Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1867
196
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / тадбиркор / тадбиркорлик фаолияти / хизматлар / хизмат кўрсатиш соҳаси / сервис. / предпринимательство / предприниматель / предпринимательская деятельность / услуги / сфера услуг / сервис.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исхакова Сарвар Аюбовна

Мақолада хизмат кўрсатиш соҳасидаги тадбиркорлик фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган, хизмат кўрсатиш соҳасида тадбиркорлик фаолияти шаклланишига таъсир қилувчи омиллар таснифи таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СФЕРЕ УСЛУГ

В статье проанализированы особенности предпринимательской деятельности в сфере услуг, предлагается классификация факторов, оказывающих влияние на формирование предпринимательской деятельности в сфере услуг.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Исхакова Сарвар Аюбовна,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институтининг тармоклар иктисодиёти кафедрасининг доцент вазифасини бажарувчи

ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 338.46

ИСХАКОВА С.А. ХИЗМАТ КУРСАТИШ СОЦАСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада хизмат курсатиш сох,асидаги тадбиркорлик фаолиятининг узига хос хусусиятлари тах,лил килинган, хизмат курсатиш сох,асида тадбиркорлик фаолияти шаклланишига таъсир килувчи омил-лар таснифи таклиф этилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, тадбиркор, тадбиркорлик фаолияти, хизматлар, хизмат курсатиш сох,аси, сервис.

ИСХАКОВА С.А. ОСОБЕННОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СФЕРЕ УСЛУГ

В статье проанализированы особенности предпринимательской деятельности в сфере услуг, предлагается классификация факторов, оказывающих влияние на формирование предпринимательской деятельности в сфере услуг.

Ключевые слова: предпринимательство, предприниматель, предпринимательская деятельность, услуги, сфера услуг, сервис.

ISKHAKOVA S.A. FEATURES OF BUSINESS ACTIVITY IN THE SERVICE SECTOR

The article analyzes the features of business activity in the service sector, offers a classification of factors that influence to the formation of business activity in the service sector.

Key words: entrepreneurship, entrepreneur, business activity, services, service sector, service.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Кириш.

Замонавий цивилизация ривожланиши-нинг хозирги боскичдаги мухим хусусиятлари-дан бири хизмат курсатиш сохасининг динамик равишда ривожланиши дунёнинг купчилик мам-лакатлари миллий иктисодиёти учун характерли булган умумжахон тенденциясига айланганлиги хисобланади. Жахон банкининг маълумотларига кура, хозирги кунда «...ривожланган мамлакат-ларда соханинг ялпи ички махсулотдаги улуши 74 фоизни, ахоли умумий бандлигида 70-75 фоизни ва жами корхоналар сонида 90-95 фоизни таш-кил этади»1.

Макроиктисодий курсаткичлар тахлили Узбекистон Республикасида хам худди шундай тен-денциялар кузатилаётганлигини аниклашга имкон берди. Мустакиллик йилларида Узбекистонда хизмат курсатиш сохаси жадал суръатлар билан ривожланди. Республикада хизматлар сохасини тез суръатлар билан ривожлантириш 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг устувор йуналишларидан бири хисобланади2. Хизматлар сохасини ривожлантиришнинг махсус Давлат дастури "2016-2020 йилларда хизматлар сохасини ривожлантириш Давлат дастури"кабул килинган ва муваффакиятли амалга оширилмокда.

Утказилган тизимли ислохотларнинг самараси уларок, мамлакатимиз ЯИМи таркибида «1990-2019 йиллар мобайнида хизмат курсатиш сохасининг улуши 33,8 фоиздан 37,8 фоизгача купайганлиги, шунингдек иктисодиётда банд булган ахолининг умумий сонида хизмат курсатиш сохасида банд булган ахоли улушининг 35,6 фоиздан 50,5 фоизгача ошганлиги»3 диккатга сазовор. Ижтимоий-иктисодий тараккиётнинг хозирги боскичида Узбекистонда хизмат курсатиш сохасининг «... а^оли уртасида ишсизликни камайтириш, одам-

1 Жахон банки маълумотлари. Расмий сайти: http:// d ata.wo rldbank.org/indicator.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистонни 2017-2021 йилларда янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратеги-яси туFрисида"ги ПФ-4947- сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й. 6-сон, 70-модда.

3 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (19902010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогноз-лари. Статистик туплам.-Т.: Узбекистон, 2011. - 49 б., 97 б.; Узбекистон республикаси давлат статистика

кумитасининг расмий сайти. Кириш йули: www.stat.uz.

лар ва оилаларнинг даромадини ошириш»4

каби ута долзарб вазифаларни хал к,илишда роли бекиёс.

Шу билан бирга утказилган тахлиллар натижа-ларига кура, хизмат курсатиш сохасини тадбир-корлик, айникса кичик ва хусусий тадбиркорлик салохияти хамда захираларидан самарали фойда-ланган холда кенг ривожлантириш имкониятлари-нинг мавжудлигини курсатди. Республикада хизмат курсатиш сохасида тадбиркорликни янада ривожлантириш эса сохада унинг узига хос хусусиятлари масалаларини тадкик килишни такозо этади.

Мазкур макола доирасида хизмат курсатиш сохасида тадбиркорликни, айникса кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари масалалари куриб чик,илган.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Хизмат курсатиш сохасидаги улкан салохият уни баркарор иктисодий усишнинг ишончли манба-ига айлантиришга ва иктисодий усишнинг ташки ик,тисодий конъюнктурага боFлик1лигини пасайти-ришга кодирдир.

Ушбу сохани иктисодиётнинг етакчи секторига айлантириш истикболлари куп жихатдан ушбу сохада тадбиркорлик фаолиятини, айник,са кичик ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш билан узвий боFликдир. Чунки хизматлар, асосан кичик ва хусусий тадбиркорлик субъект-лари томонидан такдим этилади. Республикамизда кичик тадбиркорликни ривожланиши ижтимоий иктисодий сиёсатнинг устувор йуналишлардан бири эканлиги ва шу сабабли юк,ори суръатларда ривожланиши хизмат курсатиш сохасини ривож-лантиришда мухим ахамиятга эгадир. У сохада ракобатнинг кучайишига, хизматлар турининг кенгайиши ва сифатининг яхшиланишига ёрдам беради.

Шу сабабли, хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш ва унга таъ-сир этувчи омиллар муаммоларини урганиш жуда долзарбдир.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Иктисодиёт назариясида «тадбиркорлик» тушунчаси XVIII асрда товар-пул муносабатла-рининг хусусиятларини, бозор муносабатлари-нинг шаклланиш шарт-шароитларини, бу жара-ёнларда давлатнинг ролини урганиш класси-

4 Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатно-маси. 2018 йил 28 декабрь. - . https://uza.uz/uz/posts/ zbekiston-respublikasi-prezidenti-snavkat-mirziyeevning-oliasy-28-12-2018

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

кларнинг дик,к,ат марказида булган. Тадбиркор-лик муаммолари, самарали бизнесни ташкил этиш йуллари хозирги замон иктисодий адабиёт-ларида хам кенг мухокама килинади. Бизнинг ёш иктисодиётимизда тадбиркорлик фаолиятининг шаклланиш ва ривожланишининг хусусиятлари борасидаги илмий ишланмалар ички адабиётларда хам мавжуд. Иктисодий ривожланишнинг хозирги боск,ичида тадбиркорлик фаолиятига ва бу жара-ённинг конуниятларига янгича карашни шакллан-тириш ва ривожлантиришга ёндашувларни муайян даражада мослаштиришни талаб етади. Бизнинг фикримизча, иктисодиётнинг етакчи секторига айланиб бораётган хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятининг узига хос хусусиятлар-нинг мавжудлигини хисобга олган холда урганиш лозим.

Тадк,ик,от мацсади.

Ушбу тадк,ик,отнинг мак,сади тадбиркорликнинг ижтимоий-иктисодий хусусиятларини урганиш ва илмий асослаш ва хизмат курсатиш сохасида намоён булиш хусусиятларини аниклаш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга тускинлик килувчи сабабларни аниклаш, хизмат курсатиш сохасида тадбиркорликнинг ривожланишига таъ-сир килувчи омилларни аниклашдир.

Илмий мо^ияти.

Тадкикот натижасининг илмий ахамияти унда хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятининг узига хос хусусиятлари ва унинг ривожланишига таъсир курсатадиган омилларни гурухлаш буйича ишлаб чикилган илмий тавсияларидан фойдаланиш мумкинлиги билан изохланади ва ахолининг хизмат курсатиш сохасида ишбилар-монлик фаоллигини оширишга ёрдам беради. Тадк,ик,от методлари.

Тадкикот жараёнида мантикий тахлил, статистик маълумотларни киёсий бахолаш, абстракция, омилли тахлил ва бошка усуллардан фойда-ланилди.

Асосий натижалар.

Хозирги даврда хизматлар сохасининг юкори суръатлар билан ривожланиши тадбиркорлар хамжамиятининг ушбу сохага кизикишининг конуний усиб боришига сабаб булмокда. Узбекистан иктисодиётида хам хизматлар сохаси тадбиркорлик салохиятини куллашнинг устувор объектига айланмокда, бу янги иктисодий субъект - сервис тадбиркорлигининг пайдо булиши хакида гапиришга имкон беради. Сервис сохаси тадбиркори, ижодий кобилиятларга, узига хос

тафаккурга ва юкори махоратга амал килган ва харидорларнинг конкрет максадли гурухига мулжал олган холда, ноёб хизматлар курсатишга кодирдир. Малакали ёндашувда таклиф этилувчи хизматларнинг турлича куринишлари жамиятнинг усиб борувчи эхтиёжларини кондириш максадида жамият ресурсларидан самарали ва тежамли фой-даланишни англатади. Умуман олганда, хизматлар сохаси корхоналарининг самарали ишлаши турмуш сифатининг ошишига, мулкчиликнинг турли шак-ллари пайдо булишига, урта синфнинг шакллани-шига ёрдам беради.

Хизматлар сохаси бозор омиллари ва вазият-ларининг турличалиги ва динамикасини хисобга олувчи ижтимоий, иктисодий, техникавий, маркетинг, ахборот, юридик ва бошка характердаги хизмат турларининг жамланмаси сифатида талк,ин этилади.

Сервис индустриясидаги тадбиркорлик фаоли-яти турли шаклларида булиши мумкин. Улар, куп холларда, куйидагилардан иборат булади: бозор инфраструктурасининг узгаришларига мос келади-ган янги форматдаги корхоналар яратиш, янги биз-нес-моделлар, хизматлар ёки махсулотларни яратиш, харидорларга хизмат курсатишнинг узига хос шаклларини таклиф этиш, мехнат бозори ривожланишининг стратегиясини аник,лаш, янги маркетинг технологияларини яратиш ва бошкалар.

Хизматлар сохаси турли тармоклар ва йуналишларни камраб олиб, уларнинг сони хизматларнинг янги турлари пайдо булганлиги сабабли жадаллик билан усиб бормокда. Шунинг-дек, барча ташкилий-хук,ук,ий шакллардаги тадбиркорлик субъектларининг сони купаймокда: индивидуал ва хусусий корхоналар, масъулияти чеклан-ган жамиятлар, шу жумладан, очик ва ёпик тур-даги акционерлик жамиятлари, нотижорат таш-килотлари, давлат ташкилотлари, таълим ва мада-ният муассасалари1.

Хозирги даврда хизмат курсатиш сохасида юз бераётган узгаришлардан бири - сохада кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг сон жихатидан купайиши ва фаолият турлари жихатидан кенгайиши хисобланади. Бунинг сабаби, бир томондан, хизмат курсатиш сохаси объектив ва субъектив омиллар таъсиридан келиб чиккан холда, кичик ва хусусий бизнес фаолияти учун жуда жозибадор булиб хисобланади. Иккинчи томондан, республикамизда кичик ва хусусий тадбиркор-

1 Выборнова, В. В. Предпринимательство как социальное явление и форма экономического поведения. — М.: Финансовая академия при Правительстве РФ, 2000.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

2005-2019 йилларда Узбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ик,тисодиёт

тармок,ларидаги улуши (умумий х,ажмига нисбатан %да)1

Курсаткичлар Ииллар: 2019 йил 2005 йилга нисбатан (+;-)

2005 2010 2015 2017 2019

ЯИМ 38,2 52,5 62,9 63,4 56,5 +25,5

Саноат 10,0 26,6 40,6 41,2 34,9 + 12,9

Курилиш 50,9 52,5 66,7 64,8 75,8 +37,4

Хизмат курсатиш 52,5 56,1 50,5 60,5 52,1

Бандлик 64,8 74,3 77,9 78,0 76,2 +26,5

Экспорт 6,0 13,7 27,0 22,0 28,7 + 16,8

Импорт 33,7 35,8 44,5 53,6 61,6 +38,8

ликни ривожлантириш ижтимоий-ик,тисодий сиё-сатнинг устувор йуналишларидан бири эканлиги ва шу сабабли юк,ори суръатларда ривожланиши хисобланади. Хизмат курсатиш сохасида кичик ва хусусий тадбиркорликнинг тез суръатлар билан ривожланиши сохада ракобатнинг кучайишига, хизматлар турларининг купайиши ва сифатининг яхшиланишига ва энг мухими - хизматлар нархи-нинг пасайишига ва уларга талабнинг ошишига хамда кенг халк оммасининг хизматлардан фой-даланиш имкониятлари ошишига ва нихоят, хизмат курсатиш сохаси фаолияти самарадорлигининг ошишига ёрдам беради. Кичик корхоналар бозор-даги талаб узгаришларига тез мослаша олади, хизмат турларини тез узгартириш, ресурслардан сама-рали фойдаланиш, ишлаб чикаришни киска муд-датда ва катта йукотишларсиз узгартириш имко-нига эга булади.

Кичик тадбиркорликнинг ушбу афзалликлари-дан фойдаланган хизмат курсатиш сохаси корхо-налари моддий ишлаб чикариш корхоналарига нисбатан купрок, ракобатбардош хисобланадилар. Кичик тадбиркорликнинг ривожланганлиги хизмат курсатиш сохаси юкори даромадлилигининг энг мухим омилларидан бири хисобланади.

Статистик маълумотлар тахлили шуни курсатдики, Узбекистан Республикасида 2019 йилда хизмат курсатиш сохаси тармокларида 121 минг-дан ортик кичик корхоналар ва микрофирмалар мавжуд. Улар барча кичик корхоналар ва микро-фирмаларнинг 44,1 фоизга як,инини ташкил этади2. Ушбу холат республикамизда кичик иктисодиёт сектори амалда яратилган хамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари томони-

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси сайти. Кириш йули: www.stat.uz.

2 Узбекистан ракамларда 2017-2018. Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т.: 2019. - 119 б.

дан хизматлар ишлаб чикаришнинг кенгайиши хизматлар сохасининг жадал ривожланишини таъминламокда, деб хулоса чикаришга имкон беради. Хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш дастурини амалга ошириш доирасида, тадбиркорлик субъектларига, хизматлар курсатиш буйича янги ташкил этиладиган корхоналарни технологик жихозлаш учун катта микдордаги имтиёзли кре-дитлар такдим этилиши натижасида, кичик тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 2005 йилдаги 38,2 фоиздан 2019 йилда 56,5 фоизга купайди. Бозор хизматлари ишлаб чикариш умумий хажмидаги улуши 2019 йилда 52,1 фоизни ташкил этди3.

Кичик бизнес субъектлари томонидан Узбекистонда 2019 йилда 99139,3 млрд. сумлик хизматлар ишлаб чикарилган булиб, энг юкори хизмат хажми савдо хизматларида - 42478,0 млрд. сумни, транспорт хизматларида - 25620,1 млрд. сумни, кучмас мулк билан боFлик хизматларда -4831,7 млрд. сумни, яшаш ва овк,атланиш хизматларида - 4621,6 млрд. сумни, бошка шахсий хизматларда - 4420,9 млрд. сумни, ижара хизматларида 3575,3 млрд. сумни ташкил этган. Шунинг-дек, 2019 йилда савдо хизматларининг 89,1 фоизи, транспорт хизматларининг - 47,8 фоизи, ^лик,ни саклаш хизматларининг - 42,6 фоизи, кучмас мулк билан боFликl хизматларнинг - 82,4 фоизи вва таъ-лим хизматларининг - 23,6 фоизи кичик бизнес субъектлари томонидан курсатилган4.

Шу билан бирга таъкидлаш лозимки, хизматлар сохасидаги тадбиркорлик нафак,ат хизмат курсатиш жараёнини узинигина, балки истеъмолчиларга хизмат курсатиш билан боFлик булган барча фаоли-ятларда ракобатбардошликни оширишга хизмат килади. Шунинг учун сервис тадбиркорлигининг

3 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси сайти. Кириш йули: www.stat.uz.

4 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси сайти. Кириш йули: www.stat.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

диккати умуман хизматлар индустриясини, маъ-лум бир истеъмол сохалари ичидаги инновация-ларни излашга хам йуналтирилган булиши лозим.

Хизмат курсатиш сохаси учун тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари Fоятда узига хосдир, улар ижтимоий-хайрия, маданий-таълим ва бошк,а ижтимоий фойдали эхтиёжларни кондиришга йуналтирилган нотижорат фаолиятларини хам олиб бориш билан шугулланадилар.

Шундай килиб, Узбекистонда кичик тадбир-корликнинг ривожланиши хизмат курсатиш сохасининг жадал ривожланиши, унинг даро-мадлилиги купайишининг энг мухим шартларидан бирига айланган. Бирок Узбекистан Республика-сида кичик бизнеснинг ривожланишида бир к,атор муаммолар булиб, улар хам ички, хам ташки омил-лар таъсири остида юзага келган. Кичик тадбир-корликни фаоллаштиришнинг йуналишлари илмий асосланиши ва ижтимоий шароитларни хисобга олган холда, ушбу сохадан олинадиган ахоли даро-мадларини купайтириш мак,садида, унинг афзалли-кларидан окилона фойдаланиш уз вактидаги вази-фалардан хисобланади ва уни жадаллаштиришга янги, янада кудратли туртки бериши мумкин.

Мамлакатимизда хизмат курсатиш сохасининг мухимлигини англаш билан биргаликда, халигача хам унинг ривожланишида бир катор ута салбий тенденциялар кузатилади, улар куйидагилардир: такдим этилувчи хизматларнинг сифати пастлиги ва тор доирадалиги, тармок, ичида номувофик,ликлар борлиги, хизматлар сохасининг, биринчи навбатда, юк,ори даромадли мижозларга йуналтирилганлиги, курсатиладиган хизматлар хажми ва ахолининг усиб бораётган эхтиёжлари уртасидаги номувофиклик, бозор инструментлари ва меха-низмларидан етарлича фойдаланмаслик, хизматлар ишлаб чикарилиши ва истеъмоли даража-сида минтакалараро диспропорция мавжудлиги ва бошкалар.

Хизмат курсатиш сохаси иктисодиётнинг тарки-бий к,исми сифатида иктисодий муносабатларнинг умумий тизимига киради ва умумий иктисодий конунларга буйсунади. Лекин шу билан биргаликда, хизмат курсатиш сохаси тармокларининг амал к,илиши, уларда ишлаб чик,ариш жараёнини ташкил этиш, унинг пировард натижаларини истеъ-молчиларга етказиб бериш ва бошк,а жихатларида узига хос хусусиятларга эга. Бизнингча, ушбу хусу-сиятлар сохада тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда узининг яккол аксини топади.

Хизмат курсатиш сохасидаги тадбиркорлик-нинг хусусиятлари шундан иборатки, бунда истеъ-молчи асосий роль уйнайди, сервис тадбиркори-нинг барча хизматлар ишлаб чикариши истеъ-молчига йуналтирилади, чунки сервис корхо-налари ишининг самарадорлиги (товар ишлаб чикаришдан фаркли холда), аввало, ташки сама-радорлик мезонлари - конкрет истеъмолчини тегишли жойда, тегишли вакдда ва зарурий хажмда ва хизматлар тупламида, зарур сифат даражасида кондириш талаблари билан белгиланади.

Шундай к,илиб, хизмат курсатиш сохасидаги тад-биркорликнинг куйидаги хусусиятларини ажратиш мумкин, деб хисоблаймиз:

Биринчидан, хизмат курсатиш сохаси, моддий ишлаб чикариш сохаси билан таккосланганда, хом ашё ва асосий материалларга унчалик боЕлик, эмас. Шу билан бир вактда унинг катта ишлаб чик,ариш фондлари (уй-жой ва коммунал хужалик, туризм ва санатория-курорт даволаниши) кенг микёсда табиат ресурсларидан фойдаланишга мулжалланган.

Иккинчидан, хизматлар турларининг хилма-хиллиги ва уларга илмий-техника тарак,к,иёти тур-лича таъсир этиши билан характерланувчи тур-личалик кузатилади (сартарош, официант, масса-жистнинг хизматларига техника тарак,к,иёти унчалик эътиборли таъсир этмайди ва юз йиллар даво-мида узгармасдан колмокда).

Учинчидан, хизматлар характери купинча ишлаб чикарувчи ва истеъмолчининг шахсий алок,асига асосланади, яъни хизмат курсатиш жара-ёнида инсон бевосита инсонга таъсир курсатади1. Бу бевосита мехнат ресурсларининг юкори сифатли булишининг мухимлиги ва зарурлигини белгилайди. Хизматлар курсатувчи купчилик тармок,ларда ходимларнинг юк,ори маълумоти ва касбий, малакавий даражаси, мехнатининг ижо-дий, интеллектуал мазмуни билан белгиланади. Ушбу хусусият таннархнинг хисобланишини белгилайди, чунки, хизматларнинг ишлаб чик,арилиши ва курсатилиши бир вактнинг узида амалга оши-рилади.

Масалан, сартарош уз хизматини шу вактнинг узида бажармасдан туриб мижознинг сочини олол-майди. Шу муносабат билан хизматлар (масалан, сартарошлик) курсатувчи айрим корхоналарда мехнат унумдорлигининг оширилиши кушимча

1 Мухаммедов М.М. Хизмат курсатиш сохаси ва туризмни ривожлантиришнинг назарий асослари. -Самарканд: '7а^|-юп", 2017. - Б. 43.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

ходимларни жалб этишни англатади, бу эса уз навбатида, доимий харажатларни оширади. Шу билан бирга, компания бизнес жараёнини купрок самарали жихозларга маблаF киритиш хисобидан оптималлаштириши мумкин.

Туртинчидан, хизматларнинг буюртмачилари булгани холда, купинча истеъмолчиларнинг узлари ресурс базасини ташкил этадилар, чунки, хизмат-лар ишлаб чикариш жараёнининг бевосита ишти-рокчилари сифатида чикадилар. Масалан, тиббий хизматларни олишда истеъмолчи керакли ахбо-ротни такдим этиши, муаммони шакллантириши лозим, бир катор холатларда мутахассислар билан ечимларнинг эхтимолий вариантларини мухокама килади, ва нихоят, бевосита куллаш ва натижа оли-нишини таъминлайди.

Бундан ташкари, хизматлар таклифига таъ-сир курсатиш ва узгарувчан талабга мослашиш максадида, сифатли хизмат курсатишни таъмин-лаш учун, сервис хизматининг ресурс салохиятини бошкариш, сервис корхонасининг кушимча сифатида истеъмолчиларнинг ролини хам назарда тутади (уз-узига хизмат курсатишни киритиш).

Бешинчидан, хизмат курсатиш сохасида ресурс функциясининг мухим хусусияти тадбир-корлик капитали айланишининг юкори тезлиги хисобланади1.

Хизмат курсатиш сохаси ривожланишининг йуналишларини аниклаш максадида, хозирги боскичда унинг сифатига таъсир курсатувчи омиллар гурухини аниклаш ва таснифлаш жуда мухимдир. Хизматлар сифатига таъсир курсатувчи омилларга ижтимоий, иктисодий, сиёсий, экологик, ахборот-техник ва бошкалар киради. Бу омиллар иктисодий мухитни узгартиришни такозо этади ва корхона, тармок хамда умуман иктисодиёт учун тадбиркорлик ташаббусларининг йуналишлари ва имкониятларини аниклайди. Хизмат курсатиш сохаси иктисодий тизимнинг бир кисми сифатида тегишли конунларнинг таъсирига таянади. Шу сабабли унинг ривожланиши ва кенгайишига бир катор омиллар таъсир курсатади:

1. Хизмат курсатиш сохаси ривожланишига илмий-техника тараккиёти ва жамиятни ахборот-лаштириш билан боFлик1 техник ва ахборот омил-лари.

2. Ик,тисодий омиллар: истеъмол хизматлари ва сервис хизмати курсатишнинг янги турларининг пайдо булиши; у ёки бу хизмат турлари т^рисида

1 Лапуста М. Г. Предпринимательство: учебное пособие. — М.: ИНФРА-М, 2003.

истеъмолчилар фикрининг узгаришлари; турлича дам олиш фаолиятларига эх,тиёжнинг кучайиши; хизматлар бозорининг давом этаётган сегментла-шуви.

3. Ижтимоий омиллар: демографик вази-ятнинг мураккаблашуви, ах,олининг кариш жараёнлари тезлашуви, оила ва никох, "институти"кадриятларининг йуколиб бориши ва бошкалар.

4. Хизмат курсатиш сохаси ривожланишига давлатнинг таъсир курсатиш даражасини аникловчи конунчилик омиллари.

5. Инфраструктура омиллари: банк сохаси, суFурта, консалтинг, маркетинг, юридик ахборот, реклама, молия ва бошка хизматлар курсатувчи бозор иштирокчиларининг касбий фаолияти ва бошка хизматлар.

6. Экологик омиллар: ресурслар айрим турларининг чекланганлиги, ресурслардан "авайлаб" фойдаланиш, инсон ^лигини атроф мухит билан биргаликда тиклаш кабилар билан боFлик янги тур-даги хизматларнинг пайдо булишига олиб келади.

Хулоса ва таклифлар.

Мамлакатимизда хизмат курсатиш сохасидаги тадбиркорлик ривожланишининг хусусият-лари буйича утказилган тахлил хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятининг кичик ва урта шаклларини ривожлантириш зарурияти-нинг миллий иктисодиётимиз учун ахамиятли булган йуналишларини ажратиб курсатишга имкон беради.

Хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятининг кичик ва хусусий шаклларини ривожлантириш иктисодиётнинг бошка тармокларидан фаркли равишда камрок мехнат ва дастлабки боскичларда нисбатан кам капитал куйилмалар талаб килишлиги билан изохланади. Унга хужалик юритишнинг узгарувчан шароитларига тез мос-лашуви, бошкарув тизимининг енгиллиги, бозор конъюнктурасидаги узгаришларга жавоб сифатида фаолият турини узгартиришга сезгирлиги, айрим бозорда у ёки бу хизматга талабнинг даражаси туFрисида яхши хабардорлик ва бошкалар хосдир.

Шу билан бирга давлат томонидан хизмат курсатиш сохасидаги тадбиркорлик фаолиятининг кичик ва урта шаклларининг давлат томонидан куллаб-кувватланиши тизимига алохида эъти-бор каратилиши зарур.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2Q17 йил 17 фeвpaлдaги "Узбeкиcтoн Рecпy-бликacини янaдa pивoжлaнтиpиш бyйичa Xapa^^ap cтpaтeгияcи тyFpиcидa"ги ПФ-4947-coнли Фapмoни. || Узбeкиcтoн Рecпyбликacи кoнyн x1yжжaтлapи тyплaми, 2Q17 йил б-coн.

2. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2QQ6 йил 18 aпpeлдaги "Узбeкиcтoн Рecпy-бликacидa 2QQ6-2Q1Ö йиллapдa xизмaт ^^тиш вa cepвиc то^ини pивoжлaнтиpишни жaдaллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК-325-coн Кapopи. - Узбeкиcтoн Рecпy-бликacи кoнyн x1yжжaтлapи тyплaми, 2ййб йил, 1б-coн.

3. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 1998 йил 9 aпpeлдaги "Xycycий тaдбиpкopлик, кичик бизнecни pивoжлaнтиpишни янaдa paFбaтлaнтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПФ-1987-coнли Фapмoни. - https:||lex.uz|docs|276275

4. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи иктиcoдий-ижтимoий тapaккиëтининг мycтaкиллик йиллa-pидaги (199Û-2Q1 ü йиллap) acocий тeндeнция вa кypcaткичлapи x1aмдa 2Ü11-2Ü15 йиллapгa мyлжaллaнгaн пpoгнoзлapи. С^тиат тyплaм. -Т.: Узбeкиcтoн, 2Ö11.

5. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи дaвлaт cтaтиcтикa кУмитacининг pacмий caйти. Kиpиш йули: www.stat.uz.

6. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнти Ш.Mиpзиëeвнинг Олий Maжлиcгa Mypoжaaтнo-мacи. 2Ö18 йил 28 дeкaбpь. - uza.uz.

7. Узбeкиcтoн paкaмлapдa 2Ö17-2Ö18. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Дaвлaт cтaтиcтикa кУмитacининг а^тиат тyплaми. - Т.: 2Ö19.

8. Boltabaev M.R., Qosimova M.S. Kichik biznes va tadbirkorlik. - Т.: NOSHIR, 2Ö11.

9. Выбopнoвa, В. В. Пpeдпpинимaтeльcтвo кaк coциaльнoe явлeниe и фopмa экoнoмичe-cкoгo пoвeдeния. — M.: Финaнcoвaя aкaдeмия пpи Пpaвитeльcтвe РФ, 2QQQ.

1Ö. Лaпycтa, M. Г. Пpeдпpинимaтeльcтвo: yчeбнoe пocoбиe. — M.: ИНФРА-M, 2QQ3.

11. Myxaммeдoв M.M. Xизмaт кypcaтиш cox,a^ вa тypизмни pивoжлaнтиpишнинг нaзa-pий acocлapи.-Сaмapкaнд: Zarafshon, 2Q17. -Б. 43.

12. Сaмaдoв А.Н., Оcтaнaкyлoвa Г.Н. Кичик бизнec вa тaдбиpкopлик. - Т.: Moлия-иктиcoд, 2QQ8.

13. Фeдцoв, В. Г., Фeдцoв, В. В. Пpeдпpинимaтeльcтвo: cфepa cepвиca: yчeб, пocoбиe. — M.: Дaшкoв и К, 2QQ2.

14. Xoдиeв Б.Ю., Кocимoвa M.C, Сaмaдoв А.Н. Кичик бизнec вa xycycий тaдбиpкopлик. Т.: ТДИУ, 2Q1Q.

15. Xoджaeв Р.С., А.Эгaмбepдиeв. Кичик бизнec вa тaдбиpкopлик. ТMИ. Укув кУлaнмa. Т.: "IQTISOD - MOLIYA", 2QQ8.

16. Жax1oн бaнки мaълyмoтлapи. Рacмий caйти: http:||data.worldbank.org|indicator.

ИКТИМД BA MОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2Q21, 2(138)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.