётнинг максад ва вазифаларини белгилаб берадиган «Узбекистон Республикасида ракамли иктисодиётни жорий килиш ва янада ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида» 4 та карор кабул килинди.

Ракамли иктисодиётни ташкил килишга режа асосидаги ёндашув давлат рахбарлиги курсатмалари асосида ракамли инфратузилманинг боскичма боскич ривожланишни ва мос келувчи секторларни турли иктисодиёт субъектлари билан максадли йуналтирилган тарзда "тулдириш"ни назарда тутади.

Бунда ракамли иктисодиёт фаолият курсатиши учун технологик база ва инфратузилма шакллантириш хусусий бизнеснинг (биринчи навбатда, кичик ва урта бизнеснинг) ривожланишига хизмат киладиган шароитлар яратиш билан бир вактда (ёки ундан олдин) руй беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Режали ёндашув доирасида технологик йуналишда, режа асосидаги ракамли иктисодиётнинг устувор йуналишларига мувофик ривожланади. Колган технологиялар ёки суст ривожланган булади ёки импорт килинади. Иккинчи ёндашувнинг асосий устунлиги яратилаётган инфратузилма базасининг универсаллиги ва тезкорлиги хисобланади.

Ракамли иктисодиётни ташкил килиш когозсиз электрон хужжат алмашинуви ва иш юритишни ташкил килган холда, барча маъмурий тартиб-таомилларни ва операцион жараёнларни ракамлаштириштириш имконини беради.

Корхоналар, аввало, бошидаёк факат маълум вактдан кейингина узини оклайдиган катта харажатларга тайёр булиш зарур. Баъзида компаниялар дархол самара булишини кутадилар, бунинг эса хар доим хам иложи йук. Жараёнлар боскдчма-боскдч йулга куйилади, ходимлар янгича ишлашга куникадилар, мижозлар эса жорий этилган махсулотлар тугрисида хабардор буладилар ва улардан фойдалана бошлайдилар.

March, 2022

943

Иккинчидан, рахбарият ва ходимларнинг ракамли саводхонлигини ошириш устида ишлашга тугри келади. Бу ундовлар ноёб нарса эмас. Бутун жахондаги компаниялар уларга доимий равишда дуч келадилар.

Фаолиятнинг очиклиги ва шаффофлиги хамда ахоли пунктларида давлат хизматларидан фойдаланишнинг кафолатланганлигини таъминлаш, идоралараро электрон хамкорлик жараёнларини автоматлаштириш, ва "Ракамли идора" лойихасини амалга оширишнинг амалий тажрибасини бошка давлат органлари ва ташкилотларида уларнинг фаолияти хусусиятларидан келиб чиккан холда жорий этишни такозо этади.

Узбекистонда давлат иштирокидаги компаниялар иктисодиётнинг анчагина улушини эгаллайди. Шунинг учун уларни ракамлаштириш мамлакат ЯИМ усишига бевосита таъсир килмокда. Бошкача килиб айтганда, давлат секторининг ракамли трансформацияси Узбекистонда иктисодий усишнинг мухим драйверларидан биридир.

Якин келажакда Ракамли технологиялар иктисодиётга боглик 50 фоиздан ортик сохаларни кескин узгартириб юборади. Ушбу караш ахборот технологиялари ва ракамли платформалар бизнес моделларни кескин узгартириб, уларнинг самарадорлигини воситачиларни бартараф этиши ва жараёнларни оптималлаштиришига асосланган.

Жахон банки хисоб-китоблари биноан, тезкор интернет фойдаланувчиларининг 10 фоизга купайиши йиллик ЯИМ куламини 0,4 фоиздан 1,4 фоизгача ошириши мумкин экан.

Шунингдек, ракамли иктисодиётнинг мамлакат ЯИМдаги улуши хар йили тахминан 20 фоизга усиши (ривожланган мамлакатларда бу курсаткич 7 фоиз атрофида) унинг ахамияти белгилайдиган курсаткич сифатида каралади.

2010 йилда Boston Consulting Group компанияси ракамлаштириш куламини 20 та мамлакатдан иборат гурух учун 2,3 триллион долларга (4,1 фоиз ЯИМ) бахолаган. Агар бу тенденция сакланиб колса, 10-15 йилдан кейин бундай иктисодиётнинг жахон ЯИМидаги улуши 30-40 фоизга якинлашади.

Ривожланаётган иктисодиётларда IT сохасида тахминан 1 фоиз ахоли мехнат килади, ушбу сектор иш уринларини бошкаларга солиштирганда нисбатан камрок яратади. Бирок IT йуналишининг юксалиши янги технологияларни узлаштираётган бошка сохаларда иш уринларининг яратилишига туртки беради (IT сохасида яратилган хар 1та янги иш урни учун ёндош сохаларда 4,9та иш урни тугри келади).

March, 2022

944

Ракамли иктисодиёт тадбиркорлар ва узи учун ишлайдиган инсонларга янги уфкларни дадил очиб бермокда.

Купинча IT сохасининг ривожига кушилган хисса иктисодиётнинг ривожланиши, янги иш уринларининг яратилиши, одамлар ва бизнес учун янги турдаги хизматларнинг пайдо булиши, электрон хукумат лойихалари доирасида харажатларининг кискаришига замин яратади.

Шу билан бир вактда, ахборот технологияларини татбик этишдан хосил булган умумий эффект кутилганидан самарасизрок булиб чикади ва бир хил тартибда таксимланмайди.

Бу каби инвестициялардан максимал натижа олиш учун технологияларнинг Жахон банки тайёрлаган маърузасида «аналог тулдирувчилар» деб номланган бошка омиллар билан узаро таъсирини яхши тушуниш талаб этилади.

Улар каторида:

фаол ишбилармонлик мухитини куллаб-кувватлайдиган хамда бизнес ва инсонларга ракамли иктисодиёт технологияларидан ракобат ва инновациялар, харажатларни кискартириш, шунингдек, турмуш фаровонлигини ошириш учун фойдаланишга имкон берадиган норматив-хукукий база;

бизнес менежменти ва давлат хизматчиларида ахборот технологияларини куллашга доир тулаконли куникмалар;

ахборот технологияларидан фойдаланиш йуналишида консалтинг хизматларини курсатадиган институтлар (давлат ва хусусий) урин олган.

Ракамли иктисодиёт хосил киладиган эффектларни тулик санаб утиш анча мураккаб иш, бинобарин, электрон сервислар ва метамаълумотлардан фойдаланиш имконияти иктисодий объектларга такдим этадиган алокаларни тулаконли тарзда бахолаш анча мушкулдир. Шу боис ахборотлаштиришга сарфланадиган инвестицияларнинг мухимлигини, айникса давлат даражасида асослаш бир кадар кийин вазифа хисобланади. У ёки бу сохада яратилган гигибайт ахборотни реал холатда хар доим хам хисоблаб чикишнинг имконсизлиги уз-узидан тушунарли ходисадир.

Ахборот платформаларини бирлаштириш натижасида пайдо булган мулокот моделлари янги иктисодий технологияларнинг (ЯИТ) пайдо булишига туртки беради.

ЯИТ - бу ташкилий бошкарув тизимларига бирор максадга хизмат киладиган ахборот (маълумотлар, гоялар ва билимлар) махсулотларини яратиш, уларни узатиш, саклаш

March, 2022

945

ва акс эттириш учун яхлит технологик платформага бирлашувчи ва иктисодий агентлар мулокотига сарфланадиган тракзакцион харажатларни максимал даражада камайтирувчи маълумотларни кайта ишлашга доир хар жихатдан янги «созланувчи» воситалар ва методлар йигиндисидир. ЯИТнинг асосий тамойиллари: тубдан янги бизнес моделларни яратиш;

хар хил IT хизматларни окилона бирлаштириш ва улардан фойдаланиш методларини реал иктисодиёт секторидаги ташкилий ва технологик жараёнларда куллаш;

транзакцион харажатлар ва ишлаб чикаришда кулланиладиган моддий ресурсларни минималлаштириш.

ЯИТ ракамли технологиялар асосида мавжуд иктисодий реалияларда ривожланиб боради. Аввалрок ишлаб чикариш, савдо ва молияга оид технологиялар пайдар-пай такомиллашиб келган булса, хозир юзага келган ЯИТлар горизонтал муносабатларга (уз-узини ташкил килиш ва сингулярлик), инновацион тадбиркорлик (уз-узини ривожлантириш), ахборот мухандислиги (уз-узини такомиллаштириш) ва иктисодий жараёнларнинг автоформализациясига (автоматик тузилиш) таянч вазифасини утамокда.

ЯИТнинг чинакам асосини ахборотни тизимлаштириш ва тахлилий кайта ишлашга мулжалланган data-марказлар ва замонавий АТ платформалари шакллантиради. Бунда бошкарувга доир консалтинг ва бизнес тахлилга алокадор хизматларни такдим килиш йуналишини ривожлантириш мухим ахамият касб этади. Ахборот-консалтинг хизматлари ва давлат тараккиёт агентликлари сингари янги институтлар ишбилармонлик мухитини такомиллаштиришнинг ташкилий асоси булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2018 йилнинг 3 июлида «Узбекистон Республикасида ракамли иктисодиётни ривожлантириш буйича чора-тадбирлар тугрисида»ги ПК-3832 сон карори С.

2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PF-5349 sonli "Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni.

3. С. Гулямов, Р.Х,. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева. Ракамли иктисодиётда блокчейн технологиялар. Т.: ТМИ,

Иктисод-Молия" нашриёти, 2019, 447 бет.

March, 2022

4. Ракамли иктисодиёт: Узбекистонда ривожлантириш истикболлари ва жахрн амалиёти. Халкаро илмий-амалий онлайн конференция материаллари -Тошкент: Бинзес ва тадбиркорлик олий мактаби 2020. - 979 б.

5. Евгений Филиппов. Криптовалюта от А до Я. СТФОРЕХ, 2017

6. Umarjonov, S.S. (2021). Ijtimoiy - gumanitar fanlarni o'qitishda Fahriddin Roziyning ontologik qarashlarining o'rni va ahamiyat. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(9), 1029-1038.

7. Umarjonov, S.S., Safarov, M.K. (2021). Fahriddin Roziyning "Latoif ul-g'iyosiyot'' qo'lyozma asarida aql va e'tiqod masalasining qo'yilishi va uning diniy-falsafiy germenevtik tahlili. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(5), 1058-1068.

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.