Научная статья на тему 'ЧАКАНА САВДО ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРНИНГ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР'

ЧАКАНА САВДО ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРНИНГ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
36
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чакана савдо хизмати / рақобатбардошлик / рақобатбардошлигини баҳолаш усуллари / жозибадорлик / рақобатбардошликнинг саккизта омили / матрицали усуллар / “рақобатбардошлик кўпбурчаги”. / розничная торговля / конкурентоспособность / методы оценки конкурентоспо­ собности / привлекательность / восемь факторов конкурентоспособности / матричные методы / «мно­ гоугольник конкурентоспособности»

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Султанова Нигина Уткуровна

Мақолада чакана савдо корхоналарининг рақобатбардошлигини белгиловчи ҳамда рақобатбардошликни шакллантириш жараёнига таъсир этувчи омиллар назарий жиҳатдан кенг қамровда ўрганилган. шунингдек, чакана хизмат кўрсатиш соҳасидаги корхонанинг рақобатбардошлигини баҳолаш усуллари ҳам мақолада ўз аксини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА ПОВЫШЕНИЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ ОКАЗАНИЯ УСЛУГ РОЗНИЧНОЙ ТОРГОВЛИ

В статье исследуются теоретические аспекты факторов, определяющих конкурентоспособность предприятий розничной торговли и влияющих на процесс формирования конкурентоспособно­ сти. Также в статье отражены методы оценки конкурентоспособности предприятий в сфере роз­ ничных услуг.

Текст научной работы на тему «ЧАКАНА САВДО ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРНИНГ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР»

Султанова Нигина Уткуровна,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти таянч докторанти

ЧАКАНА САВДО ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

УДК: 338.46

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_5_5

СУЛТАНОВА Н.У. ЧАКАНА САВДО ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

Маколада чакана савдо корхоналарининг ракобатбардошлигини белгиловчи х,амда ракобатбардошликни шакллантириш жараёнига таъсир этувчи омиллар назарий жих,атдан кенг камровда урганилган. Шунингдек, чакана хизмат курсатиш сох,асидаги корхонанинг ракобатбардошлигини бах,олаш усуллари х,ам маколада уз аксини топган.

Калит сузлар: чакана савдо хизмати, рак,обатбардошлик, ракобатбардошлигини бах,олаш усуллари, жозибадорлик, ракобатбардошликнинг саккизта омили, матрицали усуллар, "ракобатбардошлик купбурчаги".

СУЛТАНОВА Н.У. ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА ПОВЫШЕНИЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ ОКАЗАНИЯ УСЛУГ РОЗНИЧНОЙ ТОРГОВЛИ

В статье исследуются теоретические аспекты факторов, определяющих конкурентоспособность предприятий розничной торговли и влияющих на процесс формирования конкурентоспособности. Также в статье отражены методы оценки конкурентоспособности предприятий в сфере розничных услуг.

Ключевые слова: розничная торговля, конкурентоспособность, методы оценки конкурентоспособности, привлекательность, восемь факторов конкурентоспособности, матричные методы, «многоугольник конкурентоспособности».

SULTANOVA N.U. FACTORS AFFECTING INCREASING THE COMPETITIVENESS OF RETAIL SERVICE ENTERPRISES

In the article is discussed the theoretical aspects the factors that determine the competitiveness of retail trade enterprises and those influence to the process of competitiveness formation. Also, there are reflected methods of evaluating the competitiveness of the enterprise in the field of retail services.

Key words: retail trade, competitiveness, methods of evaluating competitiveness, attractiveness, eight factors of competitiveness, matrix methods, « polygon of competitiveness».

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Кириш. Бугунги кунда бозор шароитида кор-хонанинг баркарор ишлаши ва ривожланишида корхонанинг ракобатбардошлигини таъминлаш алохида ахамиятга эга. Республикамиз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг хозирги боскичида тараккиёт стратегиясининг бош масаласи булиб, баркарор ва жадал суръатлар билан иктисодий усишни таъминлаш хисобланади. Бу жараён-нинг асосини ташкил этувчи омиллар сифатида бир катор чакана савдо хизматлари корхона-лари ракобатбардошлиги, инвестицияларнинг максадли шакллантирилиши ва улардан сама-рали фойдаланиш кабиларни ажратиб курсатиш мумкин.

Ракобатбардошлик ва уни мустахкамлаш билан боFлик муаммолар бугунги кунда ривож-ланиб бормокда. Бунда мухим масала нафакат товарлар ва хизматлар, балким алохида субъ-ектлар, тармоклар ва умуман иктисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш булиб к,олмок,да. Зеро ракобатбардошлик иктисодиёт сама-радорлигини ва жамият тараккиётининг баркарорлигини белгиловчи энг мухим омил хисобланади. Ракобатбардошлик бозорнинг энг мухим тоифаси булиб, бозорнинг асосий хусуси-яти - ракобатбардошликни акс эттиришидадир.

Ракобатбардошликнинг асоси - мамлакат-нинг, тармокларнинг, корхоналарнинг бозордаги мавкеини мустахкамлаш, стратегик максадларга эришиш ва даромад олишда уз ракобатчиларидан устун туриш кобилиятини руёбга чикаришдир. Ракобатбардошликнинг куриб чикилган дара-жалари бир-бирини тулдириб, якин муносабат-ларни намойиш этади.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Чакана савдо корхоналарининг

ракобатбардошлигини белгиловчи хамда ракобатбардошликни шакллантириш жараёнига таъсир этувчи омиллар назарий жихатдан катор олимлар ва ва илмий изланувчилар тарафидан тадкик этилган. Жумладан, Нобель мукофоти лау-реати Ж.Стиглиц корхонанинг ракобатбардошлик даражаси, биринчи навбатда, бошкарув сифа-тига боFликлигини, бунинг учун хукук ва мажбу-риятларни, менежерларнинг ваколатлари чега-раларини, бошкарув коидалари ва шаклларини аник белгилаш талаб килинишини таъкидлайди. Шунингдек, акциядорлар томонидан активлардан фойдаланишни назорат килиш, бизнес жараёнла-рини шакллантириш ва уларни замонавий компьютер технологиялари ёрдамида тизимлашти-

риш хам корхонанинг ракобатбардошлик дара-жасини оширади1.

Э.А. Круг, савдо корхонасининг ракобатбардошлигини харидорнинг талабини кондириш оркали таъминлаш мумкинлигини таъкидлайди. Бунда товарларни сотиб олиш ва сотиш жара-ёнида энг жозибадор шароитларга эга булган маълум бир сифатдаги, керакли ассортиментдаги аник товарлар эгаллайди. Бунда асосий эътибор мижозларнинг диккатини жамлашга каратилади2. Е.Н.Ялунинанинг фикрича, чакана савдо хизматлари корхонасининг ракобатбардошлиги узок муддатли истикболда умумий потенциални яра-тиш ва синовдан утказишни уз ичига олади хамда баркарор бозор холати, бошка корхоналарга нис-батан ракобат устунлиги ва стратегик максадларга эришишни кузлайди3.

Л.Х.Габидуллина фикрига кура, корхонанинг ракобатбардошлиги чекланган молия-вий ресурслар шароитида савдо хизматларини курсатиш ва истеъмол товарларини сотиш нати-жасида олинган фойдани максимал даражада оширишга каратилган махсулот ва техноло-гик инновацияларни ишлаб чикариш ва жорий этиш кобилиятидан иборат жараёнлар йиFиндиси хисобланади4.

В.М.Тимирьянова чакана хизмат курсатиш корхонасининг ракобатбардошлигини молия-вий ресурслари чекланган, арзон товарлар сотиб олувчи ва чакана хизматлар сифатини оширишга мухтож булмаган мижозлар эхтиёжларини максимал даражада кондириш усули деб хисоблайди5.

Д.В.Михайловнинг фикрича, савдо корхонасининг ракобатбардошлиги узок вакт давомида бозорда баркарорликни саклаш кобилиятини

1 Stiglitz J. E. Equilibrium in Competitive Insurance Markets: An Essay on the Economics of Imperfect Information [Текст] / J. E. Stiglitz. - 1976. P. 648.

2 Круг Э. А. Оценка конкурентоспособности розничных торговых предприятий [Текст]: автореф. дисс. канд. экон. наук: 08.00.05/ Э.А. Круг.-Хабаровск, 2010. — 27с.

3 Ялунина Е.Н. Конкурентоспособность розничного торгового предприятия [Текст]: автореф. дисс. канд. экон. наук: 08.00.05 / Е.Н. Ялунина. - Екатеринбург, 2007. - 26 с.

4 Габидуллина Л. Х. Управление конкурентоспособностью крупных торговых сетей на региональном рынке продовольственных товаров [Текст]: автореф. дисс... док. экон. наук: 08.00.05 / Л.Х. Габидуллина. - Казань, 2012. — 25с.

5 Тимирьянова В.М. Экономическая оценка конкурентной среды и конкурентоспособности предприятий розничной торговли [Текст]: автореф. дисе... канд. экон. наук: 08.00.05 / В.М. Тимирьянова. - Москва - 2008. - 18 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

1-расм. Ракобатбардошликни бахолаш усулларининг таснифи1. МИКДОР

Эксперт бадолаш усуллари

Субъектив

Матрицали усуллар

А

Хисоблаш ва хисоблаш-график усуллар

Структуравий ва стратегик тахлил моделлари

Объектив

СИФАТ

хамда корхонани бошкариш самарадорлигини белгилайди2.

И.А.Войцеховская савдо корхонасининг ракобатбардошлиги корхонанинг ички салохияти ва ташки мухит таъсири остида шакллантирил-ганлигини таъкидлайди3.

Юкорида келтирилган тадкикотларга асослан-ган холда эътироф этиш мумкин-ки, чакана савдо корхоналарининг ракобатбардошлигини белги-ловчи хамда ракобатбардошликни шаклланти-риш жараёнига таъсир этувчи омилларни тадкик этиш борасида катор хам назарий, хам амалий жихатдан хал килиниши лозим булган муаммо-лар мавжуд. Бизнинг шароитда, чакана савдода банд булган тадбиркорлар салмоклийлигини, ва иктисодиётда ушбу соханинг тутган урни, ялпи ички махсулотга кушаётган улушини инобатга олиб - ушбу йуналишдаги тадкикотлар мухим илмий ва амалий ахамиятга эгалигини эътироф этиш лозим.

Тадкикот методологияси. Тадкикот давомида тизимли тахлил, гурухлаш, индукция-дедукция, комплекс бахолаш, мантикий ва таккослама

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

2 Михайлов Д.В. Обеспечение конкурентоспособности торговых предпринимательских структур на основе сетевой формы организации [Текст]: автореф. дисс... канд. экон. наук: 08.00.05 / Д.В. Михайлов .- Санкт-Петербург, 2007.— 28 с.

3 Войцеховская И. Конкурентоспособность как интегральный показатель эффективности предприятий [Текст] / И. Войцеховская // Проблемы теории и практики управления. — 2006. — № 3. — С. 108—113.

тахлил, истикболли прогнозлаш каби усуллар-дан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар. Чакана савдо хиз-мати - бу сотувчи ва харидор уртасида туFридан-туFри узаро муносабат натижаси булиб, олди-сотди шартномаси буйича тадбиркорлик фао-лияти билан боFл и к булмаган, фойдаланиш учун товарларни узлаштиришда харидор талабини кондириш буйича сотувчининг хусусий фаоли-яти хисобланади.

Чакана савдо хизматлари сохасидаги корхонанинг ракобатбардошлигини бахолаш ишончли-лик, бахолашнинг функционал туликлиги, шунинг-дек уни аниклаш учун зарур вакт ва воситаларни оптималлаштириш тамойилларига асосланиши керак.

Савдо ва чакана хизмат курсатиш сохасидаги корхонанинг ракобатбардошлигини бахолаш усулларини таснифлаш икки йуналишга эга:

- бахолаш натижаларининг объективлик (субъективлик) даражасига кура;

- бахолашга ёндашувлар буйича (сифат ёки микдор).

Чакана савдо хизматлари сохасидаги корхонанинг ракобатбардошлигини бахолаш усуллари хар бир мавжуд квадрат буйича турт гурухга булинган (1-расм).

Матрицали усуллар бахолашнинг субъек-тивлиги билан ажралиб туради, чунки улар ракобатбардошликнинг жорий бахоларини аник курсатиб беради, аммо келажак учун прогноз-лар тузишга имкон бермайди. Шу билан бирга, матрицали усуллар сезиларли даражада сод-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

2-расм. Рак,обатбардошликка таъсир этувчи омиллар.

товар сифатининг бозор етакчилари мах,сулотининг юк;ори сифат даражасига мувофикпиги

корхона фаолияти асос булган товар ва хизматлар

товарларга куйилиши мумкин булган белгилар

шахсий капитал ва карз капиталининг нисбати

савдо каналлари ва шакллари

корхонанинг ташки мухити, давлат, оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик фикри билан муносабатлари

сотишдан олдинги тайёргарлик

сотувдан кейинги хизмат курсатиш

далаштирилган. Шундай килиб, BСG матрица-сида бозорнинг жозибадорлиги усиш суръат-лари ва фирманинг ракобат шароитидаги пози-цияси, бозор улуши билан улчанади. Шу сабабли, ракобатбардошликнинг энг реал бахосини жози-бадорлик ва ракобатбардошликка таъсир килувчи бир нечта микдорий хусусиятлар ёрдамида олиш мумкин.

Сифатий бахолаш усулларининг асосий афзал-лиги уларнинг куп кирралилигида булиб, миллий иктисодиётнинг турли тармокларидаги корхона-ларнинг ракобатбардошлигини бахолашда улар-дан фойдаланиш максадга мувофик.

Ракобатбардошликни бахолашнинг микдорий усуллари - бу экспертнинг субъектив карашлари ва профессионаллигига асосланган эксперт бахолаш усуллари хисобланади. Масалан, А.А.Томпсон ва А.Ж. Стрикленд III методология-сига мувофик корхонанинг ракобатбардошлигини бахолаш объектив хисоблаш ва графикли-хисоблаш усуллар (дифференциал, комплекс ва бошкалар) оркали амалга оширилади1. Охирги усуллар энг объектив усуллар хисобланади, чунки ракобатбардошликнинг ягона, гурухли, интеграл

1 Томпсон А.А., Стрикленд III А. Дж. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа, 12-е издание [Текст] / А.А. Томпсон, А. Дж. Стрикленд III: пер. с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс», 2002 - 928 с.

курсаткичларини хисоблашни талаб киладиган ракобатбардошликни бахолаш учун бахолаш хусусиятларининг хилма-хил руйхати кулланилади. Бундан ташкари, якуний хисоб-китоблар олинган натижаларни аник курсатадиган график-сурати билан хам куллаб-кувватланади.

Француз иктисодчилари А.Оливье, А.Дайан, Р.Урсе ракобатбардошликнинг саккизта омилини аникладилар:

Юкоридаги омилларни тахлил килиш нати-жасида олинган хисоб-китобларга кура, олим-лар узларининг ривожланиш стратегиясини янада такомиллаштириштириш учун ракобатчиларнинг камчиликлари ва афзалликларини уз вактида аниклаш максадида ракобатбардошлик саккиз-бурчагини куриш учун асос яратишни таклиф килмокдалар2.

Усулнинг соддалигига карамай, биз-нинг фикримизча, "ракобатбардошлик купбурчаги" баъзи камчиликларга эга, чунки у ракобатбардошликнинг тулик курсаткичини хисоблаш имконини бермайди, тахлил турли йуналишларда ягона бахолашга кушилмаган холда амалга оширилади. Бундан ташкари, агар

2 Оливье А. Международный маркетинг [Текст] / А. Олли-вье, А. Дайан, Р.Урсе// Академия рынка: Маркетинг/ перевод с фр. А. Дайан, Ф. Бруккерель и др. - М: Экономика, 1993.- 560 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

келажакдаги самарадорликни прогнозлаш зарур булса, методологияни куллаш мумкин эмас.

Шу уринда А.А. Томпсон, А.Ж. Стрикленднинг ракобатбардошлик омиллари таснифи диккатга сазовордир1, улар куйидагилар билан ажралиб туради:

- технологик (тадкикот ва ишланма-лар, товарларни такомиллаштириш ва ишлаб чикаришни модернизация килиш);

- таркатиш (етказиб бериш тезлиги ва логистика харажатларини минималлаштириш);

- маркетинг (юк,ори малакали кадрлар, кенг ассортимент матрицаси, ма,сулот к,адок,лаш жози-бадорлиги);

- малака (сифатни бошкариш со,асидаги инновациялар);

- ташкилий (мослашувчанлик, бозор э,тиёжларига тезда жавоб бериш кобилияти);

- бошк,а омиллар (имиж, патент ,имояси ва бошкалар).

Ушбу таснифни бугунги кундаги шиддатли ракобат шароити учун энг долзарб деб эътироф этиш мумкин, чунки у ракобатбардошликнинг молиявий компонентлари, шунингдек, корхона имижи, тадкикот ва ишланмалар, шунингдек, узгарувчан бозор шароитларига жавоб бериш тезлигини ,ам ,исобга олади.

Хулоса ва таклифлар. Хулоса килиб айтгади-ган булсак, корхонанинг ракобатбардошлигини ба,олашда объектив усуллар, куп ме,нат талаб киладиган ,исоб-китобларга карамай, аникрок натижалар беради, шунинг учун ушбу тадкикотда улар афзалрок ,исобланади. Шу билан бирга, бошкарув амалиётида эксперт ба,олаш усуллари купинча кулланилади, чунки экспертлар гуру,и ёрдамида корхонанинг ракобатбардош пози-циясини тез ва осон ба,олаш мумкин. Шунингдек, эксперт ба,олаш усули баъзи хусусиятларни микдорий жи,атдан аниклаш мумкин булмаганда кулланилади.

Шунинг учун корхонанинг ракобатбардошлигини ба,олашда куйидаги таклифлар жорий килинса максадга мувофик булади:

• корхонанинг ракобатбардошлигини ба,олаш бир неча боскичда амалга оширилиши керак; жумладан,

• дастлаб ташки ва ички му,ит омилла-рининг таъсирини аниклаш ва та,лил килиш, сунгра сифатли усуллардан фойдаланган ,олда муваффакиятнинг асосий омилларини аниклаш керак.

Зеро, сифатий ба,олаш кейинги микдорий ба,олаш учун асос ,исобланади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Stiglitz J.E. Equilibrium in Competitive Insurance Markets: An Essay on the Economics of Imperfect Information [Текст] / J.E. Stiglitz. - 1976. P. 648.

2. Круг Э.А. Оценка конкурентоспособности розничных торговых предприятий [Текст]: автореф. дисс. канд. экон. наук: 08.00.05 / Э.А. Круг. - Хабаровск: 2010. 27

3. Ялунина Е.Н. Конкурентоспособность розничного торгового предприятия [Текст]: автореф. дисс. канд. экон. наук: 08.00.05 / Е.Н. Ялунина.-Екатеринбург, 2007. - 26 с.

4. Габидуллина Л.Х. Управление конкурентоспособностью крупных торговых сетей на региональном рынке продовольственных товаров [Текст]: автореф. дисс... док. экон. наук: 08.00.05 / Л.Х. Габидуллина. - Казань: 2012. — 25с

5. Тимирьянова В.М. Экономическая оценка конкурентной среды и конкурентоспособности предприятий розничной торговли [Текст]: автореф. дисе... канд. экон. наук: 08.00.05 / В.М. Тимирьянова. - Москва: 2008. - 18 с.

6. Михайлов Д.В. Обеспечение конкурентоспособности торговых предпринимательских структур на основе сетевой формы организации: автореф. дисс... канд. экон. наук: 08.00.05 / Д.В. Михайлов. - Санкт-Петербург: 2007.— 28 с.

7. Томпсон A.A., Стрикленд III А. Дж. Стратегический менеджмент: концепции и ситуации для анализа, 12-е издание [Текст] / A.A. Томпсон, А. Дж. Стрикленд III: пер. с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс», 2002 - 928 с.

1 Thompson A.J., Strickland III. Grafting & implementing strategy [Текст] / A.J. Thompson, Strickland III. - IRWIN., 1995. P.215.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.