CC BY
15УДК 33
Молдашов Н.О.
Университет Казахстана
Сактап А.А.
Университет Казахстана
Айтхожаев У.И.
Университет Казахстана
КР САЛЬЩ ЖУЙЕСШЩ К¥РЫЛЫМДЬЩ ЗЕРТТЕЛУ1 МЕН
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Аннотация: Мацала салыц пен оныц цызметтер1, салыц салу цагидаттары мен оныц мемлекеттт даму, мемлекеттщ элеуметтт жобалар асыруындагы рол1 жэне де, КР шагын-орта кэсткерлт иелер1 твлеуге м1ндетт1 саналатын салыцтар т1з1м1 мен цаз1рг1 КР салыц ЖYйесi цурылымы арасындагы проблемалар туралы мэселе цозгайды.
Кiлттi свздер: фискалды саясат, кэсткерлщ салыц, прогрессивтi салыц, анализ, аналитика, бюджет, царжы саясаты, ресурс, царжы капиталы.
Мемлекеттщ элеуметлк т^рактылыгын сактауда бюджет жYЙесi ерекше мацызга ие. Бюджеттер, сондай-ак карыздар, арнайы корлар жэне жергшкл eзш-eзi баскару кэсшорындарынын, каржылары кiретiн каржынын, орталык бeлiгi болып табылады.
Каржы мемлекеттiц экiмшiлiк к^рылымына байланысты жерлердщ, аудандардыц, арнайы экономикалык зоналардыц , кауымдастыктардьщ, калалардыц экiмшiлiк бiрлiктерiнiц аумактарында эрекет етедi.
Бюджеттердiц негiзiн салыктар мен карыздар к^райды. Бюджет шыгындарынын, негiзгi Yлесi экономикалык жэне элеуметлк инфрак^рылымга: бiлiм беру, денсаулык сактау, санитария, элеуметтiк шыгыстарга келедi.
Салыктар тауарлык eндiрiспен, когамды кластарга белумен жэне эскерд^ соттарды жэне баска да кажеттшктердi ^стауга каражат талап етiлген мемлекеттiц пайда болуымен бiрге пайда болды. "Салык салуда мемлекеттiц экономикалык айкын eмiр CYPуi iске асырылган" - деп эдш атап eттi кезiнде атакты К. Маркс.
Салыктыц аткаратын бiрнеше кызметтер^ функциялары бар. Жалпы "функция" ^тымы гылыми жэне практикалык кызметте кецiнен колданылады. Сезбе-сез, латын тшнен аударганда функция "орындау" дегендi б^вдред^
Салыктардыц негiзгi функциясы фискалдык болып табылады, оныц кeмегiмен мемлекеттiк акша корларын калыптастыру жYргiзiледi, ягни мемлекеттщ ж^мыс iстеуi Yшiн материалдык жагдайлар жасалады. Фискалдык функция ^лттык табыс к^ныныц бiр бeлiгiн халыктыц аз камтамасыз етiлген элеуметтiк топтарыныц пайдасына кайта бeлудiц накты мYмкiндiгiн камтамасыз етед^ Фискалдык функция мемлекеттiц экономикалык катынастарга араласуы Yшiн объективтi алгышарттар жасайды. Б^л дегенiмiз, фискалдык функция реттеушi функцияныц эрекетiн тудырады.
Реттеушi функция салыктар кайта бeлу процестершщ белсендi катысушысы ретiнде eндiрiске эсер ететшш бiлдiредi, оныц каркынын ынталандырып немесе тежеп, оныц каркынын кYшейтiп немесе тежеп, капиталдыц жинакталуын ^шейтш немесе элсiретiп, халыктыц тeлем кабшеттшгшщ с^ранысын кецейтiп немесе азайтып. Б^л функция фискалдык кызметтен ажыратылмайды жэне онымен тыгыз байланыста болады.
Салыктарды бeлу функциясы багалармен, кiрiстермен, пайыздармен кYPделi eзара эрекеттестiкте кeрiнедi. Салыктар ^лттык кiрiстi, зацды жэне жеке т^лгалардыц кiрiстерiн бeлу жэне кайта бeлу к^ралы болып табылады.
Кез келген eркениеттi мемлекетте салык салу белгш бiр кагидаттарга - салык саласындагы негiз калаушы идеялар мен ережелерге негiзделуi тиiс. Б^л кагидаттар барлык уакытта когам тарапынан ерекше назар аударылатын болды,себебi оларга халыктыц элеуметлк - экономикалык эл-аукаты мен азаматтардыц тыныштыгы тэуелдi болды. ^азакстандык салык жYЙесiне салык салу принциптерiнiц жиынтыгы тeмендегi кестеде карастырылган.
Казакстандык салык жуйесшщ салык салу принциптер^
1) классикалык принциптер - эдiлдiк - бiркелкiлiк - ыцFайлылык - арзанды^ы
2) экономикалык- элеуметлк принциптер - т^рактылык - салыктарды eндiрiп алудыц бiр мэртелiгi - салык салу дискреттшп
3) ^йымдык-к^кыктык каFидаттар - орталыксыздандыру - салык жуйесшщ бiрлiгi
Казакстанда нарыктык экономикага кeшудiц басталуы (1991 жыл) сауда-экономикалык байланыстардыц жаппай ажырауына, бiрыцFай каржы-кредит саясатын жYргiзуде Yйлестiрудiц болмауына, eндiрiстiк катынастардыц ескi жYЙесiн жедел белшектеуге негiзделген даFдарыс жаFдайында eттi. Казакстан экономикасы негiзiнен шикiзат eнiмдерiн eндiруге баFдарланFан, б^ры^ы Кецес мемлекелнщ БiрыцFай экономикалык жYЙесi шецберiнде интегралдаудыц жоFары дэрежесiне ие болды,б^л проблемаларды косымша кYшейтуге септiгiн тигiздi. Сондыктан 90-шы жылдардын, ортасында елдiц элеуметлк-экономикалык даму серпiнi ауыр эсер калдырды. Адамдардыц eмiр CYPУ децгейi тeмендедi. Т^тыну тауарларын eндiру жылына орта есеппен 20% - Fа кыскарды. Ж^мыссыздык eсл-жылына 40%. Мемлекеттен валюта каражатын жуып алу болды. Еск экономикалык жYЙе ыдырап, жаца нарыктык механизм элшз де болса калыптаса бастады.
Нарыктык катынастарFа кeшкенге дешн Казакстан экономикасыныц базалык негiзiн iрi eнеркэсiп алыптары к^рады; шаFын бизнес мемлекетлк мYДделер саласына кiрмеген. Алайда жоспарлы экономиканыц eзгеруi кезецiнде кэсшкерлшл дамыту мемлекеттiц стратегиялык баFытын юке асырудыц басты к^ралдарынын, бiрi болып табылады. Кэсшкерлж-б^л eзiндiк бастамаFа, жауапкершшкке жэне инновациялык кэсiпкерлiк идеясына непзделген экономикалык белсендiлiктiц ерекше тYрi ^з пайда
табуFа баFытталFан максатты кызметл тYсiнемiз).
137
Белгiлерi тYрлерi мен тэн ерекшелжтерк
^ызмет тYрлерi немесе максаты бойынша - бeлек немесе бiрге ж^мыс iстей алатын eндiрiстiк, коммерциялык, каржылык, консультациялык жэне баска да тYрлер. Б^л жiктеу ^дайы eндiру циклiнiц типтiк фазаларымен байланысты (0ндiрiс-алмасу-бeлу-тYтыну)
Менш1к нысандары бойынша
-жеке; - мемлекеттш;
- когамдык бiрлестiктердiц меншiгi
Меншiк иелершщ саны бойынша
- жеке, ягни меншiк бiр жеке т^лгага тиесiлi.
- ^жымдык-б^л бiр мезгiлде бiрнеше субъектiлерге тиесш меншiк, олардыц эркайсысыныц Yлесiн аныктау немесе Yлестердi аныктаусыз. ¥жымдык меншштеп мYлiктi иелену, пайдалану жэне оган билiк ету олардыц меншiк иелершщ келiсiмi бойынша жYзеге асырылады
Бiрлестiк нысандары бойынша: серiктестiк, когам, кооперативтер
Экономикалык-^йымдык; форма бойынша: Концерндер, ассоциациялар, синдикаттар, картельдер, каржы-eнеркэсiп топтары (ФПГ)
Табыс салыктары
Корпоративтiк табыс салыгы(республикалык бюджетке тYседi). Салык тeлеушiлер-зацды т^лгалар. Салык салу объектiсi-шегерiмдердi алып тастагандагы жылдык жиынтык табыс. Жалпы ставка жиырма пайызды курайды, тeлеушiлердiц жекелеген санаттары Yшiн он жэне он бес пайыз мeлшерiнде жецiлдiктi ставкалар бар.
Жеке табыс салыгы (облыстык, жергiлiктi бюджеттерге, сондай-ак Республикалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Салык салу объектiлерi бар тeлеушiлер - жеке т^лгалар, кэсшкерлш объектi иелерi. Салык салу объектюьжылдык табыс. Ставка-он пайыз.
Элеуметтiк салык(облыстык, жергiлiктi бюджеттерге, сондай-ак Республикалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Тeлеушiлер-зацды т^лгалар мен кэсшкерлер. Зацды т^лга Yшiн Объект-кызметкерлердiц саны, жеке кэсшкер Yшiн - eз
кызметкерлерше сыйакы тeлеyге байланысты онын, mыFыстары. Жалпы мeлmерлеме-он бiр пайыз, ауыл mарyаmылыFы eндiрyшiлерi Ymiн жецiлдiктi ставкалар бар.
Мулж салыктары
Зацды жэне жеке ту^алардыц мYлкiне салынатын салык (Республикалык мацызы бар каланыц жэне астананыц жергшкл бюджеттерi мен бюджеттерiне тYседi). Тeлеymiлер-менmiк иелерi жэне жылжымайтын мYлiк иелер^ Салык базасы-мYлiктiц куны. Зацды ту^алар мен кэсiпкерлер Ymiн мeлmерлеме - салык базасына бiр жарым пайыз, тeлеymiлердiц кейбiр санаттары Ymiн жещлдштер бар. Жеке ту^алар Ymiн мeлшерлеме прогрессивтi болып табылады, мYлiк куныныц у^аюымен eсyде, ец тeменгi куны 0.05 пайызды курайды.
Жер саль^ы(жергшкл бюджеттерге жэне Республикалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерiне тYседi). Тeлеymiлер - зацды жэне жеке тулFалар-меншiк иелерi жэне жер учаскелершщ титулдык иелерi. Салык базасы - учаскенщ алацы. Мeлmерлемелер эртYрлi жэне учаскелердщ нысаналы максатына байланысты.
^лш куралдарына салынатын салык(Республикалык мацызы бар каланыц жэне астананыц жергшкл бюджеттерi мен бюджеттерiне тYседi). Тeлеymiлер - зацды жэне жеке ту^алар - ^лш куралдарыныц иелерi жэне иелер^ Мeлmерлеме кeлiк куралыныц тYрiне байланысты козFалткыш кeлемiне, жYк кeтергimтiгiне, куаттылы^ына, отыратын орындарыныц санына байланысты.
Ел iшiнде вндiрiлетiн немесе елге экелшетш тауарларFа, жyмыстарFа, кызметтерге салынатын салыктар.
ККС(республикалык бюджетке тYседi). Косымmа кун салыFы. Жанама салык. Салык салынатын айналымы бар тeлеymiлер - зацды тулFалар, сондай-ак тауарларды импорттаymылар. Мeлmерлемесi - он ею пайыз болса, тeлеy бойынmа жецшджтер. Акциздер (барлык децгейдегi бюджеттерге тYседi). Жанама тeлемдер. Алкоголь eнiмiн eндiрyшi - тeлеymiлер, eткiзymiлер немесе импорттаymылар жатады, OFан: курамында спирт бар, темею eнiмi, отын, мунай eнiмдерi, кeлiк куралдары. Ставкалар eнiмнiц тYрiне байланысты, бiрлiк Ymiн катты акща сомасында белгiленедi.
Ойын бизнесiне салык(республикалык бюджетке тYседi). Тeлеymiлер-ойын
саласында кызмет кeрсететiн зацды тулFалар. Ставка ойын кызметшщ тYрiне
139
байланысты, республикалык бюджет туралы зацда эрбiр салык кезецiне белгшенетш айлык есептiк кeрсеткiшке еселенген болып табылады. Тiркелген салык(жергiлiктi бюджеттерге жэне Республикалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Ойын жабдыктарыныц кейбiр тYрлерiн, бильярд Yстелдерiн жэне т.б. пайдалана отырып кызметл жYзеге асыратын тeлеушiлер - зацды т^лгалар жэне кэсiпкерлер салык салу объеклс осы жабдык болып табылады. Ставка жабдыктыц тYрiне байланысты, айлык есептж кeрсеткiшке еселенген болып табылады.
Казакстан Республикасы Президентiнiц "Казакстан-2050 "Стратегиясы Казакстан дамуыныц жаца кезецiнде" атты Казакстан халкына Жолдауында Казакстанды жан-жакты жацгыртудыц жаца кезецiнiц басты басымдыктары ретiнде бiздiц iшкi жэне сырткы саясатымыздыц аса мацызды 10 багыты аныкталды.
Казакстан Республикасында шагын жэне орта бизнест колдау жeнiндегi дэйекл iс-кимылдарды камтамасыз ету багыттардыц бiрi болып табылады. Б^л багытта Президент салык зацнамасын жетiлдiру кажеттiгiн атап eтri,б¥л eз тарапынан кэсiпкерлiктi дамытуды толык кeлемде ынталандырады, сондай-ак бизнестщ "кeлецкеден" шыгуына ыкпал етедГ'.
Казакстан Республикасындагы кэсiпкерлiк деп азаматтардыц жэне зацды т^лгалардыц, меншiк нысанына карамастан, Тауарларга (ж^мыстарга, кызметтерге) с^ранысты канагаттандыру жолымен таза табыс алуга багытталган, жеке меншiкке не мемлекеттiк кэсшорынныц шаруашылык жYргiзу к¥кыгына негiзделген бастамашылык кызмет тYсiнiледi.
Шагын жэне орта кэсшкерлшке мемлекеттiц жiтi назары когам Yшiн оц экономикалык, саяси жэне элеуметтш нэтижелерге кол жеткiзу ниепмен тYсiндiрiледi. Бiздiц ел Yшiн шагын жэне орта бизнест дамытудыц мацыздылыгы жергiлiктi шикiзат кeздерiн пайдалана отырып, ^птеген т^тыну тауарлары мен кызметтерш eндiрудi кецейтуге, ж^мыспен камту проблемасын шешуге, гылыми-техникалык прогрестi жеделдетуге жэне криминалдык бизнеске оц балама к¥руга кабiлеттi болып табылады.
Шагын кэсшкерлж субъектiлерiне кызметкерлершщ орташа жылдык саны 50
адамнан аспайтын зацды т^лга к¥рмаган дара кэсiпкерлер жэне кызметкерлердщ
орташа жылдык саны 50 адамнан аспайтын жэне бiр жылгы активтердщ орташа
140
жылдык куны тшст каржы жылына арна^ан республикалык бюджет туралы зацда белгiленген алпыс мыц еселенген айлык есептiк кeрсеткiштен аспайтын занды ту^алар жатады.
Кызметкерлерiнiн орташа жылдык саны 50 адамнан асатын занды ту^а курмаFан дара кэсiпкерлер жэне кызметкерлершщ орташа жылдык саны 50 адамнан асатын, бiрак 250 адамнан аспайтын жэне жыл iшiндегi активтердщ орташа жылдык куны тиiстi каржы жылына арна^ан республикалык бюджет туралы занда белгiленген Yш ЖYЗ жиырма бес мын еселенген айлык есептж кeрсеткiштен аспайтын занды тулFалар орта кэсшкерлш субъектiлерi болып табылады.
Казакстаннын казiрri экономикасы Yшiн шаFын жэне орта бизнес басым салалар болып табылады. Сондыктан олардын шаруашылык жYргiзушi субъектiлерiне салык салудын тиiмдi, карапайым жэне максатты жYЙесiн куру бiрiншi кезектегi каржылык мiндет болып табылады.
Салык салу ауыртпалыFын тeмендетуде Елбасы Н.Назарбаев усынысымен 2019 жылы 1 наурыз-31 желтоксан аралыFында салык амнистиясы жарияланFан болатын. 2018 жылдын 1 казанына жинакталFан берешектiн жалпы сомасы 358 млрд тенгенi курайды. Онын iшiнде занды тулFалардын карызы - 323 млрд, жеке кэсшкерлер - 10,9 млрд жэне жеке ту^алар - 24,5 млрд. Салык тYрлерiнiн бeлiгiнде бул, негiзiнен, КТС жэне ККС. Барлык берешектiн 70% дерлiк осы екi салыкка келедi. Егер кызмет тYрлерi бойынша карасак, ен Yлкен карыз сауда саласына тиесш - 123 млрд (37%), одан кешн курылыс саласынын субъектiлерi - 98 млрд (30%), Yш тау-кен eндiру eнеркэсiбi - 35 млрд (10,7%). Бул eз тарапынан салык жещлдiктерi ретiнде кэсiпкерлiктiн дамуына онтайлы тенденция калыптастырады деген болжам бар.
ПайдаланылFан здебиеттер
1. Елбасы Н.Назарбаевтын 2012 жылы 14 желтоксанда жариялаFан «Казакстан-2050» Стратегиялык даму баFдарламасы
2. Корпоративный налог // Экономика и право Казахстана. 2002 № 6. с. 26;
3. Кусаинов К. К. Механизмы налогового администрирования // Финансы Казахстана 2002 г. № 3 стр. 78-80;
4. Кучерявенко М. П. "Налоговая обязанность: содержание и структура // налоговый эксперт. 2002 г. № 10. стр. 5;
5. Мамонов М. "Проблемы налоговой системы" // Финансы Казахстана 2000 г. № 6 стр68-70;
6. Райханова К. "Разъяснение основных положений Налогового Кодекса" // Финансы Казахстана 2002 № 2 с. 33-34.
