Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ БЎЙИЧА ИЛМИЙ ЁНДАШУВЛАР ТАҲЛИЛИ'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ БЎЙИЧА ИЛМИЙ ЁНДАШУВЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1105
197
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / ахборот­коммуникацион технологиялар (АКТ) / элек­ трон бизнес / электрон тижорат / рақамли технологиялар / рақамли трансформация / иқтисодиётни рақамлаштириш / рақамли маҳсулот ва хизматлар. / цифровая экономика / информационно­коммуникационные технологии (ИКТ) / электронный бизнес / электронная коммерция / цифровые технологии / цифровая трансформация / цифровизация экономики / цифровые продукты и услуги.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Файзуллаев Жонибек Негматуллаевич

Мақолада “рақамли иқтисодиёт” тушунчасининг шаклланиши, унинг мазмун ва моҳияти бўйича илмий ёндашувлар қиёсий таҳлил қилинган ва гуруҳланган. “Рақамли иқтисодиёт” тушунчасининг иқтисодий категория сифатидаги мазмуни ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Файзуллаев Жонибек Негматуллаевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ НАУЧНЫХ ПОДХОДОВ К СУЩНОСТИ ПОНЯТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье проводится сравнительный анализ и группировка научных подходов к формированию понятия «цифровая экономика», его содержания и сущности. Описано содержание понятия «цифровая экономика» как экономической категории.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ БЎЙИЧА ИЛМИЙ ЁНДАШУВЛАР ТАҲЛИЛИ»

Файзуллаев Жонибек Негматуллаевич,

Узбекистон Миллий Университети таянч докторанти

РАК.АМЛИ ИКТИСОДИЁТ ТУШУНЧАСИНИНГ МО^ИЯТИ БУЙИЧА ИЛМИЙ ЁНДАШУВЛАР ТА^ЛИЛИ

УУК: 330.354

ФАЙЗУЛЛАЕВ Ж.Н. РАКАМЛИ ИКТИСОДИЁТ ТУШУНЧАСИНИНГ МОЦИЯТИ БУЙИЧА ИЛМИЙ ЁНДАШУВЛАР ТАЦЛИЛИ

Мак,олада "рак,амли ик,тисодиёт" тушунчасининг шаклланиши, унинг мазмун ва мохияти буйича илмий ёндашувлар к,иёсий тахлил к,илинган ва гурухланган. "Рак,амли ик,тисодиёт" тушунчасининг ик,тисодий категория сифатидаги мазмуни ёритилган.

Таянч иборалар: рак,амли иктисодиёт, ахборот-коммуникацион технологиялар (АКТ), электрон бизнес, электрон тижорат, рак,амли технологиялар, рак,амли трансформация, ик,тисодиётни рак,амлаштириш, рак,амли махсулот ва хизматлар.

ФАЙЗУЛЛАЕВ Ж.Н. АНАЛИЗ НАУЧНЫХ ПОДХОДОВ К СУЩНОСТИ ПОНЯТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье проводится сравнительный анализ и группировка научных подходов к формированию понятия «цифровая экономика», его содержания и сущности. Описано содержание понятия «цифровая экономика» как экономической категории.

Ключевые слова: цифровая экономика, информационно-коммуникационные технологии (ИКТ), электронный бизнес, электронная коммерция, цифровые технологии, цифровая трансформация, цифровизация экономики, цифровые продукты и услуги.

FAYZULLAEV J.N. ANALYSIS OF SCIENTIFIC APPROACHES TO THE ESSENCE OF THE DIGITAL ECONOMY'S CONCEPT

The article provides a comparative analysis and grouping of scientific approaches to the formation of the concept of «digital economy», its content and essence. The content of the concept of «digital economy» as an economic category is described.

Key words: digital economy, information and communication technologies (ICT), e-business, e-commerce, digital technologies, digital transformation, digitalization of the economy, digital products and services.

Кириш.

Сунги йилларда постиндустриал

иктисодиётнинг АКТдан тизимли фойдаланишга асосланган ёки "ракамли иктисодиёт" деб ном-ланувчи шаклига трансформациялашув жараён-лари жадаллашмокда. Ракамли иктисодиёт муайян мамлакат учун ракамли экотизимнинг эволюцион ривожланишининг мантикий давоми х,амда дав-лат, корхоналар ва ах,олини тулик камраб олган инновацион иктисодиётни шакллантириш имко-ниятига айланмокда.

Ракамли иктисодиёт факатгина янги ракамли технологиялар булиб колмасдан, бизнес юри-тишнинг анъанавий коидаларидаги ва иктисодий конуниятлардаги жиддий узгаришларни х,ам уз ичига олади. "Ракамли технологиялар" ата-маси билан умумлаштирилган глобал алока тармоклари, шахсий компютерлар, электрон мах,сулотлар ва хизматларнинг пайдо булиши ва кенгайиши иктисодиётда масофа ва жойлашув, киймат ва нафлилик, микдор ва сифат, ракобат, талаб ва таклиф, логистика ва воситачилик, инсон капитали, ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчи-лар хатти-харакатлари, маркетинг каби тушунча-ларнинг мазмуни, таркиби ва узаро боFликлигини сезиларли даражада узгартиради.

Тадк,ик,отнинг долзарблиги. Бугунги кунда ракамли технологиялар замонавий жамият х,аётининг барча сох,аларига, жум-ладан иктисодиёт сох,асига х,ам фаол кириб бормокда. Иктисодиётни ракамлаштириш глобал иктисодиётда иктисодий усишнинг мух,им омилига айланмокда. Узбекистонда иктисодиёт тармоклари, ижтимоий сох,а ва давлат бошкаруви тизимининг жадал ракамли ривожланишини таъ-минлаш, шу жумладан электрон давлат хизмат-ларини курсатиш механизмларини янада тако-миллаштириш максадида "Ракамли Узбекистан — 2030" стратегияси ишлаб чикилди. Ушбу стратегиями муваффакиятли амалга ошириш ва кузланган максадларга эришишни таъминлаш тах,лилий ва илмий-услубий тадкикотларни ва инновацион узгаришларни талаб килади. Бундай узгаришлар эса ракамли иктисодиётнинг мох,ияти, таркиби ва ривожланиш хусусиятлари туFрисида назарий ва тах,лилий билимларга эга булишни талаб килади.

Тадкикотнинг ма^сади "ракамли иктисодиёт" тушунчасининг мох,иятини очиб бериш ва муал-лифлик тарифини ишлаб чикиш х,исобланади.

Тадк,ик,от методологияси. Тадкикотнинг услу-бий асоси диалектиканинг асосий коидалари ва

тамойилларига таянади. Тадкикот жараёнида тизимли тах,лил, гуру^лаш, анализ, синтез, индукция ва дедукция усулларидан фойдаланилган.

Та^лил ва натижалар.

Куплаб хорижий тадкикотчилар "ракамли иктисодиёт" тушунчасининг мох,иятини "ахбо-ротлашган иктисодиёт", "билимлар иктисодиёти", "креатив иктисодиёт", "интернет-иктисодиёт", "тармок иктисодиёти", "электрон иктисодиёт", "янги иктисодиёт" каби тушунчалар билан тав-сифлашади. Ушбу атамаларнинг барчаси нисбатан кенгрок тушунча булган ракамли иктисодиётнинг алох,ида жараёнларини ифодалайди. Ракамли иктисодиёт узининг сифат аниклигини тавсиф-ловчи бир катор узига хос хусусиятларни х,ам уз ичига олган умумлаштирувчи тушунчадир. Ракамли иктисодиётни умумлаштирувчи концепция сифатида кабул килиниши коммуникация тармоклари ахборотларини ишлаб чикаришнинг навбатдаги омили сифатида, АКТни эса интенсив иктисодий усишнинг янги манбаи булган номод-дий актив сифатида урганиш заруратини келти-риб чикаради.

Купчилик тадкикотчилар фикрига кура "Ракамли иктисодиёт" концепциясининг шак-лланиши америкалик олим Н. Негропонтега боFлик. Н. Негропонтенинг фикрича, ракамли иктисодиёт янги иктисодий тизим сифатида ракамли мах,сулотларнинг физик вазнга эга эмас-лиги ва уларнинг х,ажми ахборот улчами билан алмаштирилганлиги, мах,сулот эгаллаган майдон-нинг бир неча баравар кичик эканлиги электрон товарларни ишлаб чикариш учун ресурс хара-жатларининг паст эканлиги, интернет тармоFи оркали мах,сулотларнинг глобал даражада жуда тез х,аракатланиши каби афзалликларга эга1.

Бошка тадкикотлар муаллифлари фикрига кура эса "ракамли иктисодиёт" атамаси биринчи булиб 1994 йилда канадалик олим Дон Тапскот-тнинг "Ракамли иктисодиёт: тармоклашган интеллект шароитидаги истикболлар ва хавфлар" номли китобида келтирилган. Д. Тапскотт ривожланган мамлакатлар хусусиятларини тавсифлаб, объект-ларни тасвирлашнинг ракамли шаклини, ахборот технологияларининг бизнес жараёнларига, давлат бошкарув тизимига таъсирини алох,ида таъкид-

1 Nicholas Negroponte. Being Digital. - London: Hodder & Stoughton, 1995. - 243 p. http:// governance40.com/wp-content/uploads/2018/12/ Nicholas-Negroponte-Being-Digital-Vintage-1996.pdf.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

лайди х,амда ракамли иктисодиётни ахборот компьютер технологияларидан фойдаланишга асос-ланган иктисодиёт деб таърифлайди1.

Д. Тапскотт биринчи булиб, янги технологи-ялар ва ракамли бизнес стратегиялари кандай килиб бизнес жараёнларини узгартириш билан биргаликда турли мах,сулот ва хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш, корхонанинг янги тузилмасини шакллантириш ва самарали бизнес коидаларини белгилаш усули булишини аниклади. Ракамлаштиришнинг энг мух,им натижаларидан бири сифатида Д. Тапскотт фирманинг институ-ционал назариясига асосланиб, транзакция хара-жатларининг, жумладан, маълумот излаш ва шар-тнома тузиш харажатларининг сезиларли камай-иши ва натижада мол етказиб билан истеъмолчи уртасида воситачиларсиз тутридан-тутри алокалар урнатиладиган бизнеснинг янги шаклларининг пайдо булиш имкониятларини курсатади.

Ракамли иктисодиётни тадкик этишга каратилган ишлар куп булишига карамасдан, ракамли иктисодиётнинг ижтимоий-иктисодий тизим сифатида узида нимани ифода этиши тутрисида умумий концепция мавжуд эмас. Куплаб мутахассислар "ракамли иктисодиёт" тушунчасини аник таърифламасдан, уни "мураккаб тузилма" сифатида ифодалашади ёки унга "технологиялар бирикмаси сифатида карашади. Бир катор илмий ишларда ракамли иктисодиётнинг ракамли тех-нологияларга асосланган иктисодиёт сифатида тавсифланувчи турли вариантлардаги таъриф-лари келтирилган.

1999 йилда Н. Лейн ракамли иктисодиётнинг мазмуни буйича илмий таърифни биринчи булиб ишлаб чикди. Унга кура, ракамли иктисодиёт -бу интернет тармоFидаги компьютер ва комму-никацион технологияларнинг як,инлашуви х,амда электрон тижоратнинг ривожланишини ва ташки-лий тузилмалардаги кенг куламли узгаришларни раFбатлантирувчи ахборот ва технологиялар окимидир2.

Т.Мезенбург ракамли иктисодиётнинг статистик жих,атдан бах,олаш мумкин булган уч тарки-бий кисмини ажратиб курсатади:

1 Tapscott, D. The Digital Economy: Promise and Peril In The Age of Networked Intelligence / D. Tapscott. -NY: McGraw-Hill, 1994. - 368 p.

2 Lane, N. Advancing the digital economy into the 21st century / N. Lane // Information Systems Frontiers. - 1999. - Vol. 1. - № 3. - P. 317-320.

• куллаб-кувватловчи инфратузилма (курилмавий ва дастурий таъминот, телекомму-никациялар, тармоклар ва бошкалар);

• электрон бизнес (компьютер тармоклари оркали хужалик фаолияти ва хар кандай бизнес жараёнларини олиб бориш);

• электрон тижорат (товарларни интернет оркали таркатиш ва сотиш)3.

М.Никрем ва бошкалар келтирган таъ-рифга кура, ракамли иктисодиёт - бу "ракамли" ресурслар хисобига амалга оширилган ишлаб чикаришнинг умумий иктисодий ишлаб чикариш хажмидаги улуши. Ушбу ракамли ресурслар ракамли малакаларни, ракамли ускуналарни (аксессуар ва бутловчи кисмлар, дастурий таъминот ва алока ускуналари), ишлаб чикариш жараё-нида фойдаланиладиган оралик ракамли махсулот ва хизматларни уз ичига олади4.

Яна бир хорижий тадкикотчи М.Роузнинг таъ-кидлашича эса: "Ракамли иктисодиёт - бу ахборот-коммуникацион технологиялар хисобига амалга ошириладиган иктисодий фаолиятнинг халкаро тармоFи. Соддарок килиб, ушбу тушунчани ракамли технологияларга асосланган иктисодиёт деб хам таърифлаш мумкин"5.

Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташки-лоти (ИХТТ) мутахассислари томонидан берил-ган таърифга кура, ракамли иктисодиёт тегишли технологиялар ёрдамида интернет фойдаланув-чилари томонидан амалга ошириладиган бир катор иктисодий-ижтимоий фаолият шакллари ва умумий фойдаланишдаги технологияларнинг бирикмасини ифодалайди. Ракамли иктисодиёт ракамли технологиялар, боFланиш курилмалари, ахборот тизимлари ва уларнинг функциялари кулланиладиган инфратузилмадан иборат6.

3 Measuring The U.S. Digital Economy: Theory and Practice // Thomas L. Mesenbourg // U.S. Bureau of the Census. https://2001.isiproceedings.org/pdf/1074.PDF.

4 Knickrehm, M., Berthon, B. & Daugherty, P., 2016. Accenture-Strategy. Digital Disruption: The Growth Multiplier. https://www.anupartha.com/wp-content/ uploads/2016/01/Accenture-Strategy-Digital-Disrup-tion-Growth-Multiplier.pdf.

5 Rouse, M. 2016. Digital Economy, Techtarget, Newton, MA. http://searchcio.techtarget.com/definition/ digital-economy.

6 Dahlman, C., S. Mealy and M. Wermelinger (2016), «Harnessing the digital economy for developing countries», OECD Development Centre Working Papers, No. 334, OECD Publishing, Paris, https://doi. org/10.1787/4adffb24-en.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

Xax,oH 6aHKU MyTaxaccucnapu ^uiKpuMa, paKaMnu MKjucoAuëT - 6y pean BaKTga MatnyMoT anMamumra acocnaHraH xagan uktucoaum pumox-naHumHuiHr AHm napagurMacu 6ynu6, paKaM^u ax6opoT-KoMMyHMKa^a TexHonomflnapu,gaH AanaHumra acocnaHraH uktucoaum, mxtumoum Ba MagaHuM MyHoca6aTnap tubumuhu u^oflanaMflu1.

BMTHMHr caBgo Ba puBoxnaHum 6yMuma KOH^e-peнцмflcмнмнг 2017 Mungaru x,uco6oTuga KenTupu-num^a, paKaMnu UKTucoguëT ToBap Ba xM3MaTnapHM umna6 ^MKapum Ba conm xapaëHuga paKaMnu uHTepHeT TexHonomflnapMHMHr KynnaHunumu 6ynu6, 6yryHru KyHga rno6an MKTHcoAMëTHMHr Myx,uM axpanMac KucMura afmaHu6 6opMoKga2.

Kynna6 MyTaxaccucnap "paKaMnu MKTHcofluëT" TymyH^acuHM aHUK Tatpu^naMacgaH, yHu "MypaK-Ka6 Ty3unMa" cu^anga u^oganamaflu Ba paKaMnu TexHonomanapra acocnaHraH UKTucoguëT cu^anga Typnu BapuaHTnapga Tatpu^nap KenTupumagu.

PoccumnuK Myannu^nap "paKaMnu UKTucoguëT" TymyH^acura 6up-6upugaH xuggurn $apK KunyBm KynpoK Top MatHogaru Tatpu^napHui 6epumraH.

U.C. AgHaMax Ba E.B. CropoxeBanapHUHr Tat-pu^namuma, paKaMnu UKTucoguëT - 6y paKaMnu KoMnbWTep TexHonoruanapuHu pMBoxnaHTM-pum 6unaH 6eBocuTa 6ofnuK 6ynraH ^aonuaT 6ynu6, yHra oHnaMH xuBMamap KypcaTum, эneк-TpoH TynoBnap, UHTepHeT TuxopaT, Kpayg^aHgurnr Ba 6omKanap Kupagu3. MyMUHoB H.r. Ba 3axupoBa r.M.nap uKTucoguëTHu paKaMnamTupumga Ba 3neK-TpoH caBgoHu puiBoxnaHTupumga gaBnaT xapug-napu TM3uMMHuHr ax,aMUflTU KaTTa BKaHnurnHU Tat-KugnaraHnap4.

A.A. KyHUMaH paKaMnu MKTHcogMëTHM myH-gaM Tatpu^naMflu: "PaKaMnu UKTucoguëT - 6y MKTucoguëTHMHr 3aMoHaBurn maKnu 6ynu6, y Mog-

1 Pa3Bu™e цu^poвoм bkohomhkh b Poccum // Bce-MupHHM 6aHK. http://www.vsemirnyjbank.org/ru/ events/2016/12/20/developing-the-digital-economy-in-russia-international-seminar-1.

2 World Investment Report 2017: Investment and the Digital Economy. - UNCTAD, 2017. https://unctad.org/ system/files/official-document/wir2017_en.pdf.

3 AgHaMax U.C., CropoxeBa E.B. Hcnonb3oBaHne нн$opмaцнoннblx TexHonoruM b o6ecneMeHHn ^uHaHcoBoM 6e3onacHocTu 6aHKoB // Monogaa HayKa - 2015: MaTep. VI OTKpbiratf MexgyHap. MonogexHoM HayM.-npaKT. koh$. 2016. C. 119-121.

4 Muminov N.G., Zakhirova G.M. The role of public

procurement in the digitalization of the economy and adoption of e-commerce. St. Petersburg State

Polytechnical University Journal. Economics Vol. 13,

No. 2, 2020. P.30-39. DOI: 10.18721/JE.13203

дий мах,сулотлар ва хизматларни ишлаб чикариш сох,асида ресурсларни аник,ловчи ахборот ва билимнинг устунлиги, шунингдек, маълумот-ларни саклаш, кайта ишлаш ва узатиш учун ракамли технологиялардан фаол фойдаланиш билан тавсифланади"5.

Р.В. Мешеряков "ракамли иктисодиёт" атамаси буйича икки хил, классик ва кенгайтирилган ёнда-шув борлигини такидлайди. Классик ёндашувга кура, ракамли иктисодиёт ракамли технология-ларга асосланган иктисодиёт ва шу уринда факат электрон товар ва хизматлар сох,асини тавсиф-лайди. Масалан, масофавий таълим, телемедицина. Кенгайтирилган ёндашувга кура ракамли иктисодиёт - бу ракамли технологиялардан фой-даланиб амалга оширилган иктисодий ишлаб чикариш жараёнидир6.

Т.А. Гасанов ва Г.А. Гасановлар келтирган таърифга кура, ракамли иктисодиёт деганда етакчи илмий ютуклар ва илFор технология-ларга, биринчи навбатда ахборот-коммуникация технологияларига асосланган иктисодиётдаги институционал категориялар тизими булиб, унинг амал килиши ялпи ишлаб чикариш сама-радорлигини оширишга, ах,оли турмуш дара-жаси ва сифатини яхшилаш максадида баркарор иктисодий усиш суръатларини саклаб туришга каратилади. Ракамли иктисодиёт институционал иктисодиётнинг трансформациялашуви булиб, ушбу жараёнда миллий бойлик х,ажмини кенгайтириш, ах,оли турмуш даражасини оши-риш ва мамлакатнинг иктисодий хавфсизли-гини мустах,камлаш максадларида миллий иктисодиётни инновацион ривожлантириш учун ракамли технологиялардан х,ар томонлама ва тизимли фойдаланилади7.

В.М. Бондаренконинг фикрига кура, ракамли иктисодиёт - бу туртинчи саноат инкилоби технологияларига мос келадиган иктисодий муноса-

5 Кунцман Александр Арнольдович Трансформация внутренней и внешней среды бизнеса в условиях цифровой экономики // УЭкС. 2016. №11 (93). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/transformatsiya-vnutrenney-i-vneshney-sredy-biznesa-v-usloviyah-tsifrovoy-ekonomiki.

6 Цифровая экономика: как специалисты понимают этот термин. МОСКВА, 16 июн - РИА Новости, Анна Урманцева. [Электронный ресурс]. URL: https://ria.ru/ science/20170616/1496663946.

7 Гасанов Т.А., Гасанов Г.А. Цифровая экономика как новое направление экономической теории // Региональные проблемы преобразования экономики. 2017. № 6. С. 4-10.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

батлар моделининг яхлит, тизимли ва комплекс муаммосидир, яъни XXI асрнинг ракамли тех-нологиялари ва бошка юкори технологиялари ракамли иктисодиётнинг шаклланиши, ривожла-ниши ва амалга оширилишида объектив куйилган максадларга эришишни таъминлаши зарур1.

В.И. Ткач эса "ракамли иктисодиёт" атама-сининг мох,иятини куйидагича таърифлайди: "Ракамли иктисодиёт - бу ракамли платформа-лар, алгоритмлар, булутли инфратузилмаларнинг кенг кулланилиши ва жамиятдаги ижтимоий-ахлокий жих,атлардаги узгаришлар ва хавфсизлик ва синергияни бошкариш шароитида интеллектуал капиталдан фойдаланишга эътибор каратиб, глобал, макро, мезо ва микро даражаларда мулк ва ялпи ички мах,сулотнинг баркарор иктисодий ривожланишига йуналтирилган кишилар, бизнес ва буюмларнинг кенг куламли тузилмасидир"2.

Г.Н. Андреева ва бошкалар муаллифлигида нашр этилган монографияда куйидагича таъ-риф келтирилади: "Ракамли иктисодиёт - бу техноракамли шаклдаги товар ва хизматларни ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол килиш билан боFлик иктисодий муно-сабатларнинг тизимли йиFиндисидир3.

Е.П. Бойко ва бошк,алар ракамли иктисодиётни ракамли технологияларга асосланган фаолият шакллари мажмуаси, шунингдек ракамли техно-логияларнинг ишлашини таъминлайдиган инфра-тузилма сифатида тушунишларини ва бу уринда рак,амли технологиялар деганда ракамли тизим-лар асосида ахборотни яратиш, йиFиш, кайта ишлаш, саклаш ва узатиш технологияларини тушу-ниш зарурлигини таъкидлашади4.

1 Бондаренко, В. М. Мировоззренческий подход к формированию, развитию и реализации «цифровой экономики» / Бондаренко В. М. // Современные информационные технологии и ИТ-образование. -2017, Т. 13. - № 1. - С. 237-251.

2 Ткач В.И. Цифровая экономика: оптимум, эквилибриум, синергизм / В.И. Ткач // Экономика и экология территориальных образований. - 2018. - Т. 2, № 2. - С. 24-32.

3 Андреева Г.Н. / Развитие цифровой экономики в России как ключевой фактор экономического роста и повышения качества жизни населения: монография / Г.Н. Андреева [и др.]. - Нижний Новгород: Профессиональная наука, 2018. - 131 с.

4 Бойко Е.П., Евневич М.А., Колышкин А.В. Экономика предприятия в цифровую эпоху// Российское предпринимательство. 2017. Т. 183, № 7. С. 1127-1136.

И.Н. Ткаченко ва Е.Н. Стариковларнинг "ракамли иктисодиёт" категориясининг мохияти буйича назарий ёндашувига кура, ракамли иктисодиёт - жамият тараккиётининг янги пара-дигмаси булиб, у ракамли технологиялар ва ахборотни кайта ишлаш усулларига асосланган иктисодий ривожланишнинг янги сифа-тини, ракамли технологияларга тулик асосланган иктисодиёт ва ижтимоий соханинг янги ракамли тармокларини, иктисодиёт ва жамият хаётини ракамлаштириш билан бомик ижтимоий-иктисодий трансформацияларни уз ичига олади5.

Россиялик муаллифларнинг илмий тадкикот ишларида "ракамли иктисодиёт" тушунчасига кенг маънода хам бир катор таърифлар берил-ган. Жумладан, Р.К. Асанов "ракамли иктисодиёт - бу юкори технологияли бизнес тузилма-лари томонидан электрон товар ва хизматлар ишлаб чикаришга ва ушбу махсулотларни электрон тижорат оркали таксимлашга асосланган иктисодиёт"6 деб таърифлаган булса, В.П. Купри-яновский, С.А. Синягов, С.И. Липатовлар ракамли иктисодиёт деганда электрон шаклда амалга оши-риладиган иктисодий муносабатлар тушуни-лиши зарурлигини таъкидлашади7. В.М. Матвеева ракамли иктисодиётни ракамли технологиялар ёрдамида иктисодий ривожланишни жадаллаш-тириш парадигмаси деб хисоблайди8. Н.В. Василенко ракамли иктисодиётга инсон фаолиятнинг барча сохаларида маълумотларни саклаш, кайта ишлаш ва узатиш учун ракамли технологиялардан

5 И.Н. Ткаченко, Е.Н. Стариков. Цифровая экономика: основные тренды и задачи развития // Изв. Сарат. ун-та. Нов. сер. Сер. Экономика. Управление. Право. 2020. Т. 20, вып. 3. С. 244-255.

6 Асанов Р. К. Формирование концепции «цифровой экономики» в современной науке / Р. К. Асанов // Социально-экономические науки и гуманитарные исследования. - 2016. - № 15. - С. 143-148.

7 Куприяновский В.П., Синягов С.А., Липатов С.И. «Цифровая экономика - «Умный способ работать» // International Journal of Open Information Technologies. 2016. № 2. С. 26-32.

8 Матвеева В.М. Цифровая экономика: тренды и перспективы // Инновационное развитие социально-экономических систем: условия, результаты и воз можности: сб. матер. V Междунар. науч.-практ. конф. М., 2017. С. 98-104.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

фойдаланишни фаол жорий этиш билан тавсиф-ланадиган иктисодиёт шакли сифатида карайди1.

Юкорида куриб чикилган ёндашувлар билан бир каторда, ракамли иктисодиётни саноат, агросаноат мажмуаси ва курилишни ривож-лантира олувчи хамда реал иктисодиётга кушимча тизим сифатида талкин килувчи илмий карашлар хам мавжуд. Бу борада А.В.Кешелава, В.Г. Буданов, В.Ю. Румянцев ва бошкалар ракамли иктисодиётнинг мохиятини тушунти-риш максадида "гибрид олам" тушунчасини киритишган. Уларнинг фикрига кура, "ракамли иктисодиёт" - бу гибрид олам шароитида мавжуд буладиган иктисодиётдир. Ушбу таърифда "ракамли иктисодиёт" атамасини ёзишда атай-лаб куштирнок, белгисидан фойдаланишган. Чунки улар умумий иктисодиёт таркибида алохида ажралиб турадиган "ракамли иктисодиёт" деган вокелик йук деб хисоблашади2.

Шунингдек айрим тадкикотчилар ракамли иктисодиётни мавжуд эмас деб хисоблайдилар, реал иктисодиётнинг ракамли сегментини куриб чиккан холда ракамли иктисодиётни "иктисодиётнинг моддий секторига нисба-тан иктисодий фаолият жараёни иштирокчи-лари уртасидаги узаро боFликлик самарадорли-гини ошириш имконини берувчи инфратузилма усткурмаси" деб таърифлашади3.

Узбекистонда хам ракамли иктисодиёт ва уни ривожлантиришга каратилган кам сонли булсада илмий ва услубий нашрлар чоп этилган ва бу жараён асосан мамлакатимизда 2018 йилда рак,амли иктисодиёт ва электрон хукуматни шак-ллантириш ва ривожлантириш туFрисидаги бир катор Президент карорлари ва фармонлари кабул

1 Василенко Н.В. Цифровая экономика: концепции и реальность // Инновационные кластеры в цифровой экономике: теория и практика: тр. науч.-практ. конф. с междунар. участием 17-22 мая 2017 г. / под ред. д-ра экон. наук, проф. А.В. Бабкина. СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2017. С. 147-151.

2 Введение в «Цифровую» экономику. На пороге «цифрового будущего». Книга первая / А. В. Кешелава В. Г. Буданов, В. Ю. Румянцев и др.; под общ. ред. А. В. Кешелава; гл. «цифр.» конс. И. А. Зимненко. - ВНИИГеосистем, 2017. - 28 с.

3 Акбердина, В.В. (2018). Трансформация

промышленного комплекса России в условиях цифровизации экономики. Известия Уральского государственного экономического университета,

19(3), 82-99. https://doi.org/10.29141/2073-1019-2018-19-3-8.

килинганидан кейин сезиларли даражада жадал-лашди.

Мамлакатимиз иктисодчи олимларидан бири булган С.С. Гулямов рахбарлигидаги муаллиф-лар гурухи ракамли иктисодиётни "жараёнларни тахлил килиш натижаларидан фойдаланиш ва катта хажмдаги маълумотларни кайта ишлаш асо-сида турли хилдаги ишлаб чикаришлар, техноло-гиялар, асбоб-ускуналар, товарлар ва хизматларни саклаш, сотиш ва етказиб бериш самарадорли-гини жиддий равишда оширишга имкон беради-ган ва ракамли куринишдаги маълумотлар асо-сий ишлаб чикариш омили деб саналган хужалик фаолиятидир" деб таърифлаш туFри булишини таъкидлашган. Шунинг билан биргаликда ушбу таърифнинг фойдаланиш учун нокулай экан-лиги айтиб утиб, узларининг куйидаги функционал таърифини келтиришган: "Ракамли (электрон) иктисодиёт бу - ахборот, жумладан, шах-сий ахборотдан фойдаланиш хисобига барча катнашчиларнинг эхтиёжларини максимал даражада кондириш унинг узига хос хусусияти булган иктисодиётдир"4.

Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси депутати, иктисод фанлари доктори, профессор Н.Х. Жумаевнинг таъкидла-шича, ракамли иктисодиёт деганда, факатгина Блокчейн (Blockchain) технологиясини ва улар-дан халкаро молия бозорларида фойдаланиш масалаларини ёки криптовалюталарни тушуниш керак эмас. Ракамли иктисодиёт деганда, ракамли коммуникациялар, IT ёрдамида олиб борилади-ган иктисодиёт тушунилади5.

Узбекистан Республикаси Ахборот технологи-ялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирининг биринчи уринбосари О.М.Умаровнинг таъкидлашича, ракамли иктисодиёт алохида фаолият турини эмас, балки ишбилармонлик, саноат объектлари, хизматларда ахборот технологияла-ридан фаол фойдаланишни англатади. Агар оддий иктисодиётда моддий буюмлар асосий ресурс хисобланса, ракамли иктисодиётда бу кайта ишла-

4 Gulyamov S.S. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalar: O'quv qo'llanma / S.S.Gulyamov, R.H.Ayupov, O.M.Abdullayev, G.R.Baltabayeva; — Т.: «Iqtisod-Moliya", 2019, - 380 b.

5 Жумаев Н.Х. Ракамли иктисодиёт нега керак ва у нима беради? - 12.03.2020. - Электрон ресурс: https://review.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mam-lakatimiz-taraqqiyoti-garovidir.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

1-жадвал. "Ракамли иктисодиёт" тушунчаси буйича таърифларнинг мох,ияти буйича

таснифланиши1

Муаллифлар Таърифларнинг умумий мазмуни

М. Роуз, ИХТТ 2016, Жах,он банки, UNCTAD, Р.В. Мешеряков, В.И. Ткач, В.М. Бондаренко, И.П. Бойко, Н.В. Василенко, И.Н. Ткаченко. Инсон фаолиятининг барча сох,аларида ахборотларни туплаш, саклаш, кайта ишлаш, узгартириш ва узатиш учун ракамли технологияларни фаол жорий этиш ва амалда куллаш билан тавсифланадиган иктисодиёт тури;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

М. Никрем, И.С. Аднамах, Е.В. Сторожева, Р.К. Асанов, В.П. Куприяновский, О.С. Умаров. Виртуал мух,итда ракамли товарлар ишлаб чикариш ва сотиш буйича миллий иктисодиёт тармоклари сифатидаги иктисодий фаолият шакллари мажмуаси;

А.А. Кунцман, Г.Н. Андреева, С.С. Гулямов, Н.Х. Жумаев. Реал вакт режимида ракамли ахборот телекоммуникация технологиялари ва тармокларидан фойдаланишга асосланган ижтимоий, иктисодий, ташкилий ва техник муносабатлар тизими;

Н. Лейн, А.В.Кешелава, В.Г. Буданов, В.М. Матвеева, В.Ю. Румянцев, В.В. Акбердина, О.М.Умаров. Иктисодиётнинг баркарор ривожланишига йуналтирилган, реал иктисодиётга кушимча булган турли элементларнинг (техник, инфратузилмавий, ташкилий, дастурий, меъёрий, конунчилик ва бошкалар) мураккаб бирлашмаси.

надиган х,амда узатиладиган ахборот, маълумот-лар булади2.

Яна бир тадк,ик,отчи О.С. Умаровнинг фикрича, ракамли иктисодиёт - бу ишлаб чикариш ком-плекси инсонлар учун кулайликларни таъмин-лайдиган мах,сулот ва хизматларни яратадиган виртуал мух,ит булиб, ракамли технологиялардан фойдаланган х,олда иктисодий ишлаб чикариш тизимидир. Шунингдек, ракамли иктисод рас-мийлаштирилиши мумкин булган барча нарсани камраб олиши мумкин, яъни мантикий схема-ларда намоён булади. Хаётнинг узи эса бу «нар-саларни» ишлаб чикариш, таркатиш, алмашти-риш ва истеъмол килиш тизимига айлантиришга имконият яратади3.

Юкорида куриб чикилган куплаб ёндашув-ларни киёсий тах,лил килган х,олда, "ракамли ик,тисодиёт" тушунчаси буйича таърифларни уму-мий мазмун жих,атидан куйидаги 1-жадвалда кел-тирилган тартибда таснифлаш мумкин.

Тах,лиллар ва чикарилган хулосалар асосида куйидаги муаллифлик тарифини таклиф этамиз: ракамли иктисодиёт - бу иктисодий фаолиятда

1 Урганилган илмий ёндашувларни тах,лил килиш асосида тадк,ик,отчи томонидан тузилди.

2 Жуманова С. Ракамли иктисодиёт: тараккиёт сари киска йул. 17 сентябр 2020. "Янги Узбекистан" - Электрон ресурс: https://yuz.uz/news/raqamli-iqtisodiyot-taraqqiyot-sari-qisqa-yol.

3 Умаров О.С. Ракамли иктисодиёт ва унинг ривож-ланиш тенденциялари."Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2018 йил.

бошкарув усуллари ва ишлаб чикариш техноло-гияларини мунтазам такомиллаштириб боришга имкон берувчи, мах,сулот ишлаб чикариш ва хиз-матлар курсатишнинг ракамли моделларини шак-ллантирувчи ракамли тармок технологиялари-дан кенг фойдаланиш билан боFлик ижтимоий, иктисодий ва технологик муносабатларни камраб олувчи макродаражадаги иктисодий тизим-дир. Ракамли иктисодиёт таркибан АКТ сектори, ракамли мах,сулотлар ва хизматлар тармоклари, тулалигича ракамлаштирилган ишлаб чикариш ва бошкарув технологияларига эга реал ишлаб чикариш тармокларидан ташкил топади.

Хулоса.

Хулоса килиб айтганда, ракамли иктисодиёт шунчаки ракамли мах,сулот ва хизматларни ишлаб чикариш буйича иктисодий фаолият ёки иктисодиётнинг алох,ида тармоFи булиб колмасдан, ракамли жараёнларга интеграция-лашган мижозлар эх,тиёжларини кондиришни кенгайтириш, ракамли экотизимларни яратиш учун ахборот тармокларидан фойдаланган х,олда бозорларда инновацион х,амкорликни ривож-лантириш, ракамли карорлар кабул килиш асосида мах,сулот ва хизматларни технологик тако-миллаштириш, бизнес жараёнлари ва корхонани бошкарувининг ташкилий шаклларини ракамли кайта ташкил этиш ^исобига фаолият самарадор-лигининг ошишига эришиладиган иктисодиётдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

-- 68 к. АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ИКТИСОДИЁТИ / ЭКОНОМИКА ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ

Адабиёттлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 5 октябрдаги "Ракамли Узбекистан — 2030" стратегиясини тасдиклаш ва уни самарали амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6079-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/5030957

2. Nicholas Negroponte. Being Digital. - London: Hodder & Stoughton, 1995. - 243 p. http://governance40.com/wp-content/uploads/2018/12/ Nicholas-Negroponte-Being-Digital-Vintage-1996.pdf.

3. Tapscott, D. The Digital Economy: Promise and Peril In The Age of Networked Intelligence / D. Tapscott. - NY: McGraw-Hill, 1994. - 368 p.

4. Lane, N. Advancing the digital economy into the 21st century / N. Lane // Information Systems Frontiers. - 1999. - Vol. 1. - № 3. - P. 317-320.

5. Measuring The U.S. Digital Economy: Theory and Practice // Thomas L. Mesenbourg // U.S. Bureau of the Census. https://2001.isiproceedings.org/pdf/1074.PDF.

6. Knickrehm, M., Berthon, B. & Daugherty, P., 2016. Accenture-Strategy. Digital Disruption: The Growth Multiplier. https://www.anupartha.com/wp-content/uploads/2016/01/Accenture-Strategy-Digital-Disruption-Growth-Multiplier.pdf.

7. Rouse, M. 2016. Digital Economy, Techtarget, Newton, MA. http://searchcio.techtarget. com/definition/digital-economy.

8. Dahlman, C., S. Mealy and M. Wermelinger (2016), «Harnessing the digital economy for developing countries», OECD Development Centre Working Papers, No. 334, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/4adffb24-en.

9. Развитие цифровой экономики в России // Всемирный банк. http://www.vsemirnyjbank. org/ru/events/2016/12/20/developing-the-digital-economy-in-russia-international-seminar-1.

10. World Investment Report 2017: Investment and the Digital Economy. - UNCTAD, 2017. https://unctad.org/system/files/official-document/wir2017_en.pdf.

11. Аднамах И.С., Сторожева Е.В. Использование информационных технологий в обеспечении финансовой безопасности банков // Молодая наука - 2015: матер. VI Открытой Междунар. молодежной науч.-практ. конф. 2016. С. 119-121.

12. Muminov N.G., Zakhirova G.M. The role of public procurement in the digitalization of the economy and adoption of e-commerce. St. Petersburg State Polytechnical University Journal. Economics Vol. 13, No. 2, 2020. Р.30-39. DOI: 10.18721/JE.13203

13. Кунцман Александр Арнольдович Трансформация внутренней и внешней среды бизнеса в условиях цифровой экономики // УЭкС. 2016. №11 (93). URL: https://cyberleninka.ru/ article/n/transformatsiya-vnutrenney-i-vneshney-sredy-biznesa-v-usloviyah-tsifrovoy-ekonomiki.

14. Цифровая экономика: как специалисты понимают этот термин. МОСКВА, 16 июн - РИА Новости, Анна Урманцева. [Электронный ресурс]. URL: https://ria.ru/ science/20170616/1496663946.

15. Гасанов Т.А., Гасанов Г.А. Цифровая экономика как новое направление экономической теории // Региональные проблемы преобразования экономики. 2017. № 6. С. 4-10.

16. Бондаренко, В. М. Мировоззренческий подход к формированию, развитию и реализации «цифровой экономики» / Бондаренко В. М. // Современные информационные технологии и ИТ-образование. - 2017, Т. 13. - № 1. - С. 237-251.

17. Ткач В.И. Цифровая экономика: оптимум, эквилибриум, синергизм / В.И. Ткач // Экономика и экология территориальных образований. - 2018. - Т. 2, № 2. - С. 24-32.

18. Андреева Г.Н. / Развитие цифровой экономики в России как ключевой фактор экономического роста и повышения качества жизни населения: монография / Г.Н. Андреева [и др.]. - Нижний Новгород: Профессиональная наука, 2018. - 131 с.

19. Бойко Е.П., Евневич М.А., Колышкин А.В. Экономика предприятия в цифровую эпоху// Российское предпринимательство. 2017. Т. 183, № 7. С. 1127-1136.

20. И.Н. Ткаченко, Е.Н. Стариков. Цифровая экономика: основные тренды и задачи развития // Изв. Сарат. ун-та. Нов. сер. Сер. Экономика. Управление. Право. 2020. Т. 20, вып. 3. С. 244-255.

21. Асанов Р. К. Формирование концепции «цифровой экономики» в современной науке / Р. К. Асанов // Социально-экономические науки и гуманитарные исследования. - 2016. -№ 15. - С. 143-148.

22. Куприяновский В.П., Синягов С.А., Липатов С.И. «Цифровая экономика - «Умный способ работать» // International Journal of Open Information Technologies. 2016. № 2. С. 26-32.

23. Матвеева В.М. Цифровая экономика: тренды и перспективы // Инновационное развитие социально-экономических систем: условия, результаты и воз можности: сб. матер. V Междунар. науч.-практ. конф. М., 2017. С. 98-104.

24. Василенко Н.В. Цифровая экономика: концепции и реальность // Инновационные кластеры в цифровой экономике: теория и практика: тр. науч.- практ. конф. с междунар. участием 17-22 мая 2017 г. / под ред. д-ра экон. наук, проф. А.В. Бабкина. СПб.: Изд-во Поли-техн. ун-та, 2017. С. 147-151.

25. Введение в «Цифровую» экономику. На пороге «цифрового будущего». Книга первая / А. В. Кешелава В. Г. Буданов, В. Ю. Румянцев и др.; под общ. ред. А. В. Кешелава; гл. «цифр.» конс. И. А. Зимненко. - ВНИИГеосистем, 2017. - 28 с.

26. Акбердина, В.В. (2018). Трансформация промышленного комплекса России в условиях цифровизации экономики. Известия Уральского государственного экономического университета, 19(3), 82-99. https://doi.org/10.29141/2073-1019-2018-19-3-8.

27. Gulyamov S.S. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalar: O'quv qo'llanma / S.S.Gulyamov, R.H.Ayupov, O.M.Abdullayev, G.R.Baltabayeva; — Т.: «Iqtisod-Moliya", 2019, - 380 b.

28. Жумаев Н.Х. Ракамли иктисодиёт нега керак ва у нима беради? - 12.03.2020. - Электрон ресурс: https://review.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-taraqqiyoti-garovidir.

29. Жуманова С. Ракамли иктисодиёт: тараккиёт сари киска йул. 17 сентябр 2020. "Янги Узбекистан" - Электрон ресурс: https://yuz.uz/news/raqamli-iqtisodiyot-taraqqiyot-sari-qisqa-yol.

30. Умаров О.С. Рак,амли иктисодиёт ва унинг ривожланиш тенденциялари. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2018 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.