Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУЦИОНАЛ НАЗАРИЯНИНГ ЯНГИ ЙЎНАЛИШИ СИФАТИДА'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУЦИОНАЛ НАЗАРИЯНИНГ ЯНГИ ЙЎНАЛИШИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
440
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / неоинституционал назария / трансакцион харажатлар / ахборот ресурслари / ЯИМ / институционал муҳит. / цифровая экономика / неоинституциональная теория / трансакционные издержки / информационные ресурсы / ВВП / институциональная среда.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақола рақамли иқтисодиёт иқтисодий назария, хусусан, неоинституционал назариянинг янги йўналиши эканлигини асослаш, янги ахборот-коммуникация технологиялари энг аввало трансакцион харажатларни камайтиришга олиб келиши ва бу ўз навбатида иқтисодиётнинг тараққиёти ва аҳоли фаровонлигини таъминлашда ниҳоятда муҳим роль ўйнашини кўрсатишга қаратилган,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЦИФРОВАЯ ЭКОНОМИКА КАК НОВОЕ НАПРАВЛЕНИЕ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ТЕОРИИ

В статье обосновывается, что цифровая экономика — это новое направление экономической, в частности, неоинституциональной теории. Новые информационные и коммуникационные технологии, способствует в первую очередь к резкому снижению трансакционных издержек, которые играют чрезвычайно важную роль в экономическом развитии и в обеспечение благосостояния населении.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУЦИОНАЛ НАЗАРИЯНИНГ ЯНГИ ЙЎНАЛИШИ СИФАТИДА»

Тожибоева Дилором,

Тошкент молия институти "Иктисодиёт" кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори

РАК.АМЛИ ИКТИСОДИЕТ ИНСТИТУЦИОНАЛ НАЗАРИЯНИНГ ЯНГИ ЙУНАЛИШИ СИФАТИДА

УДК: 330.101

ТОЖИБОЕВА Д. РАЦАМЛИ ИЦТИСОДИЁТ ИНСТИТУЦИОНАЛ НАЗАРИЯНИНГ ЯНГИ ЙУНАЛИШИ СИФАТИДА

Макола ракамли иктисодиёт иктисодий назария, хусусан, неоинституционал назариянинг янги йуналиши - эканлигини асослаш, янги ахборот-коммуникация технологиялари энг аввало трансак-цион харажатларни камайтиришга олиб келиши ва бу уз навбатида иктисодиётнинг тараккиёти ва ах,оли фаровонлигини таъминлашда них,оятда мух,им роль уйнашини курсатишга каратилган,

Таянч иборалар: рак,амли ик,тисодиёт, неоинституционал назария, трансакцион харажатлар, ахбо-рот ресурслари, ЯИМ, институционал мух,ит.

ТОЖИБОЕВА Д. ЦИФРОВАЯ ЭКОНОМИКА КАК НОВОЕ НАПРАВЛЕНИЕ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ТЕОРИИ

В статье обосновывается, что цифровая экономика — это новое направление экономической, в частности, неоинституциональной теории. Новые информационные и коммуникационные технологии, способствует в первую очередь к резкому снижению трансакционных издержек, которые играют чрезвычайно важную роль в экономическом развитии и в обеспечение благосостояния населении.

Ключевые слова: цифровая экономика, неоинституциональная теория, трансакционные издержки, информационные ресурсы, ВВП, институциональная среда.

TOJIBOEVA D. DIGITAL ECONOMY AS A NEW DIRECTION OF INSTITUTIONAL THEORY

In the article is discussed that the digital economy is a new direction of economic, in particular, neo-institutional theory. New information and communication technologies contributes primarily to a sharp decrease in transaction costs, which play an extremely important role in in economic development and in ensuring the well-being of the population.

Key words: digital economy, neo-institutional theory, transaction costs, information resources, GDP, institutional environment.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Кириш.

Жамиятнинг объектив тараккиёти ижти-моий ишлаб чикариш ва иктисодий муносабат-ларни тубдан узгаришига олиб келади. Ракамли иктисодиётнинг пайдо булиши иктисодий наза-риядаги бир катор мактабларнинг, биринчи навбатда маржинализм - неоклассик, кейнсчи-лик ва институционализмга асосланади. Ракамли иктисодиёт шаклланиш жараёнида доимий равишда иктисодий ва математик моделлаш-тириш, ижтимоий психология, ахборот ва телекоммуникация технологиялари кабиларнинг таъсирида булиб, уз навбатида маълумотларни й^иш, кабул килиш, узатиш, кайта ишлаш, саклаш максадида прогрессив технологияларнинг пайдо булишига хисса кушди.

Шундай к,илиб, ик,тисодий тараккиётнинг объектив жараёни бошка фанларнинг таъсири ва тадкикот объектларининг кенгайиши туфайли билим чегараларини кенгайишига ёрдам берди. Шу билан бирга иктисодий назариянинг, жум-ладан неоинституционал назариянинг янги йуналишлари чунончи, ракамли иктисодиётни вужудга келишига олиб келди.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Иктисодий тараккиётнинг хозирги боскичи бир к,атор узига хос хусусиятларга эга. Бу биринчи навбатда ижтимоий ишлаб чикаришнинг жадал тараккиёти ва суръатлари, кенг микёсда ахборот ва телекоммуникацион технологиялар, жумладан, сунъий интеллект борасида эришилган ютукларни тезда жорий этилиши билан боFлик.

Иккинчидан, жахон иктисодиётининг гло-баллашуви, мамлакатларнинг импорт урнини босиш механизмини ишга туширишга харакатлари ракамли иктисодиётни янгилаш ва ривожланти-риш жараёнига узига хос талаблар куяди.

Иктисодий тараккиётнинг юз беришида транс-акцион харажатлар ва бу харажатларда ахборот харажатлари алохида урин тутади. Ракамли иктисодиёт бу харажатларни хам микдор, уз навбатида хам сифат жихатдан узгаришига олиб келди. Лекин республикамиз тадкикотчилари томонидан бу узгаришлар назарий жихатдан тадкик этилмагани мавзунинг долзарблигини акс эттиради.

Муаммонинг к,уйилиши. Ракамли технологиялар ишлаб чикарувчилар ракобатнинг тобора кучайиб бориши шароитида карор кабул килишга мажбур булса, истеъмолчилар уз эхтиёжларини туларок кондиришгина эмас, балки фаол, ишлаб

чикарувчиларга уз талабларини куя олиши туфайли уларга уз таъсирини утказиш имко-ниятига эга булган харидорларга айланишади. Энг мухими трансакцион харажатларни кескин равишда пасайтиришга олиб келади. Бу харажатларни, жумладан ахборот харажатлари ва уларни пасайтириш ишлаб чикарувчилар учун хам, истеъмолчилар учун хам янги истикболли имкониятлар яратади. Бу узгаришлар тамомила янгича иктисодиётни вужудга келтирадими? Ёки у иктисодиёт назариясининг янги бир йуналишими?

Тадцицот методлари. Маколада илмий ада-биётлар тахлили, кузатиш, мантикий, индукция ва дедукция методлардан фойдаланилди.

Асосий натижалар.

Ракамли иктисодиёт нихоятда тезлик билан ривожланиб бормокда. Бу айнан унинг барча нарсалар х,акида машина укий оладиган ахборот (ракамли маълумотларни) йиFиш, фойда-ланиш, тах^ил килиш имконияти туфайли юз бермокда. Бундай ракамли маълумотлар жис-моний шахслар, ижтимоий гурухлар, корхона-лар фаолияти туфайли турли ракамли платфор-маларда колдирилган "ракамли излар"дир.

Ракамли иктисодиёт факатгина инсоннинг интеллектуал салохияти туфайлигина эмас, балки институционал мухит яратилиши, бу мухитнинг бизнес ва истеъмолчилар амалиёти, иктисодий агентларнинг ахборот ва коммуникацион компо-нентлар (алокавий тузилмалари) билан таъминла-нишининг шакли, усулларини узгартиришига таъ-сир курсатиши хам мухим урин тутади. Ишлаб чикарувчилар ва харидорларнинг узлари хам мувофик равишдаги саъй-харакат, танлов моде-лини узида мужассамлаштирган ракамли мижозга айланишлари туфайли мувофик равишда барча йуналишларда институционал узгаришларни амалга оширишни талаб килади. Бу жихатдан ракамли иктисодиётга ёндашиш мухим ахамиятга эга булиб, унга берилган таърифларда акс этади.

Ракамли иктисодиётга берилган таъриф-лар хилма-хил1. Интернетда берилган таъ-риф куйидагича: Ракамли иктисодиёт (веб-, интернет-ик,тисодиёт, электрон иктисодиёт) — ракамли технологияларга, электрон бизнес ва электрон тижорат билан боFлик ва улар ишлаб

1 Ракамли иктисодиёт атамасини биринчи марта аме-рикалик олим Массачусетс университети профессори Николас Негропонте 1995 йили ахборот ва коммуникация технологияларининг жадал ривожланиши сабабли вужудга келадиган иктисодиётнинг эскисига нисбатан афзалликларини тушунтиришда куллаган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

1 жадвал. 2010-2016 йилларда мамлакат ЯИМ да ракамли иктисодиёт улушининг узгариши1

№ Мамлакатлар 2010 й. 2016 й. Фарки

1. Буюк Британия 8,3% 12,4% 4,1

2. Жанубий Корея 7,3% 8,0% 0,7

3. Хитой 5,5% 6,9% 1,4

4. Хиндистон 4,1% 5,6% 1,5

5. Япония 4,7% 5,6% 0,9

6. АКШ 4,7% 5,4% 0,7

7. Мексика 2,5% 4,2% 1,7

8. Германия 3,0% 4,0% 1,0

9. Саудия Арабистони 2,2% 3,8% 1,6

10. Австралия 3,4% 3,7% 0,4

11. Канада 3,0% 3,6% 0,6

12. Италия 2,1% 3,5% 1,4

13. Франция 2,9% 3,4% 0,5

14 Аргентина 2,0% 3,3% 1,3

15. Россия 1,9% 2,8% 0,9

16. ЖАР 1,9% 2,5% 0,6

17. Бразилия 2,2% 2,4% 0,2

18. Туркия 1,6% 2,3% 0,7

19. Индонезия 1,3% 1,5% 0,2

чикарадиган ва сотадиган ракамли товарлар ва хизматларга асосланган иктисодий фаолият. Ракамли иктисодиётда товарлар ва хизматлар учун туловлар купинча ракамли валютада (электрон пулда) амалга оширилади2.

Жахон банки тадкикотчилари фикрига кура, ракамли иктисодиёт - бу ракамли ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланишга асосланган иктисодий, ижтимоий, маданий муно-сабатлар тизимидир. Ракамли иктисодиётда унинг энг мухим элементи сифатида ракамли давлат, хукумат асосий урин эгаллайди, чунки, ракамли технологиялардан фойдаланиш туфайли ахборот ва бошка хавфсизликлар таъминланади3.

К. Келли фикрича коммуникациялар, охир-окибат шундан иборатки, биз ракамли техноло-гиялар ва алока воситаларини тушунганимиздек,

1 http://ar2016.rostec.ru/digital-g20/

2 https://ru.wikipedia.org/wiki (2020 йил 15 ноябрда мурожаат килинган)

3 Всемирный банк (2016). Цифровые дивиденды. Обзор <https://openknowledge. worldbank.org/ bitstream/handle/10986/23347/210671 RuSum.pdf>

иктисодиётнинг оддий сектори эмас. Коммуникация - бу иктисодиётнинг узидир4.

Катор иктисодчилар ракамли иктисодиётни ракамли технологиялар ва улар билан боFлик махсулот ва хизматларни яратиш, таркатиш ва фойдаланиш фаолияти сифатида куришади5.

Проф. Н.Х. Жумаев ракамли иктисодиёт деганда, факатгина Блокчейн (Blockchain) тех-нологиясини ва улардан халкаро молия бозор-ларида фойдаланиш масалаларини ёки крипто-валюталарни тушуниш керак эмаслиги, албатта, Блокчейн технологияси, криптовалюталар хам ракамли иктисодиётнинг бир булаги эканлигини таъкидлаб, ракамли иктисодиёт (Digital Economy) деганда, ракамли коммуникациялар, IT ёрдамида олиб бориладиган иктисодиёт тушунилишини курсатади6.

Европада олиб борилаётган "тежамкорлик" сиёсати маъмурий аппаратни саклаш харажат-

4 Kelly K. New Rules for the New Economy: 10 radical strategies for a connected world / K. Kelly. New York: Viking, 1998.

5 Цифровая экономика: 2020. Краткий статистический сборник. Национальный исследовательский университет «Высшая школа экономики». Москва, 2020. -С. 109.

6 eview.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-ta raqqiyoti-ga rovi d i r

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

ларини кискартиришга каратилган. Интернет-тадбиркор Марта Лейн Фокс томонидан Буюк Британия хукуматининг электрон хизматлари буйича умумлаштирувчи маълумотида курсатилишича давлат хизматлари контактларнинг 30 %ини ракамли каналларга утказилиши йилига 1,3 млрд. фунт стерлингни, 50% ни утказиш эса 2,2 млрд фунт стерлингни тежашга олиб келар экан1.

Ракамли иктисодиётнинг афзалликларини хисобга олган холда хозирда барча мамлакат-ларда ракамли иктисодиётга диккат кучаймокда.

У дастлаб индустриал мамлакатларда ривож-ланиб, ракамли иктисодиётнинг улуши ЯИМ да 2010-2016 йиллар давомида 4.3% дан 5,6%гача усди. ЯИМда ракамли иктисодиётнинг улуши буйича Буюк Британия лидерлик позициясини эгаллаган, булиб, ЯИМ да 12,4%ни ташкил этади. АК,Шда 2017 йили ракамли иктисодиётнинг улуши 7 %ни ташкил килиб, 1,35 триллион долларга етди.

"Accenture" консалтинг компанияси прогноз-ларига кура ракамли технологиялардан фойда-ланиш 2020 йили жахон иктисодиётининг унлаб етакчи мамлакатлар ЯИМини 1,36 триллион АКШ долларга ёки 2,3% га купайтиради. "Ракамли иктисодиёт" эвазига ривожланган мамлакатлар ЯИМ 1,8% га, ривожланаётган мамлакатларнинг ЯИМ эса - 3,4%га ортади.

ЯИМ усиши буйича бу прогнозлар COVID-19 пандемияси туфайли амалга ошмаган булсада, лекин барча мамлакатларда "ракамли иктисодиёт"нинг улуши кескин равишда ортгани шубхасиз.

International Data Corporation тахлилчилари тадкикотларига кура дунё микёсидаги ракамли трансформация технологияларига сарфланган умумий харажатлар йилига 16.8%га усади. Унинг усиши аналог иктисодиётдан икки баравар тезрок булиши кутилмокда ва 2025 йилга бориб жахон ЯИМ ига кушган хиссаси 24%дан ортиши мумкин.

The Boston Consulting Group прогнозларига кура ракамли иктисодиёт хажми 2035 йилга бориб 16 триллион АКШ долларигача етиши мумкин.

Узбекистан Республикаси Президентнинг 2018 йил 19 февралдаги "Ахборот технологи-ялари ва коммуникациялари сохасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида" ПФ-5349-сон Фармони Хукуматимиз томонидан

1 Цифровое правительство 2020. Перспективы для России./ Всемирный банк в сотрудничестве Институтом развития информационного общества. 16 апрель 2016. -С. 7, 8. http://www.iis.ru/docs/ DigitalGovernmentRussia2020RUS.pdf 7

ракамли иктисодиётни ривожлантириш буйича мухим чора-тадбирлар ишлаб чикилишига ва Хаётга татбик этилишига асос булди. Узбекистан Республикаси Президентнинг 2020 йил 28 апрел-даги "Ракамли иктисодиёт ва электрон хукуматни кенг жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК,-4699-сон карорига кура республикамизда 2023 йилга бориб ракамли иктисодиётнинг мамлакат ялпи ички махсулотидаги улушини икки бараварга купайтириш, ишлаб чикаришни бошкаришда ахборот тизимлари комплексини жорий килиш, молиявий-хужалик фаолиятида Хисобот юритишда дастурий махсулотлардан кенг фойдаланиш, шунингдек, технологик жараёнларни автоматлаштириш оркали уни жадал шакллан-тириш ва бошка катор вазифалар белгиланган2.

Мухими ракамли иктисодиёт янги институ-ционал мухит яратилишига олиб келадики, у ракобатбардошликни таъминлаш учун махсулот ишлаб чикаришнинг сифатининг яхшиланиши ва нархининг оммабоп булиши, мувофик равишда инфраструктура барпо этишга олиб келади.

Маълумки, иктисодчилар дунёга бошкаларга нисбатан карашлари фарк килади. Одатда вокеа-ходисаларга, вазиятнинг узгаришига уларни бошкарадиган кучлар: талаб ва таклиф, ишлаб чикариш ва истеъмол, нарх ва харажатлар нуктаи назаридан ёндашадилар. Иктисодчиларнинг фикри бир-биридан фарк килиши мумкин, лекин бари-бир хамма умумий схема буйича ёндашади. Фундаментал тушунчалар: такчиллик, ракобатнинг нархларга таъсирини шубхасиз тан олган холда турли тахминлар, интерпретацияларга карши чикишлари, танкид килишлари мумкин.

Бу эса иктисодчилар учун ноёб кузатувчилик позициясини беради хамда шерикчилик ва бизнес буйича карорлар кабул килишга аниклик кири-тади.

Иктисодиётда нарх нихоятда мухим роль уйнайди. Сабаби одамлар бирор нарсани сотиб олишни мулжаллар экан, нархига алохида диккат каратишади ва карор кабул килишади. Арзон нар-салар доимо купрок сотиб олинади.

1995 йили Microsoft Windows 95 - биринчи куп вазифали операцион тизимни ишлаб чикди. Шу йили АКШ хукумати интернетдаги тижорат тра-фикларига барча тусикларни бекор килди. Интернет браузер ихтирочиси - Netscape биринчи (IPO - Initial Public Offering) яъни акционерлик жами-ятлари акцияларини оммавий равишда сотиш

2 https://lex.uz/ru/docs/4800657

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

учун бу сегментда; жойлаштирганини нишон-лади. Натижада IT - ахборот технологияларида кескин узгаришлар юз берди. Интернет техно-логик ажойиботдан - иктисодиётнинг тижорат тулкинларига айланди.

Дастлабки, стартаплар кутилган фойдани олиб келмаган булсада, кейинчалик интернетнинг барча сохаларга кириб боришига олиб келди. Интернет технологик чегарадан чикди ва инсо-ният фаолиятига фундаментал даражала кириб келди. Хамма интернетни янги иктисодиёт деб атай бошлади. Бунга оммавий ахборот восита-лари вакиллари ёрдамлашиб юборишди.

Биз янги иктисодиётни хам янги иктисодчиларни хам курмадик. Биз учун иктисодиёт уша узимиз билган эски иктисодиёт эди. Албатта тан олиш керак, мухим узгаришлар юз берди. Интернет оркали товар ва хизматларни сотиш, таркатиш имкони вужудга келди. Коммуникация соддалашди. Битта "кидирув" тугмачани босиб, зарур ахборотни олиш мумкин булди. Бу имконият олдин хам бор эди. Энг катта фарк шун-даки, бахо арзонлашди. Масалан, Google нинг бир зумда сиз учун зарур ахборотни топиб бериши сехргарликдай туюлади. Иктисодий нуктаи назар-дан эса у кидирувни нихоятда арзонлаштирди1.

Натижада ахборот таркатиш билан шугулланувчи катор компаниялар

ракобатбардошлигини йукотди. Бошкаларни, масалан, Microsoft, Amazon, Facebook, Apple каби-ларни хаддан ташкари бойиб кетишига олиб келди.

Иктисодий жараёнларнинг рак,амлаштирилиши илмий доираларда, жумладан институцио-нализм тарафдорлари орасида кенг куллаб кувватланмокда.

Маълумки, институционал иктисодиёт неоклассик иктисодиёт билан таккосланганда ресурслар-дан самарали фойдаланиш ва иктисодий муноса-батлар иштирокчилари томонидан оптимал дара-жада мутаносибликка эришиш муаммоларини хал килишнинг мукобил усулларини таклиф этади. Улардан бири трансакцион харажатлар концеп-циясидир.

Трансакцион харажатлар эса иктисодиёт субъ-ектларининг узаро харакатлари, асосан мулк хукукини бир субъектдан бошкасига утишини

1 Аджей Агравал, Джошуа Ганс, Ави Голдфарб. Искусственный интеллект на службе бизнеса. Как машинное прогнозирование помогает принимать решение. Пер. с англ. Е. Петровой. -М.: «Манн, Иванов и Фербер», 2019. -с.20.

ва бу жараённи амалга оширишни таъминлаш, химоялашга каратилган харажатлардир.

Бу харажатларда ахборот, маълумот излаш харажатлари алохида урин эгаллайди2. Катор иктисодчиларнинг фикрига кура ахборот иктисодиётнинг мухим тармоFига айланмокда. Умуман олганда ахборот инсонлар хаётида доимо мухим роль уйнаган. Хозирги кунда интернет ва сунъий интеллектни ривожланиши туфайли нихоятда катта микёс ва хажмда турли ахборот-лар, жумладан, ижтимоий ахборотлар, маълумот-лар тупланмокда. Андреас Вайгенднинг фикрича ижтимоий маълумотлар XXI асрнинг энг му^им ресурси, хом ашёси - янги нефтидир3. Бундай ухшатиш катор сабабларга кура етарли даражада мос тушади, дея таъкидлайди, муаллиф.

Юз йилдан ортик вакт мобайнида бизнинг иктисодиётимиз, ижтимоий-сиёсий хаётимиз асосан нефть ва уни казиб олиш, саклаш, кайта ишлаб, ахоли истеъмол киладиган махсулотларга айлантириш технологиялари билан белгиланиб, бунинг учун зарур технологиялар ривожланди. Бугунги кунда шахсий маълумотларни туплаш, уларни махсулот ва хизматларга айлантириш имконияти инсоният хаётига саноат инкилоби билан таккосланадиган узгаришларга олиб келди. Шунга ухшаш дастлабки шахсий маълумотлар ^ам уз-узича шунчаки ахборот булиб, улар кайта ишлаш - агрегатлаш, тахлил килиш, мухимларини ажратиш (фильтрлаш), таркатиш натижасида янги ахборот махсулотлари ва хизмат ва сервисларга айлангандагина кадр-кимматга эга булади4.

Натижада ахборот иктисодиётнинг энг мухим тармоFига айланади. Ахборотга эга булиш бошкаларга караганда устун булиш имконини беради. Ким куп ахборотга эга булса, бошкаларга караганда деярли доимо Fолиб буладилар.

Ицтисодчилар "иктисодий фикрлаш тарзи"га таяниб, ахборотлар ва уларни цайта ишлаш орцали илмий тахмин (прогнозлар) циладилар ^амда царор цабул циладилар. Ахборот цанча куп булса, бу прогнозлар ^ацицатга шунча яцин булади ва мувофиц равишда зарур царорлар цабул цилинади.

2 Тожибоева Д. Трансакцион харажатлар, уларнинг таркиби, тутган урни ва хужалик юритиш самарадор-лиги / Молия, 2012, № 1. - 64-бет.

3 Вайгенд, Андреас.ВЮ DATA. Вся технология в одной книге. (пер. с англ. С. Богданова). -Москва: Эксмо, 2020. -С. 95.

4 Шу китоб, 32-бет.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Жорж Акерлоф таърифлашича маълумотнинг тулик эмаслиги, унинг асимметрик так,симланиши иктисодий агентларнинг оппортунист1 ,атти-,аракат килишлари учун шароит яратган булса, ракамли иктисодиёт бундай ,олатларни кескин камайтиради. Ахборот алмашиш, карорлар кабул килишни соддалаштиради, харидорларни тан-лов учун зарур маълумотлар олишига имко-ният яратади, шаффофликни таъминлашга, сохта "бренд"ларни аниклаб беришга ёрдам беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ахборотни кидириш, улчаш, музокаралар олиб бориш, шартнома тузиш, оппортунистик саъй-,аракатларни камайтириш учун сарфланадиган харажатларни кискартиришга таккослаш, филь-трлаш, лицензия, кайтариладиган алока тизим-лари, идентификатив тизим ва фойдаланувчи-ларни текшириш, тасдиклаш, фойдаланувчилар уртасида туFридан-туFри коммуникатив алокалар урнатиш, кушимча сервис платформалари (тулов тизимлари, автоматлаштирилган шартномалар, кафолатлар, суFурта, солик ва бошкалар) дастурли алгоритмлардан кенг фойдаланиш мумкин.

Алгоритмлар одамлар компьютер ёрдамисиз аниклай олмайдиган конуниятларни аниклаб беради. Бу конуниятлар бизга танловни амалга ошириш, карор кабул килишда ёрдам беради. Кайта ишлаш учун такдим этилган ахборот киймати карор кабул килиш учун накадар ёрдам беришига караб шаклланади.

Ракамли технологиялар ёрдамида трансак-цион харажатларни катта микдорда пасайиши институтларнинг етарли даражала самарали эмаслиги туфайли вужудга келган институцио-нал тузокларни бартараф килишга ёрдам беради. Бунга Россиялик иктисодчи Исламутдинов В.Ф. йул коидаларини бузганлар учун жарима тулашни мисол тарикасида келтиради2. Бу со,а узок йил-лар давомида ни,оятда коррупция боткоFига бот-гани, бундан ,амма норози эканлиги, лекин вази-ятни узгартириб булмагани, яъни типик институ-ционал тузокка тушиш ,олати хукмрон булганини курсатади.

Лекин хукукбузарликларни кайд этиш учун масофавий камералар урнатилиши бу со,адаги коррупцияни кескин камайтирди, деярли йук булишига олиб келди.

1 Акерлоф Дж. Рынок "лимонов" неопределенность, качества и рыночный механизм // THESIS -1994, вып 5. -С. 91-94.

2 Исламутдинов В.Ф. (2020). Институциональные изменения в контексте цифровой экономики //Journal of

Institutional Studies, 2020, №12(3), 142-156.

Шунга диккатни каратиш керакки, ракамли институционал му,ит нафакат бизнес ва истеъ-молчилар амалиёти, иктисодий агентларнинг ахборот ва коммуникацион компонентлар билан таъминланиши шакли, усулларини узгартиради, балки ишлаб чикарувчилар ва харидорларнинг узлари ,ам мувофик равишдаги саъй-,аракат, тан-лов моделини узида мужассамлаштирган ракамли мижозга, ахборот эса халк,аро ми^ёсда импорт ва экспорт цилинадиган ресурсга, шу билан бирга хавфсизликни таъминлаш долзарб маса-лага айланади.

Билдирилган фикрларни та,лил килиб, мантикий хулоса чикарадиган булсак, ракамли иктисодиёт институционал иктисодиётнинг янги йуналиши булиб, ракамли ахборот-коммуникацион технологиялар, жумладан, сунъий интеллект ёрдамида ресурсларни окилона таксимлаш ва харажатларни, жумладан, транс-акцион харажатларни пасайтиришга каратилган иктисодиётдир. У шуб,асиз а,оли фаровон-лигини ошириш, табакаланиш, камбаFаллик, кашшокликни кискартиришга жуда катта таъсир курсатади.

Хулоса ва таклифлар.

Ракамли технологияларни кенг жорий этиш, шуб,асиз ракобатбардошликни оширади. "Бирок ракамли технологияларни янада кенгрок жорий этиш - бу ,аммаси эмас. Ракамли инкилоб сало,иятидан максимал даражада фойдаланиш учун мамлакатлар мувофик равишда уларга кушимча равишда конунчиликни, жумладан, ком-паниялар уртасидаги адолатли ракобатни таъмин-лашни такомиллаштириш, ишловчилар малака-сини янги иктисодиёт талабларига мослаштириш ва институтларнинг масъулиятини, жавобгарли-гини таъминлаш зарур"3.

Бундан ташкари трансакцион харажатларни кескин равишда пасайиб бориши тенденци-яси шу тарзда давом этадиган булса, биз тезда трансакцион харажатларни нолга якинлашиб боришини курамиз ((Drahokoupil, Piasna, 2017; Cordella, Simon, 1997). Агар ,акикатан ,ам шун-дай буладиган булса, амалиётда Коуз теорема-сининг намоён булиши ,амда бизни активлар ва ресурсларни тез ва шафкатсиз равишда самарали хужалик юритувчи мулк эгалари фойдасига кайта таксимланиши юз бериши мумкин. Демак,

3 Всемирный банк (2016). Цифровые дивиденды. Обзор <https://openknowledge. worldbank.org/bit-stream/handle/10986/23347/210671 RuSum.pdf>

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

бу масала иктисодчиларимиз томонидан чукур урганилиши зарур.

Иктисодиёт назарияси, жумладан, неоин-ституционал назарияни урганишда ракамли иктисодиётга алох,ида йуналиш сифатида диккат каратиш, трансакцион харажатлар, жумладан, ахборот ресурсларига эга булиш харажатлари х,амда халкаро муносабат масалалари, чунончи,

жах,он микёсида савдо, капитал, ишчи кучи, молия-кредит, инфраструктура ва бошкаларни урганишда укув режаларига халкаро ахборот ресурслари х,аракатини урганишни киритиш ва х,укумат карорларини кабул килишда ушбу жара-ёнларни инобатга олиш х,ам максадга мувофик деб биламиз.

Адабиётлар руйхати:

1. Аджей Агравал, Джошуа Ганс, Ави Голдфарб. Искусственный интеллект на службе бизнеса. Как машинное прогнозирование помогает принимать решение. Пер. с англ. Е. Петровой. -М.: «Манн, Иванов и Фербер», 2019. -с.20.

2. Акерлоф Дж. Рынок "лимонов" неопределенность, качества и рыночный механизм // THESIS -1994, вып 5. -С. 91-94.

3. Вайгенд, Андреас.ВЮ DATA. Вся технология в одной книге. (пер. с англ. С. Богданова). -Москва:Эксмо, 2020.-(Top BusintssFwards)/

4. Всемирный банк (2016). Цифровые дивиденды. Обзор <https://openknowledge. worldbank.org/bitstream/handle/10986/23347/210671 RuSum.pdf>

5. Drahokoupil, J., Piasna, A. (2017). Work in the Platform Economy: Beyond Lower Transaction Costs // Intereconomics: Review of European Economic Policy.

6. Жумаев Н.Х. Ракамли иктисодиёт нега керак ва у нима беради?eview.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-taraqqiyoti-garovidir

7. Исламутдинов, В. Ф. (2020). Институциональные изменения в контексте цифровой экономики //Journal of Institutional Studies, 2020, №12(3), 142-156.

8. Kelly K. New Rules for the New Economy: 10 radical strategies for a connected world / K. Kelly. New York: Viking, 1998.

9. Cordella, A., Simon, K. A. (1997). The Impact of Information Technology on Transaction and Coordination Cost // Information Systems Research.

10. Тожибоева Д. Трансакцион харажатлар, уларнинг таркиби, тутган урни ва хужалик юритиш самарадорлиги / Молия, 2012, № 1. - 64-бет.

11. Всемирный банк (2016). Цифровые дивиденды. <https://openknowledge.

12. worldbank.org/bitstream/handle/10986/23347/210671RuSum.pdf>

13. Цифровая экономика: 2020. Краткий статистический сборник. Национальный исследовательский университет «Высшая школа экономики». Москва, 2020.

14. Цифровое правительство 2020. Перспективы для России./ Всемирный банк в сотрудничестве Институтом развития информационного общества. 2016. - http://www.iis.ru/docs/ DigitalGovernmentRussia2020RUS.pdf 7

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.