Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА ЧАКАНА САВДО КОРХОНАЛАРИДА РАҚОБАТБАРДОШЛИК'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА ЧАКАНА САВДО КОРХОНАЛАРИДА РАҚОБАТБАРДОШЛИК Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рақамли иқтисодиёт / ахборот-коммуникация технологиялар / рақобат / рақобатбардошлик / савдо хизматлари / чакана савдо хизматлари / корхона / стратегия. / Цифровая экономика / информационно-коммуникационные технологии / конкуренция / конкурентоспособность / торговые услуги / розничные торговые услуги / предприятие / стратегия.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Султанова Нигина Уткуровна

Мазкур мақола рақамли иқтисодиёт шароитида янги ахборот технологияларининг жадал суръатлар билан ривожланиб бориши натижасида ижтимоий-иқтисодий соҳанинг кўп тармоқларида трансформациялашув жараёнларининг рўй бериши ҳақида бўлиб, хизмат кўрсатиш бозорида чакана хизмат кўрсатиш корхоналарининг рақобатбардошлигини таъминлаш бўйича корхоналарнинг рақобатбардошлик даражасини баҳолаш ва рақобатбардошликни таъминлашнинг стратегик йўналишларини амалга ошириш мақоланинг асосий мақсади сифатида ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬ РОЗНИЧНЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ В ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ

В данной статье речь идет о трансформационных процессах во многих отраслях социально-экономической сферы в результате бурного развития новых информационных технологий в условиях цифровой экономики, а так же в качестве основной цели статьи исследуется оценка уровня конкурентоспособности предприятий для обеспечения конкурентоспособности предприятий розничного обслуживания на рынке услуг и реализация стратегических направлений обеспечения конкурентоспособности.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА ЧАКАНА САВДО КОРХОНАЛАРИДА РАҚОБАТБАРДОШЛИК»

РАКАМЛИ ЩТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА ЧАКАНА САВДО КОРХОНАЛАРИДА РАКОБАТБАРДОШЛИК

Султанова Нигина Уткуровна

Самарканд ицтисодиёт ва сервис институти таянч-докторанти

Аннотация: Мазкур макола ракамли ицтисодиёт шароитида янги ахборот технологияларининг жадал суръатлар билан ривожланиб бориши натижасида ижтимоий-иктисодий соханинг куп тармокларида трансформациялашув жараёнларининг руй бериши хакида булиб, хизмат курсатиш бозорида чакана хизмат курсатиш корхоналарининг ракобатбардошлигини таъминлаш буйича корхоналарнинг ракобатбардошлик даражасини бахолаш ва ракобатбардошликни таъминлашнинг стратегик йуналишларини амалга ошириш маколанинг асосий максади сифатида урганилган.

Калит сузлар: Рацамли ицтисодиёт, ахборот-коммуникация технологиялар, рацобат, рацобатбардошлик, савдо хизматлари, чакана савдо хизматлари, корхона, стратегия.

Аннотация: В данной статье речь идет о трансформационных процессах во многих отраслях социально-экономической сферы в результате бурного развития новых информационных технологий в условиях цифровой экономики, а так же в качестве основной цели статьи исследуется оценка уровня конкурентоспособности предприятий для обеспечения конкурентоспособности предприятий розничного обслуживания на рынке услуг и реализация стратегических направлений обеспечения конкурентоспособности.

Ключевые слова: Цифровая экономика, информационно-коммуникационные технологии, конкуренция, конкурентоспособность, торговые услуги, розничные торговые услуги, предприятие, стратегия.

Abstract: This article is about transformation processes in many sectors of the socio-economic sphere as a result of the rapid development of new information technologies in the conditions of the digital economy, and the assessment of the level of competitiveness of enterprises to ensure the competitiveness of retail service enterprises in the service market and the implementation of strategic directions for ensuring competitiveness are the main points of the article.

Key words: Digital economy, information and communication technologies, competition, competitiveness, trade services, retail trade services, enterprise, strategy.

Кириш

«ХХ асрнинг 70-йилларида ракамли иктисодиётнинг шаклланишида бир катор олимларнинг илмий тадкикотлари мухим рол уйнади. Ахборот технологияларининг ривожланиши, компьютерни мехнатнинг асосий воситасига

айланиши хамда маълумотлар узатиш тармокларида глобал тармок, интернетнинг вужудга келиши ва шу каби омиллар раккамли иктисодиётни ривожлантиришга сабаб булди»1. Глобал ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш натижасида электрон конъюктуранинг вужудга келганлиги ва уз фаолиятида ушбу мухитдан фойдаланадиган етарлича корхоналарни мавжудлиги республикамиз иктисодиётининг узига хос хусусиятларидан бири хисобланади. Бу эса, замонавий тадбиркорлик сохасида ахборот технологиялари имкониятларидан кенг фойдаланиш учун шарт-шароит яратмокда.2 Шу билан бирга, тадбиркорлик фаолиятида ушбу технологиялардан унумли фойдаланиш тадбиркорларнинг ички ва халкаро бозоридаги муваффакиятли фаолияти даражасини белгилайди.

Хрзирги замонавий бизнеснинг кескин кураш шароитида хар кандай бошкарувчи шахс учун, узи бошкараётган компаниянинг такдири шубхасиз унинг ракобатбардошлигига боглик.

Узбекистонда миллий иктисодиётни тубдан ислох килиш жараёнида ижтимоий-иктисодий сиёсатнинг устувор вазифаларидан бири хизмат курсатиш корхоналарининг ракобатбардошлигини ошириш, сифатли товарларни истеъмолчиларга уз вактида етказиб бериш ва сотишда замонавий савдо хизматларини ташкил килиш, ахборот-коммуникация технологиялари имкониятларидан фойдаланишга асосланган савдо хамда ушбу хизмат имкониятларидан самарали фойдаланиш мухим ахамият касб этади. Хизматлар таркибида энг катта улуш савдо хизматлари хиссасига тугри келмокда, яъни бу курсаткич 32,3% ни ташкил этмокда.

Мамлакатимизда савдо хизматлари корхоналари ракобатбардошлигини таъминлаш учун асосий ёндашувларни кайта куриб чикиш зарурати асосан ички хизматлар бозорида хорижий корхоналарнинг мисли курилмаган юкори улуши билан боглик.

Бугунги кунда инсон манфаатлари хамма нарсадан устун. Савдо хар бир минтака ва умуман мамлакат микёсида мухим ижтимоий ва иктисодий ахамиятга эга. Демак, савдо - бу товарларни сотиб олиш ва сотиш, мижозларга хизматлар курсатиш билан чамбарчас боглик булган тадбиркорлик фаолиятининг бир тури.

Чакана савдо хизмати - бу сотувчи ва харидор уртасида тугридан-тугри узаро муносабат натижаси булиб, олди-сотди шартномаси буйича тадбиркорлик фаолияти билан боглик булмаган, фойдаланиш учун товарларни узлаштиришда

1 Султонов Ш., Махмудов Л. ва бошкалар., «Хизмат курсатиш сохасини модернизациялаш ва ахоли

фаровонлигини юксалтириш: муаммо ва ечимлар», Монография. - Т.: «Фан ва технология», 2019. -188 с.

2

Аюпов Р., Электрон тижорат асослари, электрон китоб, 2020 й. https://kitobxon.com/uz/kitob/elektron-tijorat-asoslari.

харидор талабини кондириш буйича сотувчининг хусусий фаолияти хисобланади.3

Мавзуга оид адабиётлар та^лили

Америкалик олим Портер 1975-1980 йилларда иктисодиётнинг купчилик тармокларида усиш суръатининг пасайиши даврида ракобат стратегияси концепциясини ишлаб чикди. Корхона диккат марказида нафакат харидорлар эхтиёжини кондириш, балки бозордаги ракобат кучлари хам туради. Портер томонидан курсатилган ракобатни харакатга келтирувчи бешта куч куйидаги чизмада берилган.

1-расм. Ракобатни юзага келтирувчи кучлар.

Майкл Портер назариясига караганда сохани ривожланиши ва дунё микёсида икисодий ракобат устунлигига эришиш инновацияларини ишлаб чикариш билан боглик булиб, сохадаги технологияларни инновацион даражада янгиланишини талаб этади. Бу борада ушбу технологияларни кулланилиши уларни кластерлар юзасидан бошкарувини амалга ошириш йуналишини куришимизни талаб этади. Бунда махсулот ишлаб чикариш технологиясига тубдан инновацион узгартиришларни киритиш натижасида ва ушбу технологияларни бошкаиш йули билан соханининг ривожланишида юкори самарасига эришиш имкониятини яратади.

Шунингдек, М.Портер хусусиятлари ва функционал максадлари буйича ухшаш махсулотлар, яъни субститут товарлар ишлаб чикарувчи корхоналарни хисобга олган холда ракобат кучлари ва стратегия турларини ажратиб курсатди хамда саноатдаги ракобат даражаси бешта ракобат кучларига богликлигини

3 Парамонова Т.Н. Конкурентоспособность предприятия розничной торговли: учебное пособие. М.: КНОРУС. 2016. 120 с.

аникдади:4

бозордаги ракибларнинг ички кураши; янги ракобатчилар хавфи;

уринбосар, субститут товарларнинг пайдо булиши хавфи; харидорларнинг савдолашиш кобилияти; етказиб берувчиларнинг савдолашиш кобилияти.

Портернинг беш ракобат кучлари моделини тахлил килиш корхонанинг кучли ва заиф томонларини аниклашга, стратегик узгаришлар бизнес самарадорлигини ошириш учун максимал натижаларни берадиган сохаларни аниклашга, бозордаги ракобат даражаси ва фирманинг ракобатдош устунлиги уртасидаги богликликни курсатадиган ракобат матрицасини тузишга имкон беради.5

Ушбу матрицанинг квадрантлари туртта ракобат стратегиясини ифодалайди:

харажатларни тежаш буйича етакчилик стратегияси - моддий ресурслар, ишлаб чикариш хамда товар ва хизматларни сотиш учун умумий харажатларни камайтиришни назарда тутади;

харажатларни мукобиллаштириш стратегияси - оптимал даражага харажатларни минималлаштиради, бу фойдали бозор сегментлари учун сифатли товарлар ва хизматларни ишлаб чикаришнинг максимал хажмини олиш имконини беради;

дифференциация стратегияси - истеъмолчи талабидан келиб чиккан холда ноёб товарлар ишлаб чикаришнинг асосий максадини белгилайди;

йуналтирилган дифференциация стратегияси - истеъмолчиларни уларнинг диди ва талабларига энг мос келадиган товар ва хизматлар билан таъминлашга каратилган.

Тахлил ва натижалар

Олиб борилган тадкикотлар шуни курсатдики, хозирги шароитда савдо корхоналари уртасида харидор учун кураш кучаймокда, бунинг натижасида бозорда етакчилик учун кураш максимал тезликка эришмокда. Савдо концентрациясининг кучайиши кузатилиши окибатида чакана нархлар белгиланиб, савдо фаолиятининг рентабеллиги пасаймокда. Бундай шароитда сегментация мавжудлиги сабаб бозор туйинганликни бошдан кечирмокда. Шу

билан биргаликда ракобат стратегияларининг ахамияти хам ортиб бормокда,

4

Porter M.E., Kramer M.R. Strategy and society: the link between competitive advantage and corporate social responsibility [Текст] / M.E. Porter.- Harvard Business Review, 2006 December., Pp. 78-92.

5 Портер М. Международная конкуренция [Текст] / М. Портер. - пер. с англ./ Под редакцией и с предисловием В.Д.Щетинина. - М.: Международные отношения, 1993. - 896 с.

янги савдо форматларини ривожлантириш учун кулай шароитлар яратилмокда. Концентрациянинг кучайиши корхоналарнинг узгарувчан истеъмолчилар эхтиёжларини урганиш учун молиялаштириш хажмининг ошишига олиб келади, бундан куриниб турибдики, чакана сотувчилар истеъмолчиларнинг содиклиги учун узаро курашни бошлайдилар. Ракобатнинг кучайиши савдо жараёнларининг рентабеллигини пасайтиради, бундай шароитда корхоналар ассортиментни оптималлаштиришга ва логистик самарадорликни оширишга мажбур булади.6

Бугунги кунда мамлакатимизда ракамли иктисодиёт шароитида куп форматли (йуналишли) савдо жадал ривожланмокда, бу ерда хар бир формат мижозга йуналтирилганлик ёндашуви билан ажралиб туради ва ахолининг даромадлари, ёши ва бошка бир катор курсаткичлардан катъий назар эхтиёжларини тулик кондиришга каратилган. Узбекистон Республикаси Президентининг 28.01.2022 йилдаги ПФ-60-сонли Фармонига мувофик «Хдракатлар стратегиясидан — Тараккиёт стратегияси сари» тамойилига асосан ишлаб чикилган еттита устувор йуналишдан иборат 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегиясида миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юкори усиш суръатларини таъминлаш буйича вазифалар белгиланди, хусусан, Иктисодиёт тармокларида баркарор юкори усиш суръатларини таъминлаш оркали келгуси беш йилда ахоли жон бошига ялпи ички махсулотни — 1,6 баравар ва 2030 йилга бориб ахоли жон бошига туFри келадиган даромадни 4 минг А^Ш долларидан ошириш хамда «даромади уртачадан юкори булган давлатлар» каторига кириш учун замин яратиш, бунинг учун эса макроиктисодий баркарорликни таъминлаш ва йиллик инфляция даражасини 2023 йилда боскичма-боскич 5 фоизгача пасайтириш максад килинди. Шунингдек, худудларда хизмат курсатиш ва сервис сохаларини ривожлантириш оркали кейинги 5 йилда хизмат курсатиш хажмини 3 бараварга ошириш хамда ушбу йуналишда жами 3,5 миллион янги иш уринларини яратиш, шахар ва туманлар марказларида ахолининг кундалик эхтиёжи юкори булган маиший ва коммунал хизматларни ривожлантириш буйича пуллик сантехника, электрик, уй жихозларини таъмирлаш, кейтеринг каби хизматларни курсатиш пунктларини ривожлантириш, республика худудларида савдо ва йулбуйи хизматларини ривожлантириш оркали 130 та замонавий бозорлар ва савдо комплекслари, шунингдек, йулбуйи инфратузилмасини ривожлантириш буйича 65 та йирик хамда 5000 та кичик хизмат курсатиш объектларини ташкил этиш, сервис сохасида яширин иктисодиёт улушини 3 бараварга кискартириш, хизматлар сохасининг жозибадорлигини ошириш максадида сохадаги тадбиркорлик субъектларига кушимча имтиёзлар такдим этиш кузда тутилган булиб, савдони ривожлантириш

6 Дзахмишева И.Ш. Методика отценки конкурентоспособности услуг в розничной торговой сети / И. Ш. Дзахмишева // Маркетинг в России и за рубежом. - 2004.-№3.-С. 93-108.

стратегияси оркали тармок ва масофавий савдони ривожлантиришни, шунингдек, таъминот занжирини кенгайтиришни назарда тутади. Савдони ривожлантириш стратегиясига мувофик, ярмаркалар, кишлок хужалиги ва улгуржи озик-овкат бозорлари давлат томонидан куллаб-кувватланади, бу махаллий ишлаб чикарувчиларга етказиб беришни диверсификация килиш ва арзон товар таркатиш каналларини олиш имконини беради.7

Хулоса

Ракамли иктисодиёт шароитида савдо корхоналарининг ракобатбардош стратегияларини шакллантиришга мавжуд ёндашувларни куриб чикиш замонавий ракобат стратегияларини ишлаб чикиш ва амалга оширишда сезиларли камчиликлар аниклади: булардан бири - "ракобатбардошлик" хамда "ракобат стратегияси" доминант таърифлари узаро богликлигининг хисобга олинмаслиги.8 Уларнинг уртасидаги асосий богланиш чакана савдо корхоналарининг стратегик салохияти булиб, у молиявий имкониятлар, савдо салохияти, сотилган махсулотларнинг ракобатбардошлиги, мехнат салохияти, моддий-техника салохияти, бренд ракобатбардошлиги кабилар билан ифодаланади. Доминант таърифларнинг муносабати 2-расмда курсатилган.

Стратегик Ракобат-

салохият бардош-

лик

2-расм. Доминант таърифларнинг муносабати (муаллиф томонидан

асосида ишлаб чикилган)

Ушбу инновацион стратегиялардан хар кандай корхона уз фаолиятини кенгайтириш, ракобатбардошлигини ошириш максадида фойдаланиши мумкин. Агар, корхона узининг инновацион стратегиясини амалга оширишда, лойихадан унумли фойдалана олса, уз мижозлари ва хамкорлари билан жуда самарали

7 Богданов М.С. Оценка конкурентоспособности предприятия сетевой розничной торговли // Теория и практика общественного развития. 2012. №8. С. 350-353.

8 Лукъяненко В.Н. Соотнесение понятий «конкурентоспособность» и «конкурентные преимущества» //Вестник ЗабГУ. 2014. №6. С. 114-120.

муносабатларни урнатиш имкониятига эга булади.9 Аммо, бу холда, корхона корпоратив лойихалар сабаб узининг асосий фаолиятини тубдан узгартирмайди, аксинча, фаолиятини кенгайтириш учун имконият яратади. Шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, чакана савдо корхоналари узларининг инновацион фаолияти ва илмий-техник таъминотининг хакикий холатини хамда уни ривожлантириш имкониятларини тахлилини амалга оширмасдан туриб, инновацион стратегиясини ишлаб чикиши, стратегик максадлар ва умумий-иктисодий стратегиясини амалга ошириши кутилган ижобий натижани бериш эхтимоли жуда кам.

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати

1. Дзахмишева И.Ш. Методика отценки конкурентоспособности услуг в розничной торговой сети / И. Ш. Дзахмишева // Маркетинг в России и за рубежом. - 2004.-№3.-С. 93-108.

2. Богданов М.С. Оценка конкурентоспособности предприятия сетевой розничной торговли // Теория и практика общественного развития. 2012. №8. С. 350-353.

3. Парамонова Т.Н. Конкурентоспособность предприятия розничной торговли: учебное пособие. М.: КНОРУС. 2016. 120 с.

4. Мариншоев М.М. Методические основы оценки показателей услуг розничной торговли // Синергия. 2017. № 5. С. 33-40.

5. Хлопенко О.В. Управление конкурентоспособностью услуг розничной торговли //Вестник ДГТУ. 2013. № 3-4. С. 150- 155

6. Лукъяненко В.Н. Соотнесение понятий «конкурентоспособность» и «конкурентные преимущества» //Вестник ЗабГУ. 2014. №6. С. 114-120.

7. Портер М. Международная конкуренция [Текст] / М. Портер. - пер. с англ./ Под редакцией и с предисловием В.Д.Щетинина. - М.: Международные отношения, 1993. - 896 с.

8. Султонов Ш., Шавкиев Э., Кувандиков Ш. ва бошкалар., «Хизмат курсатиш сохасини модернизациялаш ва ахоли фаровонлигини юксалтириш: муаммо ва ечимлар», Монография.- Т.: «Фан ва технология», 2019. -188 с.

9. Аюпов Р., Электрон тижорат асослари, электрон китоб, 2020 й. https://kitobxon.com/uz/kitob/elektron-tijorat-asoslari.

9 Мариншоев М.М. Методические основы оценки показателей услуг розничной торговли // Синергия. 2017. № 5. С. 33-40.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.