Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ СИФАТИДА'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1072
96
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ялпи ички маҳсулот / интенсив ривожланиш / «рақамли Тошкент» / IT хизматлар / логи­ стика / технологик рақамли муҳит. / валовой внутренний продукт / интенсивное развитие / «цифровой Ташкент» / ИТ­услуги / логистика / технологическая цифровая среда.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хашимов Пазлиддин Зукурович, Рахматова Наргиза Аъзамхоновна, Фахриддинова Заринабону Фахриддин Қизи

Глобаллашув шароитида мамлакатлар рақобатбардошлигини аниқлашда иқтисодиётнинг рақамлаштирилганлиги даражаси муҳим аҳамият касб этади. Иқтисодиётнинг қайси бир тармоғи ёки соҳасига назар ташламайлик, барчасида рақамли технологияларнинг ўрнини кўрамиз. Мамла­ кат банк тизимидаги хизматлардан тортиб, давлат хизматлари даражасида ҳам инновацион рақамли технологияларнинг улуши ортиб бормоқда. Ҳозирги даврда саноат ишлаб чиқаришини ривожлан­ тиришни инновацион технологиялар асосида таъминлаш долзарб масалага айланиб бормоқда. Жaҳoн тaжрибacининг кўрсатишича caнoaт кoрxoнaлaрини ривoжлaнтириш бўйичa иннoвaциoн cтрaтeгиялaрни шaкллaнтириш вa aмaлгa oшириш улaрнинг ишлaб чиқaриш фaoлиятини ички вa тaшқи бoзoр тaлaблaригa мувoфиқлaштиришнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Хашимов Пазлиддин Зукурович, Рахматова Наргиза Аъзамхоновна, Фахриддинова Заринабону Фахриддин Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА

В условиях глобализации в определении конкурентоспособности стран уровень цифровизации приобретает важное значение. Если обратить внимание на любую отрасль или сферу экономики в них мы можем увидеть место цифровых технологий. Начиная с услуг банковской системы страны до уровня госудаственных услуг увеличивается доля инновационных цифровых технологий. В насто­ ящее время обеспечение развития промышленного производства на основе инновационных тех­ нологий превращается в актуальную задачу. Как показывает мировой опыт формирование и осу­ ществление инновационных стратегий по развитию промышленных предприятий является важным фактором координации их производственной деятельности по внутренним и внешним рыночным требованиям.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ СИФАТИДА»

у

Хашимов Пазлиддин Зукурович,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистан Миллий Университети Иктисодиёт назарияси кафедраси проф. в.б., иктисодиёт фанлари номзоди Рахматова Наргиза Аъзамхоновна,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий Университети "Макроиктисодиёт" кафедраси катта укитувчиси

Фахриддинова Заринабону Фахриддин к,изи,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий Университети 2-курс талабаси

РАКАМЛИ ИКТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИНИНГ МУ^ИМ СИФАТИДА

УУК: 338.2: 004

ХАШИМОВ П.З., РАХМАТОВА Н.А., ФАХРИДДИНОВА З.Ф. РАКАМЛИ ИКТИСОДИЁТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИНИНГ МУЦИМ ОМИЛИ СИФАТИДА

Глобаллашув шароитида мамлакатлар ракобатбардошлигини аниклашда иктисодиётнинг ракамлаштирилганлиги даражаси мух,им ах,амият касб этади. Иктисодиётнинг кайси бир тармоFи ёки сох,асига назар ташламайлик, барчасида ракамли технологияларнинг урнини курамиз. Мамла-кат банк тизимидаги хизматлардан тортиб, давлат хизматлари даражасида х,ам инновацион ракамли технологияларнинг улуши ортиб бормокда. Хозирги даврда саноат ишлаб чикаришини ривожлан-тиришни инновацион технологиялар асосида таъминлаш долзарб масалага айланиб бормокда. Жахрн тажрибасининг курсатишича саноат корхоналарини ривожлантириш буйича инновацион стратегияларни шакллантириш ва амалга ошириш уларнинг ишлаб чикариш фаолиятини ички ва ташки бозор талабларига мувофиклаштиришнинг мух,им омили булиб хизмат килади.

Таянч сузлар: ялпи ички мах,сулот, интенсив ривожланиш, «рак,амли Тошкент», IT хизматлар, логистика, технологик ракамли мух,ит.

ХАШИМОВ П.З., РАХМАТОВА Н.А., ФАХРИДДИНОВА З.Ф. ФОРМИРОВАНИЕ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА

В условиях глобализации в определении конкурентоспособности стран уровень цифровизации приобретает важное значение. Если обратить внимание на любую отрасль или сферу экономики в них мы можем увидеть место цифровых технологий. Начиная с услуг банковской системы страны до уровня госудаственных услуг увеличивается доля инновационных цифровых технологий. В настоящее время обеспечение развития промышленного производства на основе инновационных технологий превращается в актуальную задачу. Как показывает мировой опыт формирование и осуществление инновационных стратегий по развитию промышленных предприятий является важным фактором координации их производственной деятельности по внутренним и внешним рыночным требованиям.

Ключевые слова: валовой внутренний продукт, интенсивное развитие, «цифровой Ташкент», ИТ-услуги, логистика, технологическая цифровая среда.

XASHIMOV P.Z., RAXMATOVA N.A., FAXRIDDINOVA Z.F. THE FORMATION OF THE DIGITAL ECONOMY AS IMPORTANT FACTOR OF UZBEKISTAN DEVELOPMENT

In determining the competitiveness of countries in the global environment, the level of digitization of the economy plays an important role. In any branch or sector of economy, we could follow to the digital technologies' role. The share of innovative digital technologies is growing, not only in the country's banking system, but also at the public services. At present, providing the development of industrial production on the basis of innovative technologies is becoming an urgent issue. World experience shows that the formation and implementation of innovative strategies for the development of industrial enterprises is an important factor in the coordination of these production activities with the requirements of the domestic and foreign markets.

Key words: gross domestic product, intensive development, «digital Tashkent», IT services, logistics, technological digital environment.

Кириш.

Рак,амли ик,тисодиётга булган к,изик,иш жамият ва ик,тисодиётда руй бераётган жид-дий узгаришлар туфайли сезиларли даражада усди. Замонавий технологиялар ва платформа-лар мижозлар, хамкорлар ва давлат ташкилот-лари билан шахсий мулок,отни минималлашти-риш хисобига корхоналар ва жисмоний шах-сларга харажатларни к,иск,артиришга ёрдам берди, шунингдек, узаро мулок,отни янада тез ва осон йулга куйишга имконият яратди. Натижада тармок, ресурсларига асосланган, рак,амли ёки электрон ик,тисодиёт пайдо булди.

Электрон хукуматга доир элементларни татбик, этиш ва рак,амли ик,тисодиётни к,уллаб-к,увватлаш Узбекистоннинг як,ин истик,болдаги тарак,к,иёт режасидан мустахкам урин олган. Бу, биринчи навбатда, электрон хужжат алмашиш улушини янада ошириш ва давлат хизматларининг муайян к,исмини Давлат хизматлари марказлари орк,али боск,ичма-боск,ич электрон шаклга утказиш вази-фаларига тегишлидир. Телекоммуникация инфра-тузилмаси бу жараёнда мухим вазифани бажа-ради.

Илмий муаммони к,уйилиши.

"Рак,амли ик,тисодиёт" атамаси илмий амали-ётга испаниялик ва америкалик социолог, ахбо-ротлашган жамиятнинг етакчи тадк,ик,отчиси Мануел Кастелс томонидан киритилган. Бу борада у узининг "Ахборот даври: ик,тисод, жамият ва маданият" номли уч жилдли монографиясини чоп этган. Хозирги вак,тга келиб, рак,амли иктисодиёт назарияси тулалигича хали шаклланмаган ва купчилик ик,тисодчилар томонидан кенг мик,ёсда урганилмокда. Илмий адабиётларда хозирги замон "Янги рак,амли ик,тисодиёти" турли хил атамалар билан номланади. Масалан, "Постин-

дустриал иктисодиёт" (Д.Белл), "Ахборотлаш-ган иктисодиёт" (О.Тоффлер), "Мегаиктисодиёт" (В.Кувалдин), "Ахборот ва алокага асосланган иктисодиёт" (И.Ниинилуто), "Техноиктисодиёт ёки ракамли иктисодиёт" (Б.Гейтс), "Билимларга асосланган иктисодиёт" (Д.Тапскотт)1.

Марк Порат бирламчи ва иккиламчи иктисодиёт секторлари орасига фарк киритган америкалик олимлардан бири булиб хисобланади. Бирламчи сектор аник иктисодий бахоланиши мумкин, чунки у бевосита бозор к,ийматини яра-тади. Иккиламчи сектор иктисодиёт учун мухим Хисобланса-да, аммо уни иктисодий бахолашни амалга ошириш анча мушкул амал хисобланади, чунки у компаниялар ва давлат корхоналари ичи-даги ахборот фаолиятини уз ичига олади2.

Глобаллашув шароитида рак,амли иктисодиёт тенденцияларининг узгаришини россиялик олим Н.С.Ревенко хам урганган, рак,амли ик,тисодиётни шакллантириш, ривожлантириш ва такомиллаш-тириш масалалари билан эса В.М.Бондаренко шуFулланган3.

1 https://royallib.com/book/bell_daniel/gryadushchee_

postindustrialnoe_obshchestvo__vvedenie.html; https://

royallib.com/book/toffler_elvin/revolyutsionnoe_ bogatstvo.html; Кувалдин В.Б. Глобальный мир: Политика,Экономика, Социальные отношения. Монография. - М.: Весь Мир, 2017. - 400 с.; http://s kyfa m i ly. ru/books/way/bgl.htm; https://ru.wikipedia.org/wiki.

2 Гулямов С.С., Аюпов Р.Х., Абдуллаев О.М., Балтаба-ева Г.Р. Ракамли ик,тисодиётда блокчейн технологиялар. - Т.: тМи, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019,- Б. 8-10.

3 http://www.fa.ru/org/science/iimeo/Documents/staff/ CV%20Revenko.pdf; http://inecon.org/sotrudniki/vizitki-sotrudnikov/bondarenko-valentina-mixajlovna-vedushhij-nauchnyj-sotrudnik-czentra-institutov-soczialno-ekonomicheskogo-razvitiya-instituta-ekonomiki-ran-ken. html

Глобаллашув шароитида мамлакатлар ракобатбардошлигини аниклашда иктисодиётнинг ракамлаштирилганлиги даражаси ва унинг иктисодиётининг тараккиёти билан боFликлик даражасини бахолаш борасида ечилма-ган илмий масалалар мавжуд. Шунинг билан, саноат корхоналарини ривожлантириш буйича инновацион стратегияларни шакллантириш ва амалга ошириш, уларни ахборотлаш асосида ишлаб чикариш фаолиятини ички ва ташки бозор талабларига мувофиклаштириш масала-лари тадкик этилиши лозим.

Тадк,ик,отнинг мак,сади ракамли иктисодиётнинг мохиятини ёритиш, унинг афзал-ликлари ва камчиликларини аниклаш, хамда Узбекистонда ушбу сохрани янада ривожлантириш буйича илмий таклифлар ва амалий тавсия-ларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,от методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик, тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, илмий абстракция, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тахлил усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Иктисодиётнинг ракамли сегментига тегишли бош манба - тракзакцион секторнинг усишидир. Ривожланган мамлакат-ларда бу курсаткич ЯИМнинг 70 фоиздан ортик микдорни ташкил этиб, давлат бошкаруви, консалтинг ва информацион хизмат курсатиш, молия, улгуржи ва чакана савдо, шунингдек, хизматлар сохасини (коммунал, шахсий ва ижтимоий) бир-лаштиради. Иктисодиёт диверсификацияси ва динамикаси канчалик юкори булса, мамлакат ичида ва ташкарисида ноёб ахборотлар айлан-маси шунчалик куп, миллий иктисодиётлар ичида ахборот трафиги эса шу кадар салмокли булади.

Шу боис иштирокчилар сони куп ва IT хизматлар кенг таркалган бозорларда ракамли иктисодиёт жадал суръатларда ривожланади. Айникса, бу - транспорт, савдо, логистика ва шу сингари интернет билан фаол ишловчи сохаларга чексиз кулайликлар яратади. Айрим тадкикотчиларнинг фикрига кура, уларда электрон сегментнинг улуши ЯИМнинг 10 фои-зига якинлашиб, 4 фоиз ахоли бандлигини таъ-минлайди. Энг ахамиятлиги, бу курсаткичлар баркарор тарзда усиб боради. Шубхасиз, ракамли иктисодиётнинг самарадорлигига нафакат ахборот технологияларининг камрови ва инфрату-зилманинг мавжудлиги, балки ишбилармон-лик мухити, инсон капитали ва муваффакиятли

бошкарув воситалари каби стандарт иктисодий мезонлар хам таъсир курсатади. Бинобарин, иктисодий тараккиёт айнан уларга таянади, бу эса ушбу мезонларнинг ракамли иктисодиёт ривож-ланишида аввалгидай мухим урин тутишини бил-диради. Бугунги кунда дунё ялпи махсулотининг 15,5 фоизгача улушини ракамли иктисодиёт ташкил этмокда, хамда сунгги 15 йил ичида ракамли иктисодиёт глобал ялпи махсулотга нисбатан 2,5 баробар тез усди1.

Бугунги иктисодиётни ракамлаштиришнинг жахон бозорига назар соладиган булсак, энг катта улуш икки мамлакатга яъни АК.Ш ва Хитойга туFри келиб, барча патентларнинг 75%, блокчейн технологияларининг 50%, дунёнинг 70 та энг йирик ракамли платформалари айнан мазкур давлат-лар улушига тутри келмокда. Шунингдек жахонда ракамли технологияларга киритилган инвестици-ялар микдори буйича лидер давлатларни тахлил киладиган булсак, бир йилнинг узида молиявий технологияларга сарфлар буйича Хитой 7,158 млн. доллар, АКШ эса 5,437 млн.доллар сарфлагани-нинг гувохи булишимиз мумкин2.

Технологик ракамли мухит - бу юридик ва жисмоний шахслар хамкорликдаги фаолият учун бутунлай янги мулокотни йулга куядиган «аквариум» хисобланади. Ахборот технология-лари корхоналарга бутунлай янги, янада жадал иш суръатларини узлаштириш хамда хизмат ва махсулотлар шаклини хилма-хиллаштиришга имконият яратади. Иктисодчиларнинг фикрига кура, айни вактда бу каби узгаришлар натижа-сида кушимча кийматни олиш амалиётига асос-ланган иктисодиёт хамкорлик ва манфаатларни бахам куриш («sharing-economy») иктисодиётига алмашмокда. Бу эса бозордаги ракобат уз урнини узаро манфаатли кооперацияга ва хамкорликка фаол бушатиши, шу билан бирга, вертикал мулокотдан узаро тенг муносабатлар ва бир-бирини тулдирувчи хизматларга утишига умид уЙFотади.

Ракамли технологиялар иктисодиётга боFлик 50 фоиздан ортик сохаларни кескин узгартириб юборади. Ушбу караш ахборот технологиялари ва ракамли платформалар бизнес моделларини кескин узгартириб, уларнинг самарадорлигини

1 https://kun.uz/news/2020/03/10/shavkat-mirziyoyev-^атПЧо8ЬкепЫоу1Ьа81-Ьоу1сЬа-ког8а^а1аг-Ьега1

2 "Ракамли иктисодиётни шакллантиришдаги замо-навий трендлар: тажриба, муаммо ва истикболлар". Илмий-амалий анжуман маъруза тезислари туплами. - Тошкент, 2020 йил 14 октябрь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

воситачиларни бартараф этиши ва жараён-ларни оптималлаштиришига асосланган. Жахон банки хисоб-китобларига биноан, тезкор интернет фойдаланувчиларининг 10 фоизга купайиши йиллик ЯИМ куламини 0,4 фоиздан 1,4 фоизгача ошириши мумкин экан. Шунингдек, рак,амли ик,тисодиётнинг мамлакат ЯИМдаги улушининг хар йили тахминан 20 фоизга усишига (ривож-ланган мамлакатларда бу курсаткич 7 фоиз атро-фида) унинг ахамиятини белгилайдиган курсаткич сифатида к,аралади. 2010 йилда Boston Consulting Group компанияси рак,амлаштириш куламини 20та мамлакатдан иборат гурух учун 2,3 триллион долларга (4,1 фоиз ЯИМ) бахолаган. Агар бу тенденция сак,ланиб крлса, 10-15 йилдан кейин бундай ик,тисодиётнинг жахон ЯИМи-даги улуши 30-40 фоизга якинлашади1. Ривож-ланаётган ик,тисодиётларда IT сохасида тахминан 1 фоиз ахоли мехнат к,илади, ушбу сектор иш уринларини бошк,а сохалардаги иш уринларига солиштирганда у нисбатан камрок, ЯИМ яратади. Бирок IT йуналишининг юксалиши янги техноло-гияларни узлаштираётган бошк,а сохаларда иш уринларининг яратилишига туртки беради (IT сохасида яратилган хар 1 та янги иш урни учун турдош сохаларда 4,9 та иш урни туFри келади)2.

Дастурий махсулотлар узлуксиз ва самарали ишлаши учун инфратузилма зарурлиги к,айд эти-лар экан, барча давлат муассасаларини юк,ори тезликда маълумот узатиш тармоFига улаш, замо-навий компьютер технологиялари билан таъмин-лаш вазифаси куйилди. Ахоли, айник,са ёшлар ора-сида рак,амли куникмаларни такомиллаштириш, «Бир миллион дастурчи» лойихасини амалга оши-риш белгиланди. Бугунги кунда Тошкент шахрида 600дан ортик, соFликlни сак,лаш, мактабгача таъ-лим муассасалари ва мактаблар юк,ори тезлик-даги интернетга уланди. Аммо ушбу йуналишда к,илинаётган ишлар хали хам етарли эмас. Телекоммуникация инфратузилмаси «рак,амли шахар» концепциясининг асоси эканлигини хисобга олиб, икки йил мобайнида 1,5 мингдан зиёд ижтимоий объектни юк,ори тезликдаги интернет билан таъ-минлаш буйича топширик, берилди3. Давлати-миз рахбари Тошкент шахар хокимлиги тарки-

1 https://kun.uz/news/2020/07/06/raqamli-iqtisodiyot-rivojlanish-trendlari-va-xususiyatlari

2 https://kun.uz/news/2020/07/06/raqamli-iqtisodiyot-rivojlanish-trendlari-va-xususiyatlari

3 https://kun.uz/news/2020/03/10/shavkat-mirziyoyev-

raqamli-toshkent-loyihasi-boyicha-korsatmalar-berdi

бида таълим, тиббиёт, уй-жой коммунал, транспорт, курилиш, кадастр ва бошк,а йуналишлар буйича алохида лойиха офисларини ташкил этиш зарурлигига эътибор к,аратдилар. Бундай тузил-маларда дастурчилар хар бир соха мутахассис-лари билан биргаликда уша сохага мос дастурий таъминот яратадилар, уларни синовдан утказиб, хаётга татбик, этадилар.

Бугунги кунда «Рак,амли Тошкент» лойихаси молиялаштирилмокда. Бу жараёнда давлат-хусусий шериклик асосида бизнес доираларнинг фаол иштироки учун шароит яратилмокда. «Электрон хукумат» тизими орк,али курсатилаётган давлат хизматлари сифатини ошириш, уларни электрон шаклга утказиш ишларини жадаллаштириш хамда давлат органлари ва ташкилотлари фаоли-ятининг очиклиги ва шаффофлигини таъминлаш масалаларига алохида эътибор к,аратилмок,да4.

Ахборот платформаларини бирлаштириш натижасида юзага келган мулок,от моделлари янги ик,тисодий технологияларнинг (ЯИТ) пайдо булишига туртки беради. ЯИТ - бу ташкилий бошк,арув тизимларига бирор мак,садда хиз-мат к,иладиган ахборот (маълумотлар, Fоялар ва билимлар) махсулотларини яратиш, уларни узатиш, сак,лаш ва акс эттириш учун яхлит техно-логик платформага бирлашувчи ва ик,тисодий агентлар мулок,отига сарфланадиган тракзак-цион харажатларни максимал даражада камай-тирувчи маълумотларни кайта ишлашга доир хар жихатдан янги «созланувчи» воситалар ва методлар йиFиндисидир. ЯИТнинг куйидаги асо-сий тамойилларини келтириш мумкин:

• янги бизнес моделларни яратиш;

• хар хил IT хизматларини ок,илона бирлаштириш ва улардан фойдаланиш методларини реал ик,тисодиёт секторидаги ташкилий ва технологик жараёнларда куллаш;

• транзакцион харажатлар ва ишлаб чик,аришда кулланиладиган моддий ресурсларни минималлаштириш.

Инвестицияларнинг рак,амли ик,тисодиётни ривожлантиришдаги ролининг ахамияти бенихоя

4 Тошкент шахар хокимлиги пойтахт мик,иёсида АКТни кенг тадбик, этишга алохида эътибор каратмокда. Бу борада хорижий хамкорлар билан мустахкам алокалар йулга куйилган ва ривожлантирилмокда, шунингдек, катта лойихалар амалга оширилмокда. "Рак,амли Тошкент" шу йуналишдаги мухим Fоядир. Уни хаётга жорий килишга соханинг етук мутахассислари жалб этилган. Дастурий таъминот буйича дунёдаги энг имор АТ ком-паниялардан бири хисобланмиш "EPAM" билан узаро як,ин хамкорликда иш олиб борилмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

каттадир. Ракамли иктисодиётнинг ривожлани-шини капитал куйилмаларсиз амалга ошириб булмайди, аммо ракамлаштириш натижаларини кайтариш нафакат юкори даромадли, балки нис-батан киска муддатли даврга эга, бу эса ракамли иктисодиётга инвестицияларини жалб килишни жозибадор килади. Бирок, инвестиция бозорида ва инвестиция мухитида баркарорлик йуклиги янада ривожлантириш учун етарли раFбат бер-майди. Республикамизда хамда иктисодий ривож-ланган мамлакатлар уртасидаги фаркни ошириш омили булган инвестициялар, уларни минимал-лаштиришга олиб келади.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, "Инновация - бу келажак дегани. Биз буюк келажагимизни барпо этишни бугундан бошлайдиган булсак, уни айнан инновацион Fоялар, инновацион ёндашув асосида бошлашимиз керак"1. Ракамли техноло-гиялар нафакат махсулот ва хизматлар сифатини оширади, балки ортикча харажатларни камайти-ради. Колаверса, бу коррупцияга карши самарали воситадир. Буни барчамиз теран англаб олишимиз даркор. Давлат бошкаруви ва ижтимоий сохада хам ракамли технологияларни кенг жорий этиб, натижадорликни ошириш, бир суз билан айтганда одамлар турмушини яхшилаш мумкин.

Ракамли иктисодиёт ва инвестицион фао-лият уртасидаги муносабатлар мухим ахамият касб этади. Республикамизда инвестиция мухитини ривожлантиришнинг асосий муаммоси бекарорлик булиб, у бир катор таъсир этувчи омиллар туфайли шаклланади:

- иктисодиётнинг хом-ашё ресурслари, энергия нархи узгарганда иктисодий вазиятнинг энг кучли узгаришига сабаб булади;

- купинча бошка давлатларга боFлик булмаган холда олиб бориладиган ва манфаат-лар тукнашувларига сабаб буладиган мустакил ташки сиёсат.

Японияда асосий молиявий технология (FinTex) хизматларини курсатувчи дастурий махсулотлар ва компаниялар мавжуд булиб, мазкур компани-ялар ёрдамида уйда утириб корхоналар бухгалте-риясини бемалол юритиш имкониятини берувчи махсус хисоб платформасидан исталган фукаро фойдаланиши мумкин. Улар оила бухгалтериям ва уй хонадон бюджети таксимотини туFри амалга ошириш учун махсус дастурий таъминот-

1 https://www.xabar.uz/texnologiya/ozbekistonda-innovaciyalarni-joriy-etish

дан фойдаланиш, оила даромадлари ва харажат-лари хисобини оптималлаштириш, уй хужалиги бухгалтериясини юритиш, дастурий махсулотлар, маълумотлар базасини аутентификациялаш, турли махсус жамFармалар тузиш ва улардан самарали фойдаланиш, иктисодий маслахатлар бериш мумкин булган робот-консультантлар хизма-тидан фойдаланиш, микроинвестицияларни амалга ошириш, шунингдек, корпоратив молиявий бошкарув жараёнида юридик ва жисмоний шахсларнинг турли транзакция ва активларини самарали бошкариш имкониятини берувчи махсус дастурий таъминот турларини таклиф этувчи корхоналар хизматларидан фойдаланишлари мумкин.

Ракамлаштирилган янги авлод технология-ларидан фойдаланиш натижасида янги хизматлар классификацияси юзага келмокда. Жумла-дан, робот-консультантлар, мавзувий инвестициялар, хонадон хужалиги бухгалтерияси, актив-ларни бошкариш, транзакцияларни бошкариш, бонус балларига инвестициялар, микроинвести-циялаш хизматларини курсатувчи компаниялар шулар жумласидандир. Мазкур махсус молиявий технологияларнинг амалиётга жорий эти-лиши натижасида иктисодиётни ракамлаштириш жараёни жадал суръатлар билан ривожлантири-лишига эришиш билан бир каторда, ахоли учун катор кулайликлар яратилади. Бугунги кунга келиб Япониянинг хар бир фукароси киска муддатларда, тез ва осон, махсус билим ва куникмалар ва тажрибаларга эга булмай туриб, катор молиявий хизмат турларининг актив истеъ-молчисига айланди.

Ракамли иктисодиётнинг энг фаол драйвери - бу давлатдир. У ракамли иктисодиётнинг асосий буюртмачиси ва истеъмолчисидир. Маса-лан, Хитой бу максадлар учун 9 миллиард доллар атрофида маблаF сарфлаган. Бозор капитализациям 210 миллиард доллардан зиёд булган Alibaba интернет ресурси ушбу сармояларнинг туFри йуналтирилганини исботлади2.

Ракамлаштиришдан максимал фойда олишни истаган давлат, зарурий юкори технологик махсулотларнинг бозорини яратиши ва уни куллаб-кувватлаши лозим. Шу билан бирга, парал-лел тарзда давлат бошкаруви, мухим сохалар ва корхоналар учун хусусий иловаларни ривожлан-тирган холда, электрон иктисодиётнинг асосий

2 https://kun.uz/news/2020/07/06/raqamli-iqtisodiyot-rivojlanish-trendlari-va-xususiyatlari

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

платформаларини назорат килувчи воситаларни уз измида саклаб колиш хам мухим хисобланади.

Хусусан, Япония технологияларни харид килган булса-да, ушбу йуналишда узининг ишлаб чикарувчи тармокларини яратолмагани ва техник ишланмалар даражасини муттасил юкори холатда тутолмагани туфайли, ракамли иктисодиётдаги етакчи мавкеини кулдан бой берди. Жанубий Корея эса электрон хукумат ва электрон воси-тачиликка (электрон тижорат фаолияти ва дав-лат тендер харидларини утказиш учун) мил-лий бюджетнинг 1 фоизига тенг микдорда сар-моя киритиб, хар йили 10-15 миллиард доллар хосил к,илмок,да ва харажатларни 30-40 баравар коплайдиган даромад олмокда1. Жумладан, дав-лат ва хусусий секторда call-марказларни таш-кил килиш, мобил иловаларни яратиш ва дав-латга тегишли интернет-платформаларни реинжиниринг килиш оркали мана шундай натижага эришилди.

Унлаб йиллар давом этадиган узгаришлар эпидемия таъсири туфайли бир йил ичида содир булди. Масалан, Швейцария Марказий банки «блокчейн» технологиясига эга электрон кронни бозорга олиб чикди. Багама Марказий банки айни шу дастурни 2020 йилнинг октябрь ойида жорий килган эди. Шунингдек, дунёдаги энг етакчи иктисодиётга эга давлатлардан бири булган Хитой Марказий банки молия бозорларига ракамли валюта чикаришга хозирлик курмокда. Мазкур жараён 2035 йилгача якунланиши кутилмокда.

БМТнинг иктисодий ва ижтимоий масалалар буйича бошкармаси тадкикотлари хисоботида келтирилган сунгги эксперт бахоларига караганда COVID-19 пандемияси сабабли дунё иктисодиётида 8,5 трлн. доллар йукотиш (ёки 3,2 фоизга кискариш) содир булди. БМТнинг иктисодий хисоботида таъкидланишича, бу 1930 йиллардаги «Буюк Депрессия»дан кейинги кескин ик,тисодий инкирозни англатади. 2021 йилда эса усиш даражаси уртача 3,4 фоизга тенг булиб, бу бой бериладиган ялпи махсулотни коплаш учун етарли даражада булиши мумкин. Шу билан бирга, 2021 йилда ривожланаётган дав-латларнинг ЯИМ 5,3 фоизга кутарилиши башо-рат килинмокда. БМТнинг иктисодий ривож-ланиш буйича эксперти Эллиот Харриснинг таъкидлашича: «Иктисодий фаолиятнинг кенг куламли чекланиши ва ноаникликлар туфайли

1 https://kun.uz/news/2020/07/06/raqamli-iqtisodiyot-rivojlanish-trendlari-va-xususiyatlari

глобал иктисодиёт 2020 йилнинг иккинчи чора-гида котиб колиш холатида булди. Бу эса Буюк Депрессиядан бери курилмаган кучли рецесси-янинг дахшатли хакикатидир»2.

Коронавирус соFликни саклаш сохасида ва иктисодиётда мисли курилмаган даражада ва микёсда инкирозни келтириб чикарди, каран-тинга оид такиклар ва чегараларнинг ёпилиши иктисодий фаолиятни тухтатиб куйди ва дунё буйлаб миллионлаб ишчилар ишсиз колди. 2020 йилда 34,3 миллион киши ута кашшоклик чегара-сига тушиб колиши мумкинлиги прогноз килинган эди. Африка мамлакатларида ушбу курсатгич 56 фоизга усиши таъкидланди. Пандемия окибатида, 2030 йилга кадар ута кашшокликда яшайди-ган одамлар каторига яна 130 миллион киши кушилиши эхтимоли хам кутилмокда. Маълум булишича, дунё мамлакатлари хукуматлари мазкур иктисодий инкирозни минималлаштириш учун дунё ялпи ички махсулотининг карийб 10 фоизига тенг катта молиявий чораларни амалга оширади3. Айни пайтда «жахон иктисодиёти глобаллашуви»нинг мохиятини англаб етиш, унинг алохида мамлакатлар иктисодий тараккиётига курсатадиган таъсирини никлаш ва унинг ижобий хамда салбий жихатларига миллий хужаликлар «иммунитети»ни таъминлаш масалалари тобора долзарб ахамият касб этаётганлигини хам алохида таъкидлаш зарур.

Хулоса ва таклифлар.

Хозир бутун дунё буйлаб янги сервислар ва бизнес моделларни яратиш учун IT инструмент-лардан фойдаланадиган эски ва янги компани-ялар аксарият сохаларда етакчи булган компа-нияларга кучли ракобат туFдирмокда. Прогноз-ларга кура, якин йилларда макроиктисодиёт «lean production», аддиктив, нано ва биотехнология мезонларига таянадиган ишлаб чикарувчиларга каттик боFлик булиши кутилмокда. Шу муносабат билан окилона бошкарув учун зарур хисобланган ахборот кулами хам ортиб боради, ишлаб чикариш ва фукаролар мулокоти, бизнес ва дав-лат органларини бошкариш тузилмаси эса жид-дий узгаришларни бошдан кечиради. Куйидагилар бунда ижтимоий ва иктисодий тараккиёт йулига

2 https://mehnat.uz/uz/news/barqaror-rivozhlanish-maqsadlari-va-barqaror-izhtimoiy-rivozhlanish-uzaro-hamkorlikning-yangi-tazhribasi

3 "Ракамли иктисодиётни шакллантиришдаги замо-навий трендлар: тажриба, муаммо ва истикболлар". Илмий-амалий анжуман маъруза тезислари туплами. - Тошкент, 2020 йил 14 октябрь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

бocкичмa-бocкич чикиш учун aco^ шapт вa oмиллap cифaтидa кУpcaтилмoкдa:

• axбopoтлaштиpиш вa дaвлaт бoшкapyви opгaнлapи x1aмдa мyниципaл xизмaтлapни интe-гpaциялaш ^coó^a элeктpoн x1yкyмaт вa paк1aмли iuax,ap кoнцeпциялapини тaтбик этиш;

• янги тexнoлoгик aвлoддaги мax1cyлoтлapни ялпи ишлaб чик^иш (пилoтcиз aвтoмoбиллap ßa бoшкaлap cингapи);

• узига xoc бeзaк sa ^илиш мaтepиaллapи ëpдaмидa «^лли» вa экoлoгик yйлapни бapпo этишгa oид Foялapни aмaлгa oшиpиш;

• ayтcopcинг, узини бaнд этиш 8a бoшк1aлap opкaли бaндликнинг мyкoбил шaкллapини кeнг тapFиб килиш;

• мyaйян вaзифaлapни бaжapиш учун ишчи-фpилaнcepлapни излaшгa xизмaт килaдигaн npo-фeccиoнaл тapмoклapни яpaтиш.

Юкopидaгилapнинг бapчacи бизнecгa ишлaб чикapиш вa бoшкapyвдa тoвap вa элeктpoн xиз-мaтлap интeгpaциялaнaдигaн зaмoнaвий плaтфop-мaлap ëpдaмидa xapaжaтлapни киcкapтиpишгa имкoният бepaди. Биpинчи гaлдa бу мacaлa xиз-мaтлap бyюpтмacи интeгpaцияcи, pecypcnap-дaн биpгaликдa фoйдaлaниш, кoнтpaгeнтлapни тaнлaш, элeктpoн caвдoни юpитиш, тyлoвлap вa бoшкaлapгa тeгишлидиp.

Адабиёт руйхати:

1. Лaпидyc Л.В. Цифpoвaя экoнoмикa, - Мocквa, Инфpa-М, 2019.

2. Гyлямoв G.G., Аюпoв Р.Х., Абдyллaeв О.М., Бaлтaбaeвa Г.Р. Paк1aмли MKjki^Më^a блoк-чeйн тexнoлoгиялap. - Т.: ТМИ, "Иктиcoд-Мoлия" нaшpиëти, 2019,- Б. 8-10.

3. БМТ Минг йиллик мaъpyзacи. - ^ш^нт, 2003. - Б. 65-75

4. Paкaмли иктиcoдиëтни шaкллaнтиpишдaги зaмoнaвий тpeндлap: тaжpибa, мyaммo вa иcтикбoллap. || Илмий-aмaлий aнжyмaн мaъpyзa тeзиcлapи тyплaми. - Toшкeнт, 2020 йил 14 o^6P^

5. БМТнинг MK,™cc^kM вa ижтимйий мacaлaлap бyйичa бoшк1apмacи тaдк1ик1oтлapи ||https:|| research.un.org|en|docs|reports

Интернет сайтлари:

1. https:||kun.uz|news|2018|12|03|ra kamli-iktisodietda-asirin-iktisodiet-va-kora-bozorga-urin-juk

2. https:||kun.uz|news|2020|03|10|shavkat-mirziyoyev-raqamli-toshkent-loyihasi-boyicha-korsatmalar-berdi

3. https:||kun.uz|news|2020|07|06|raqamli-iqtisodiyot-rivojlanish-trendlari-va-xususiyatlari

4. https:||kun.uz|news|2021|01|10|raqamli-valutalar-qanday-xavflar-bor

5. https:||royallib.com|book|bell_daniel|gryadushchee_postindustrialnoe_ob shchestvo__

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

vvedenie.html

6. https:||royallib.com|book|toffler_elvin|revolyutsionnoe_bogatstvo.html

7. https:||mehnat.uz|uz|news|barqaror-rivozhlanish-maqsadlari-va-barqaror-izhtimoiy-rivozhlanish-uzaro-hamkorlikning-yangi-tazhribasi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.