Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
4575
544
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / ахборот-коммуникацион технологиялари / интернет тезлиги / ялпи ички маҳсулот / рақобатбардошлик / интенсив ривожланиш / масофавий таълим / онлайн дарслар / юқори самарадорлик / компьютер саводхонлиги / “Рақамли” давлатлар. / цифровая экономика / информационно-коммуникационные технологии / скорость интернета / ВВП / конкурентоспособность / интенсивное развитие / дистанционное обучение / онлайн-курсы / высокая эффективность / компютерная грамотность / “Цифровые” государства.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хашимов Пазлиддин Зукурович, Фахриддинова Заринабону Фахриддин Қизи

Мақолада рақамли иқтисодиётни ривожлантиришнинг имкониятлари, афзалликлари ҳамда камчиликларига таъриф берилган бўлиб ушбу соҳанинг дунёни ривожланган мамлакатлари миқёсида тарихий ривожланиш босқичлари ўрганилган. Унда Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётнинг ривожланганлик даражаси таҳлил қилинган ҳамда ривожланган мамлакатлар тажрибаси асосида бу соҳани янада ривожлантириш, мавжуд камчиликларни бартараф этиш йўллари баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Хашимов Пазлиддин Зукурович, Фахриддинова Заринабону Фахриддин Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье рассматриваются возможности, преимущества и недостатки развития цифровой экономики, а также исследуются исторические этапы развития этой отрасли в развитых странах мира. В ней анализируется уровень развития цифровой экономики в Узбекистане и пути дальнейшего развития этого сектора на основе опыта развитых стран для устранения существующих недостатков.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

f V.

Хашимов Пазлиддин Зукурович,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий Университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари номзоди

Фахриддинова Заринабону Фахриддин к,изи,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий Университети 1-курс талабаси

УЗБЕКИСТОНДА РАКАМЛИ ИКТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИКБОЛЛАРИ

УДК: 338.2: 004

ХАШИМОВ П.З., ФАХРИДДИНОВА З.Ф. УЗБЕКИСТОНДА РАКАМЛИ ИЦТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИЦБОЛЛАРИ

Маколада ракамли иктисодиётни ривожлантиришнинг имкониятлари, афзалликлари х,амда кам-чиликларига таъриф берилган булиб ушбу сох,анинг дунёни ривожланган мамлакатлари микёсида тарихий ривожланиш боскичлари урганилган. Унда Узбекистонда ракамли иктисодиётнинг ривож-ланганлик даражаси тах,лил килинган х,амда ривожланган мамлакатлар тажрибаси асосида бу сох,ани янада ривожлантириш, мавжуд камчиликларни бартараф этиш йуллари баён килинган.

Таянч иборалар: ракамли иктисодиёт, ахборот-коммуникацион технологиялари, интернет тез-лиги, ялпи ички мах,сулот, ракобатбардошлик, интенсив ривожланиш, масофавий таълим, онлайн дарслар, юкори самарадорлик, компьютер саводхонлиги, "Ракамли" давлатлар.

ХАШИМОВ П.З., ФАХРИДДИНОВА З.Ф. ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье рассматриваются возможности, преимущества и недостатки развития цифровой экономики, а также исследуются исторические этапы развития этой отрасли в развитых странах мира. В ней анализируется уровень развития цифровой экономики в Узбекистане и пути дальнейшего развития этого сектора на основе опыта развитых стран для устранения существующих недостатков.

Ключевые слова: цифровая экономика, информационно-коммуникационные технологии, скорость интернета, ВВП, конкурентоспособность, интенсивное развитие, дистанционное обучение, онлайн-курсы, высокая эффективность, компютерная грамотность, "Цифровые" государства.

XASHIMOV P.Z., FAXRIDDINOVA Z.F. PROSPECTS FOR DIGITAL ECONOMY DEVELOPMENT IN UZBEKISTAN

In the article is described the opportunities, advantages and disadvantages of the digital economy development and explores the historical stages of development of this industry in the developed countries of the world. It is analyzed the level of development of the digital economy in Uzbekistan and ways to further develop this sector based on the experience of developed countries, to eliminate existing problems in the sphere.

Key words: digital economy, information and communication technologies, internet speed, GDP, competitiveness, intensive development, distance learning, online courses, high efficiency, computer literacy, "Digital" states.

Кириш.

Рак,амли ик,тисодиётнинг бир к,анча афзалли-клари ,амда ижобий томонлари мавжуд. Маса-лан, ахборот-коммуникацион технологияларининг ривожланиши инсон учун энг к,имматбах,о булган вактни тежашга, ундан унумли фойдаланишга кумаклашиши мумкин. Бирон бир китобнинг чоп этилган куринишини сотиб олиш шу китобнинг электрон форматини сотиб олишдан к,имматрок,к,а тушади. Бундан куринадики, биз ахборот-коммуникацион технологияларининг ривожланиши оркали пул маблаFларимизни ,ам к,исман тежаб к,олишимиз мумкин. Коммунал туловларни амалга ошириш учун банкларда соатлаб навбат кутиб туришимизга ,ожат к,олмайди, исталган жойдан туриб, исталган ишни амалга ошири-шимиз мумкин булади. Уйда утирадиган ёки ёш болали аёлларимиз учун ,ам бу анча кул келади. Улар уй юмушларини бажарган ,олда, уйларидан чик,май туриб, онлайн савдо билан шугулланиб, пул топиш имкониятига эга булишлари мумкин. Бундан ташк,ари, ушбу технологиялардан таъ-лим со,асида ,ам унумли фойдаланиш мумкин булади. Ук,увчи ва талабаларнинг давоматини назорат к,илиш, дарсларни узлаштириш натижа-лари ,амда ютук,ларидан хабардор булиш имко-нияти тугилади.

Рак,амли ик,тисодиётга утиш албатта, ишлаб чик,ариш самарадорлигининг ошишига, компа-ниялар рак,обатбардошлигининг усишига, ишлаб чик,ариш харажатларининг камайишига, янги иш уринларининг яратилишига, янги замона-вий касбларнинг пайдо булишига таъсир этмай к,олмайди. К,иск,ача к,илиб айтганда, рак,амли ик,тисодиётнинг ривожланиши ,аётимизни ижобий томонга узгартириши мумкин.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Жа,он амалиётининг курсатишича, рак,амли ик,тисодиётнинг ялпи ички ма,сулотдаги улуши, шу давлатдаги ривожланиш курсаткичларидан бири булиб ,исобланади. Табиийки, бу курсаткич ривожланган мамлакатларда юк,ори.

Рак,амли ик,тисодиётнинг ялпи ички ма,сулотдаги улуши АКШда - 10,9 фоизни, Хитойда - 10 фоизни, Хиндистонда - 5,5 фоизни ташкил этгани ,олда, Узбекистонда 2 фоиздан ,ам ошмайди1. Ушбу сох,ани ривожлантириш ,озирги замон талабига айланиб бормокда.

Рак,амли ик,тисодиётни ривожлантириш Узбекистан учун, унинг дунё мик,ёсидаги

1 http://mitc.uz/uz/news/view/1186

рак,обатбардошлигини белгилаб берадиган му,им, стратегик а,амиятга эга вазифа булиб, бу дав-латимизга ушбу со,ани ривожлантириш учун зарур булган шарт-шароитларни яратиб бериш, бу жараённи раFбатлантириш зарурлигини кузда тутади.

Узбекистонда рак,амли ик,тисодиётни ривожлантириш учун имкониятлар, шарт-шароитлар етарлича, бирок ривожланиш боск,ичи жуда секин бормокда. Бунга сабаб булаётган бир к,анча омиллар мавжуд булиб, уларнинг энг асосийлари интернет тезлиги ва сифатининг пастлиги, куплаб со,аларда монополияларнинг мавжудлиги, ахбо-рот технологиялари со,асидаги к,онунчиликнинг замондан ортда крлганлиги, компьютер савод-хонлиги даражасининг пастлиги, ахборот технологиялари мутахассисларининг етишмаслиги, ахборот технологиялари хавфсизлигининг етарли даражада эмаслигидир.

Мавзунинг урганилганлик даражаси.

"Рак,амли ик,тисодиёт" атамаси илмий амали-ётга испаниялик ва америкалик социолог, ахбо-ротлашган жамиятнинг етакчи тадк,ик,отчиси Мануел Кастелс томонидан киритилган. Бу борада у узининг "Ахборот даври: ик,тисод, жамият ва маданият" номли уч жилдли монографиясини чоп этган. Хозирги вак,тга келиб, рак,амли ик,тисодиёт назарияси тулалигича ,али шаклланмаган ва купчилик ик,тисодчилар томонидан кенг мик,ёсда урганилмокда. Илмий адабиётларда ,озирги замон "Янги рак,амли ик,тисодиёти" турли хил атамалар билан номланади. Масалан, "Постиндустриал ик,тисодиёт" (Д.Белл)2, "Ахборотлаш-ган ик,тисодиёт" (О.Тоффлер)3, "Мегаик,тисодиёт" (В.Кувалдин), "Ахборот ва алок,ага асосланган ик,тисодиёт" (И.Ниинилуто), "Техноик,тисодиёт ёки рак,амли ик,тисодиёт" (Б.Гейтс), "Билимларга асосланган ик,тисодиёт" (Д.Тапскотт).

Марк Порат бирламчи ва иккиламчи ик,тисодиёт секторлари орасига фарк, киритган америкалик олимлардан бири булиб ,исобланади. Бирламчи сектор аник, ик,тисодий ба,оланиши мумкин, чунки у бевосита бозор к,ийматини яра-тади. Иккиламчи сектор ик,тисодиёт учун му,им ,исобланса-да, аммо уни ик,тисодий ба,олашни амалга ошириш анча мушкул амал ,исобланади,

2 https://royallib.com/book/bell_daniel/gryadushchee_ postindustrialnoe_obshchestvo_wedenie.html

3 https://royallib.com/book/toffler_elvin/ revolyutsionnoe_bogatstvo.html

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

1-жадвал. Ракамли ик,тисодиётга берилган таърифлар

№ Таъриф Таъриф манбаси

1 Электрон иктисодиёт (ракамли, web, интернет иктисоди) -электрон бизнес ва электрон тижорат билан боFлик, ракамли технологияларга асосланган иктисодий фаолият, улар томонидан ишлаб чикарилган ва сотилган электрон товар ва хизматлар. Wikipedia: https://ru.wikipedia. org/wiki/E-economy

2 Тармок иктисодиёти (виртуал, ракамли, электрон) - электрон тармоклар (ракамли телекоммуникациялар) ёрдамида амалга ошириладиган иктисодий фаолият. Технологик нуктаи назардан, тармок иктисодиёти конуний булган мух,итдир. Glossary.ru: http://www.glossary. ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RRlylig9!_ qutusoqg

3 Ракамли иктисодиёт - бу шундай иктисодий фаолиятки, унда маълумотлар ракамли шаклда булади. Улар х,ар хил турдаги ишлаб чикариш самарадорлигини оширишлари мумкин. http://kremlin.ru/acts/ bank/41919

4 Ракамли иктисодиёт - бу ракамли ривожланиш билан боFлик булган компьютер технологиялари. Бунга куйидагилар киради: онлайн хизматлар, электрон туловлар, онлайн савдо, кроссфандинг ва бошкалар. http://www.fingramota.org/ teoriyafinansov/item/2198-chto- takoetsifrovaya-ekonomika

5 Ракамли иктисодиёт - бу ракамли ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланишга асосланган иктисодий, ижтимоий ва маданий алокалар. http://www.tadviser.ru/index.php/ Arride3AdigitalEconomyofRussia

6 Ракамли иктисодиёт - бу тижорат максадида фойдаланиладиган глобал иктисодий фаолият тармоFи. http://www.tpinauka.ru/2018/02/ Skripko.pdf

чунки у компаниялар ва давлат корхоналари ичи-даги ахборот фаолиятини уз ичига олади1.

Глобаллашув шароитида рак,амли ик,тисодиёт тенденцияларининг узгаришини россиялик олим Н.С.Ревенко х,ам урганган, рак,амли ик,тисодиётни шакллантириш, ривожлантириш ва такомиллаш-тириш масалалари билан эса В.М.Бондаренко шуFулланган.

Тадк,ик,отнинг_мацсади ракамли

иктисодиётнинг мох,иятини ёритиш, унинг афзал-ликлари ва камчиликларини аниклаш, х,амда Узбекистонда ушбу сох,ани янада ривожлантириш буйича илмий таклифлар ва амалий тавсия-ларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,от методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик, тах,лил ва синтез, индукция ва дедукция, илмий абстракция, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тах,лил усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Ракамли иктисодиёт атамасини биринчи эшитганимизда, "ракамли иктисодиёт" узи нима? У каердан келиб чиккан?

1 Гулямов С.С., Аюпов Р.Х., Абдуллаев О.М. , Бал-табаева Г.Р. Ракамли иктисодиётда блокчейн тех-нологиялар. - Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019,- Б. 8-10.

деган саволлар тугилиши табиий. "Ракамли иктисодиёт" тушунчасининг келиб чикиш тари-хини урганадиган булсак, ракамли иктисодиёт жуда узок булмаган вактда, 1995 йили Массачусетс университетида фаолият юритувчи аме-рикалик олим Николас Негрепонте томонидан аникланган. У ахборот-коммуникация техноло-гияларининг интенсив ривожланиши оркали эски ик,тисодиётдан янги ик,тисодиётга утишда к,андай узгаришлар кузатилиши мумкинлигини айтиб утган. Юкорида айтиб утилганидек, х,озирги вактга келиб, ракамли иктисодиёт назарияси тулалигича х,али шаклланмаган ва купчилик иктисодчилар томонидан кенг микёсда урганилмокда.

"Ракамли" давлатлар - яъни ракамли иктисодиёт юксак ривожланган давлатлар бугунги кунда Норвегия, Швеция ва Швецария х,исобланади. АК.Ш, Буюк Британия, Дания, Фин-ландия, Сингапур, Жанубий Корея х,амда Гонгконг ракамли иктисодиёт ривожланган давлатлар 10 талигига киради2. Ушбу давлатлар тажрибасини урганиб чикиш ва булар асосида х,аракатланиш кузланган максадга тезрок эришишга ёрдам беради.

2 https://www.texnoman.uz/post/raqamli-iqtisodiyot-nima.html

160

1-расм. Электрон хукумат индекси1.

0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 ОД 0

/

о^

У ^ 4? / ^ ^ ^ if

0,8 0.76 0.76

. „ 0.66 0.66 0,69

0,58 0,59 0 62 0, 62 и,

0, 0,37 42

^ /

/ / / /

^ <ог

/ </

Ракамли иктисодиётнинг ривожланганлик даражаси бир канча курсаткичлар ёрдамида аникланади. Бу курсаткичлардан бири электрон хукумат саналади. К,уйидаги жадвал оркали мам-лакатлардаги электрон хукумат индекси билан танишиб чикишимиз мумкин:

Куриб турганимиздек, Узбекистондаги электрон хукуматнинг ривожланганлик даражаси паст эмас, аммо юкори хам эмас. Ракамли иктисодиётнинг асосчиси маълум маънода бизнинг аждодларимиз булган десак, муболаFа булмайди. УлуF математик Мухаммад Хоразмий бундан 1200 йил бурун замонавий унли хисоблаш тизимини яратиш ва муаммоларни ечишда алгоритмик, яъни тизимли ёндашиш оркали ракамли иктисодиётнинг узига хос тамал тошини куйиб берганди. Бу билан нафакат илм-фан, таълимда, балки кундалик турмуш, айникса, иктисодиётда хисоб-китобни тезрок бажариш имкони туFилган. Айни пайтда Узбекистонда ракамли иктисодиётни ривож-лантириш учун имкониятлар, шарт-шароитлар етарлича, бирок ривожланиш боскичи жуда секин бормокда. Буни бартараф этиш максадида юртимизда бир канча ислохотлар амалга оширилмокда.

Мамлакатимиз Президенти, Ш.М.Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожа-атномасида таъкидлаганларидек: "Тараккиётга эришиш учун, ракамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллашимиз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг энг киска йулидан

бориш имкониятини беради. Зеро, бугун дунёда барча сохаларга ахборот технологиялари чукур кириб бормокда"2.

Бугунги кунда, ракамли иктисодиётни ривож-лантириш мамлакатимиздаги устувор вазифалар-дан бири килиб белгиланди ва албатта, 2020 йил-нинг "Илм-маърифат ва ракамли иктисодиётни ривожлантириш йили" деб номланиши хам бежиз эмас. Республика микёсида, ракамли иктисодиёт сохасини ривожлантириш мавзусига баFишланган бир канча илмий-амалий конфе-ренциялар утказилиб келинмокда. Тошкент Дав-лат Иктисодиёт Университетида 2019 йилнинг 9 октябрида "Ракамли иктисодиётдан - ракамли инновацияларга" мавзусида булиб утган давра сухбати хамда 2019 йил 3 декабрда булиб утган "Ракамли иктисодиёт: Иктисодий ривожланиш тенденцияларини моделлаштириш ва замона-вий ахборот-коммуникация технологияларини куллаш истикболлари" мавзусидаги Республика илмий-амалий конференциялари бунга мисол була олади.

Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев 2020 йил 13 февраль куни информацион техно-логиялар (IT) сохасини ривожлантириш буйича йитилиш утказдилар хамда замон билан хамнафас булган холда IT сохасини имкон кадар кучайтириш буйича бир канча курсатмаларни бериб утдилар. IT академияси, IT лабораторияси, Со-WQrking мар-

UN E-Government knowledge base 2018

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // "Халк сузи" газетаси. 2020 йил 25 январь.

кази, мобил иловалар ишлаб чикиш маркази хамда масофавий ахборот технологиялари мар-казини ташкил килиш шулар жумласидандир. 2020 йилда Нукус, Бухоро, Самарканд, Гулистон хамда Урганч шахарларида IT-парклар ташкил этилиши, "Электрон хукумат" тизимининг барча ташки-лий ва институционал масалалари хал этилиши, курилиш, энергетика, кишлок хужалиги, транспорт, геология, кадастр, кликни саклаш, таълим, архив сохаларини тулик ракамлаштириш ишла-рининг бошланиши, шунингдек, якин икки йил ичида барча кишлок ва махаллалар тезкор интернет билан таъминланиши кутилмокда.

2019 йил 17 декабрь куни Корея Республика-сининг Седжонг шахрида Узбекистан Республи-каси Президенти хузуридаги Лойиха бошкаруви миллий агентлиги ва Корея Республикасининг Давлат бошкаруви ва хавфсизлиги вазирлиги уртасида электрон хукумат ва ракамли иктисодиёт буйича хамкорликдаги Марказ очилишига оид келишув имзоланди. Имзоланган хужжатга кура, Корея Узбекистан Республикасининг электрон хукуматини ривожлантириш учун 2 миллион доллар микдорида сармоя киритади1.

2030 йилга кадар "Ракамли Узбекистан" кон-цепциясини ишлаб чикиш юзасидан хам чора-тадбирларни амалга ошириш белгиланган. Давлат бошкаруви тизимини янада такомиллаш-тириш, ракамли иктисодиётни жорий этиш ва ривожлантириш учун шарт-шароитлар яра-тиш, инвестиция мухитини яхшилаш, шунингдек, 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини_амалга ошириш максадида 2018 йил 3 июлда Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекистан Респу-бликасида ракамли иктисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари туррисида"ги ПК-3832-сон Карори2 кабул килинди. Карорга кура, ракамли иктисодиётни ривожлантиришнинг галдаги мухим вазифалари сифатида - инвестицион ва тадбир-корлик фаолиятининг турли шаклларини диверсификация килиш учун криптоактивлар айлан-маси сохасида турли фаолиятларни, жумладан, майнинг (турли криптовалюталарда янги бирли-клар ва комиссион йиFимлар форматида муко-фот олиш имкониятини берувчи янги блоклар яратиш ва таксимловчи платформани куллаб-

1 https://www.xabar.uz/uz/texnologiya/koreya-ozbekistonda-elektron-hukumatni-rivojlantirish

2 https://www.lex.uz/ru/docs/3806053

кувватлаш буйича фаолият), смарт контрактлар (ракамли транзакцияларни автоматик тартибда амалга ошириш буйича хукук ва мажбуриятлар битилган электрон шартнома), консалтинг, эмиссия, айирбошлаш, саклаш, таркатиш, бошкариш, сугурталаш, крауд-фандинг (жамоавий молия-лаштириш), шунингдек, "блокчейн" технология-ларини жорий этиш ва ривожлантириш; мала-кали кадрларни тайёрлаш; криптовалюталар ва хорижий ташкилотлар билан хамкорликни йулга куйиш; бу борада хукукий базани яратиш каби-лар назарда тутилган.

Ракамли технологиялар иктисодиётнинг куриниши ва тузилмасини узгартириб, одатдаги бизнес моделларини узгартиради, якка тартибдаги хужалик юритувчи субъектлар ва бутун мамлакат орасида ракобат ва ракобатбардошликни оши-ради, бозорлар ва имкониятларнинг кенгайишига олиб келади. Бунга Mc Kinsey Глобал институти хисоботида келтирилган маълумотларга асосла-ниб, 20 йил давом этган усишдан сунг, жахон ялпи ички махсулотидаги товарлар, хизматлар ва мол-ларнинг анъанавий окимлари улуши 2007 йил-даги 53 фоиздан 2014 йилда 39 фоизгача камайга-нини мисол килиб курсатиш мумкин. 2005 йилдан 2014 йилгача булган даврда транс-чегаравий маъ-лумотлар алмашинуви хажми 45 баробар ошди. 2014 йилдан бошлаб жахонда товарлар савдоси-нинг карийб 12 фоизи халкаро электрон тижорат оркали амалга оширилди3.

Баъзилар ракамли иктисодиёт нега керак ва нима беради, деб уйлаши мумкин. Ракамли иктисодиёт деганда, факатгина Блокчейн (Blockchain) технологиясини ва улардан халкаро молия бозорларида фойдаланиш масалаларини ёки криптовалюталарни тушуниш керак эмас. Албатта, Блокчейн технологияси, криптовалюталар хам ракамли иктисодиётнинг бир булаги. Лекин ракамли иктисодиёт (Digital Economy) деганда, ракамли коммуникациялар, IT ёрда-мида олиб бориладиган иктисодиёт тушунилади. Бунга, яширин иктисодиётга бархам бериш воси-таси сифатида хам караш мумкин. Чунки бирин-чидан, барча операциялар электрон руйхатдан утилишига, иккинчидан шаффоф булишига эри-шилади. Колаверса, ишлаб чикаришда янги IT технологиялар кулланилиши туфайли махсулот ва хизматларнинг таннархи пасаяди.

http://www.biznes-daily.uz/ru/birjaexpert/65417-raqamli-iqtisodiyotning-afzalliklari-va-istiqbolli-yunalishlari

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

2 -жадвал. Мамлакатлар ЯИМ да ракамли ик,тисодиёт улушининг усиши, фоизда1

Т/р Мамлакатлар 2010 й. 2016 й.

1 Буюк Британия 8,3 12,4

2 Жанубий Корея 7,3 8

3 Хитой 5,5 6,9

4 Европа Иттифоки 3,8 5,7

5 Хиндистон 4,1 5,6

6 Япония 4,7 5,6

7 АКШ 4,7 5,4

8 Мексика 2,5 4,2

9 Саудия Арабистони 2,2 3,8

10 Австралия 3,3 3,7

11 Канада 3 3,6

12 Аргентина 2 3,3

13 Россия 1,9 2,8

14 ЖАР 1,9 2,5

15 Бразилия 2,2 2,4

Жахон Банкининг "Ракамли дивиденд-лар" номли тадкикоти хулосалари мамлакатлар иктисодиётини ривожлантиришда ракамли иктисодиётнинг накадар долзарб ва мухим масала эканлигини курсатади. Хусусан, интернет тезли-гининг 10 фоизга усиши мамлакат ЯИМнинг усишига олиб келади2.

Мамлакат ялпи ички махсулотида ахбо-рот бизнеси улушининг купайиши жамият ривожланишининг ахборотлашган жамият томон харакатланишини билдиради. Ракамли иктисодиётнинг ривожланиш даражасини аниклаш учун олимлар томонидан "Ялпи ракамли махсулот" курсаткичини киритишни таклиф килмокдалар. У ахборот технологиялари ёки ахборот ва интеллектуал таркибий кисм ёрда-мида иктисодий секторларда яратилган, истеъ-молчи учун фойдали булган ахборот, товар ва хизматларининг бозор кийматини акс эттиради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жадвалдаги маълумотлардан куриниб туриб-дики, ялпи ички махсулот(ЯИМ) таркибида ракамли иктисодиётнинг улуши энг куп булган ва 6 йил давомида етакчиликни бой бермаган дав-лат бу Буюк Британиядир. Жанубий Корея, Хитой, Европа Иттифоки давлатлари, Хиндистон, Япония, АКШ, Мексика, Саудия Арабистони, Австралия, Канада, Аргентина, Россия, Жанубий Африка Республикаси (ЖАР) ва Бразилия эса ундан кей-

1 The Boston Consulting Group (BSG)

2 https://review.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-taraqqiyoti-garovidir

инги уринларни эгаллаб турибдилар. Ушбу курсаткичлар юкоридаги мамлакатларда электрон тижорат тизими бошка мамлакатларга караганда яхширок ривожланганлигини курсатади.

Давлатнинг ракамли иктисодиётни ривожлан-тириш йулини танлаганлиги ахборот технологиялари сохасида ва умуман, электрон хужжатлар айланмаси сохасида янги йуналишларни очиб беради. «Ракамли технологиялар» томон бури-лишга бутунжахон интернет тармоFи ва сифатли алоканинг ривожланиши сабабчи булди. Окибатда катта хажмдаги маълумотларни алма-шиниш ва уларни туплаш имкони пайдо булди, бу эса, уз навбатида, тупланган ахборотларни кайта ишлашга, келажакни кура билишга, асослан-ган карорлар кабул килишга ва хилма-хил усул-ларда фойда олишга имкон яратиб беради. Булар-нинг барчаси учун мос келувчи инфратузилма, бошкача килиб айтганда, глобал ахборот плат-формалари экотизимини яратиш зарур булади. Бирок бунда маълумотларни, бизнесни йукотиш, иш уринларининг кискариши, хавфсизликка путур етиши каби рисклар (хавфлар) ва модернизация килиш зарурати вужудга келади. Бу масалаларни тезда хал килиш зарур, чунки бу борада кечикиш жиддий рискларга олиб келади.

Руй бераётган узгаришларда ракамли иктисодиётнинг афсона ёки хакикат экан-лиги эмас, балки бу узгаришларнинг жамиятга кандай хизмат килиши мухим роль уйнайди. Хозирги даврда биз технологиялар кандай килиб оммавий хизмат курсатиш сохасини тубдан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

узгартираётганлигининг гувохи булиб турибмиз. Воситачиларни олиб ташлайдиган, мижоз ва таъ-минотчи уртасидаги алокаларнинг турридан-турри амалга оширилишига олиб келадиган иЬег каби янги бизнес-моделлар пайдо булди. Аввалрок худди шунга ухшаш узгаришлар молия сектори ва телекоммуникацияларда хам руй берган эди. Саноатда хам бир канча принципиал узгаришлар кузатилмокда, чунки ракамли корхона ва инсон-нинг ракамли киёфадоши - роботлар пайдо булиши бутун инсоният функционал моделини жиддий равишда узгартириб юбориши мумкин. Бу эса шуни курсатадики, ахборот технология-лари аста-секинлик билан одамларнинг урнини эгаллаб боради. Худди мана шу холат ракамли иктисодиёт хисобланади.

Ракамли платформаларнинг ривожланиш сохасидаги ёркин мисоллардан бири сифатида "Алибаба" электрон савдо тизимига эга булган Хитой компаниясини келтириб утиш мумкин. Ундан фойдаланиш тажрибаси шуни курсатадики, маълумотлар туплаш жараёни иктисодиётнинг турли секторларига экспансия учун ута ракобатли устунликлар яратади. "Алибаба" бу - оддийгина ракамли платформа эмас, балки платформалар экотизимидир. Тушунарлики, бундай экотизим кудрати алохида платформалар кучидан катта булади. Хатто АК.Ш хам хозирги кунда бу пойгада ютказмокда, чунки у ерда турли платформаларни интеграция килишга туFри келади, Хитойда эса бу сохада ривожланиш самарадорликни ошириш хисобига - бир платформадан бошка платфор-мага караб утиш аста-секинлик билан руй берди.

Ракамли иктисодиётга утишдек глобал фаоли-ятда куп нарса давлатнинг тутган позициясига хам бсоик. Барчаси хамма нарсани бирлаштирадиган ва «ракам»га утказадиган ягона давлат платфор-масига бориб такалмаслиги зарур. Яъни, «Давлатнинг вазифаси, бизнеснинг урнига бирон бир нарса килиш эмас, балки оддийгина - бизнесга халал бермасликдир». Хитойда хам "Алибаба" тизими давлат унинг учун кандайдир платформа яратгани туфайли пайдо булмаган. У бундай платформа пайдо булиши учун шароит яратди, холос. Гарчи давлат "Алибаба"га ёрдам берган булсада, буни давлат корпорацияси сифатида эмас, балки тижорат корхонаси сифатида амалга оширди ва унинг хизматларидан ракобатбардош эканлиги учунгина фойдаланилади.

Давлатнинг вазифаси - умумий коидалар яра-тиш, бизнес эса шу умумий коидалар асосида

узгара ва ривожлана бошлайди, чунки конунлар таъсирида ишбилармонлик мухити узгаради ва ракобат усади.

Ракамли иктисодиёт давлат, бизнес ва фанни бирлаштириши мумкин. Ракамли иктисодиётда бошка халкаро тизимлар ва амалий механизм-лар билан бирга була олишга эришиш учун «умумий дарча» механизмидаги маълумотлар моделлари ва хужжатлар халкаро стандарт-лари ва тавсиялари асосида ташкил килиниши лозим. УЙFунлаштириш лозим булган хабар-лар ва хужжатларнинг бошланFич маълумотла-рини камраб оладиган маълумотлар руйхатини тузишда, шунингдек, миллий маълумотлар моделини шакллантиришда уларни халкаро стандарт-лар талабларига мувофик тавсифлаш ва белги-лаш зарур.

Хулоса ва таклифлар.

Ракамли иктисодиётни янада ривожлантириш максадида куйидаги йуналишларга алохида эъти-бор каратилиши лозим:

1. Ракамли иктисодиётга буткул утиш учун етарлича шарт-шароитлар яратиб берилиши дар-кор. Жумладан,

• янги ахборот-коммуникацион технологи-яларни яратиш;

• мамлакатдаги компьютер саводхонлигини ошириш;

• ушбу сохада фаолият олиб борувчи мала-кали кадрлар сонини купайтириш;

• республиканинг барча тармок ва сохаларида ракамли иктисодиётнинг кулланилишини раFбатлантириш;

• интернет тезлигини ошириш ва сифатини яхшилаш;

• мамлакатнинг чекка худудларига хам интернет хизматларининг етиб боришини таъ-минлаш.

2. Ракамли иктисодиёт нима учун замон талабига айланиб бораётганлиги ва унинг истикболлари, имкониятлари хакида ва факатгина блокчейн технологиялари хамда криптовалюта-лардан иборат эмаслигини ахолига тушунтириш хам мухим саналади.

3. Электрон тижорат (онлайн савдо) иштирок-чилари уртасидаги ракобатни куллаб-кувватлаш, янада ривожлантириш учун рарбатлантириш тизи-мини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий килиш лозим.

4. Ёш кадрларни ушбу сохага жалб этиш, "Ракамли" давлатларнинг олийгохларида укитиб,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

малака оширишларига кумаклашиш яхши нати-жаларга эришишга имкон яратиши мумкин.

Бугунги кунда Узбекистан шароитида рак,амли ик,тисодиётни ривожлантиришнинг конуниятлари, тенденциялари ва имкониятларини, хусусан, ахбо-рот технологияларининг иктисодиётнинг турли сох,аларига кириб бориш даражаларини илмий асосда урганиш них,оятда долзарб ах,амият касб этади. Ватанимиз тараккиёти ва истикболи,

мамлакатимизда кенг куламда амалга ошири-лаётган ислох,отларнинг муваффакияти мил-лий иктисодиётимизга янги инновацияларни жорий килишга бевосита борликдир. Шу сабабли ракамли иктисодиётни ривожлантириш, унинг ик,тисодий, сиёсий, ижтимоий ва х,ук,ук,ий асосла-рини илмий-амалий жих,атдан тадк,ик, этиш мух,им ах,амиятга эга.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. // "Халк сузи" газетаси. 2020 йил 25 январь

2. Гулямов С.С., Аюпов Р.Х, Абдуллаев О.М., БалтабаеваГ.Р. Ракамли иктисодиётда блок-чейн технологиялар. - Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019.

3. UN E-Government knowledge base 2018

4. The Boston Consulting Group (BSG)

5. Интернет сайтлари:

6. http://mitc.uz/uz/news/view/1186

7. https://www.texnoman.uz/post/raqamli-iqtisodiyot-nima.html

8. https://www.xabar.uz/uz/texnologiya/koreya-ozbekistonda-elektron-huku matni-rivojlantirish

9. http://www.biznes-daily.uz/ru/birjaexpert/65417-raqamli-iqtisodiyotning-fzal liklari-va-istiqbolli-yunalishlari

10. https://review.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-taraqqiyoti-ga rovidir

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.