CC BY
7УДК 33
Султан С.
Университет Казахстана
Керiмбай А.
Университет Казахстана
Гылыми жетекш^ Молдашов Н.О.
эк.г.канд.,доцент Университет Казахстана
КР ШАГЫН КЭС1ПКЕРЛ1ККЕ САЛЫНАТЫН САЛЬЩ.
АНАЛИТИКАЛЬЩ САРАПТАМА
Аннотация: Мацала салыц пен оныц цызметтерг, салыц салу цагидаттары мен оныц мемлекеттт даму, мемлекеттщ элеуметтт жобалар асыруындагы ролы жэне де, КР шагын-орта кэсткерлт иелер1 твлеуге м1ндетт1 саналатын салыцтар т1з1м1 туралы мэселе цозгайды.
Кiлттi свздер: фискалды саясат, кэсткерлщ салыц, прогрессивт1 салыц, анализ, аналитика,бюджет, царжы саясаты, ресурс, царжы капиталы.
Методологияльщ бeлiм
Мемлекеттщ элеуметлк т^рактылыгын сактауда бюджет жYЙесi ерекше мацызга ие. Бюджеттер, сондай-ак карыздар, арнайы корлар жэне жергшкл eзiн-eзi баскару кэсшорындарынын, каржылары юретш каржыныц орталык бeлiгi болып табылады.
Каржы мемлекеттiц экiмшiлiк к^рылымына байланысты жерлердiц, аудандардыц, арнайы экономикалык зоналардьщ , кауымдастыктардыц, калалардыц экiмшiлiк бiрлiктершщ аумактарында эрекет етедi.
Бюджеттердщ непзш салыктар мен карыздар курайды. Бюджет шыгындарынын непзп Yлесi экономикалык жэне элеуметтж инфрак^рылымга: бiлiм беру, денсаулык сактау, санитария, элеуметтж шыгыстарга келедi.
Салыктар тауарлык eндiрiспен, когамды кластарга белумен жэне эскерд^ соттарды жэне баска да кажеттiлiктердi ^стауга каражат талап етшген мемлекеттiц пайда болуымен бiрге пайда болды. "Салык салуда мемлекеттiц экономикалык айкын eмiр CYPуi iске асырылган" - деп эдiл атап етл кезiнде атакты К. Маркс.
Салыктын, аткаратын бiрнеше кызметтер^ функциялары бар. Жалпы "функция" ^гымы гылыми жэне практикалык кызметте кенiнен колданылады. Сезбе-сез, латын тiлiнен аударганда функция "орындау" дегендi бiлдiредi.
Салыктардын негiзгi функциясы фискалдык болып табылады, онын кемепмен мемлекеттiк акша корларын калыптастыру журпзшед^ ягни мемлекеттiн ж^мыс iстеуi ушш материалдык жагдайлар жасалады. Фискалдык функция ^лттык табыс к^нынын бiр белтн халыктын аз камтамасыз етiлген элеуметтш топтарынын пайдасына кайта бeлудiн накты мYмкiндiгiн камтамасыз етедi. Фискалдык функция мемлекеттщ экономикалык катынастарга араласуы Yшiн объективтi алгышарттар жасайды. Б^л дегенiмiз, фискалдык функция реттеушi функциянын эрекетш тудырады.
Реттеушi функция салыктар кайта белу процестершщ белсендi катысушысы ретшде eндiрiске эсер ететiнiн бiлдiредi, онын каркынын ынталандырып немесе тежеп, онын каркынын кYшейтiп немесе тежеп, капиталдын жинакталуын кYшейтiп немесе элсiретiп, халыктын телем кабшеттшгшщ с^ранысын кенейтiп немесе азайтып. Б^л функция фискалдык кызметтен ажыратылмайды жэне онымен тыгыз байланыста болады.
Салыктарды белу функциясы багалармен, юрютермен, пайыздармен кYPделi езара эрекеттестiкте кершедь Салыктар ^лттык кiрiстi, занды жэне жеке т^лгалардын кiрiстерiн белу жэне кайта белу к^ралы болып табылады.
Кез келген еркениегл мемлекетте салык салу белгш бiр кагидаттарга - салык
саласындагы негiз калаушы идеялар мен ережелерге негiзделуi тиiс. Б^л кагидаттар
барлык уакытта когам тарапынан ерекше назар аударылатын болды,себебi оларга
халыктын элеуметтiк - экономикалык эл-аукаты мен азаматтардын тыныштыгы тэуелдi
209
болды. Казакстандык салык жуйесше салык салу принциптерiнiц жиынтыгы темендеп кестеде карастырылган.
Казакстандык салык жYЙесшщ салык салу принциптерi:
1) классикалык принциптер - эдшдш - бiркелкiлiк - ыщайлылык - арзандыFы
2) экономикалык- элеуметлк принциптер - т^рактылык - салыктарды eндiрiп алудыц бiр мэртелт - салык салу дискреттiлiгi
3) ^йымдык-к^кыктык каFидаттар - орталыксыздандыру - салык жYЙесiнiц бiрлiгi
Казакстанда нарыктык экономикага кeшудiц басталуы (1991 жыл) сауда-экономикалык байланыстардыц жаппай ажырауына, бiрыцFай каржы-кредит саясатын жYргiзуде Yйлестiрудщ болмауына, eндiрiстiк катынастардыц ескi жуйесш жедел белшектеуге негiзделген даFдарыс жаFдайында eттi. Казакстан экономикасы негiзiнен шиюзат eнiмдерiн eндiруге баFдарланFан, б^ры^ы Кецес мемлекетiнiц БiрыцFай экономикалык жYЙесi шецбершде интегралдаудыц жоFары дэрежесiне ие болды,б^л проблемаларды косымша кYшейтуге септiгiн типзд^ Сондыктан 90-шы жылдардын, ортасында елдщ элеуметтiк-экономикалык даму серпiнi ауыр эсер калдырды. Адамдардыц eмiр CYPУ децгеш тeмендедi. Тугыну тауарларын eндiру жылына орта есеппен 20% - Fа кыскарды. Ж^мыссыздык eстi-жылына 40%. Мемлекеттен валюта каражатын жуып алу болды. Еск экономикалык жYЙе ыдырап, жаца нарыктык механизм элсiз де болса калыптаса бастады.
Нарыктык катынастарFа ^шкенге дейiн Казакстан экономикасыныц базалык
непзш iрi eнеркэсiп алыптары к^рады; шаFын бизнес мемлекеттiк мYДделер саласына
юрмеген. Алайда жоспарлы экономиканыц eзгеруi кезенднде кэсiпкерлiктi дамыту
мемлекеттiц стратегиялык баFытын iске асырудыц басты к^ралдарынын, бiрi болып
табылады. Кэсшкерлж-б^л eзiндiк бастамаFа, жауапкершiлiкке жэне инновациялык
210
кэсшкерлш идеясына непзделген экономикалык белсендшктщ ерекше тYрi (бiз пайда табуга багытталган максатты кызмегл тYсiнемiз).
Белгiлерi тYрлерi мен тэн ерекшелжтерк
^ызмет тYрлерi немесе максаты бойынша - белек немесе бiрге ж^мыс iстей алатын eндiрiстiк, коммерциялык, каржылык, консультациялык жэне баска да тYрлер. Б^л жiктеу ^дайы eндiру циклшщ типтiк фазаларымен байланысты (Эндiрiс-алмасу-белу-т^тыну)
Менш1к нысандары бойынша
-жеке; - мемлекеттш;
- когамдык бiрлестiктердiн меншт
Меншiк иелершщ саны бойынша
- жеке, ягни меншiк бiр жеке т^лгага тиесiлi.
- ^жымдык-б^л бiр мезгiлде бiрнеше субъектiлерге тиесiлi меншш, олардын эркайсысынын Yлесiн аныктау немесе Yлестердi аныктаусыз. ¥жымдык меншiктегi мYлiктi иелену, пайдалану жэне оган билш ету олардын меншiк иелерiнiн келiсiмi бойынша жYзеге асырылады
Бiрлестiк нысандары бойынша: серштестш, когам, кооперативтер
Экономикалык-^йымдык форма бойынша: Концерндер, ассоциациялар, синдикаттар, картельдер, каржы-eнеркэсiп топтары (ФПГ)
Практикалык бвлiм
Табыс салыктары
Корпоративтiк табыс салыгы(республикалык бюджетке тYседi). Салык телеушшер-занды т^лгалар. Салык салу объектiсi-шегерiмдердi алып тастагандагы жылдык жиынтык табыс. Жалпы ставка жиырма пайызды курайды, телеушшердщ жекелеген санаттары Yшiн он жэне он бес пайыз мeлшерiнде жещлджт ставкалар бар.
Жеке табыс салыгы (облыстык, жергiлiктi бюджеттерге, сондай-ак Республикалык манызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Салык салу объектiлерi бар тeлеушiлер - жеке т^лгалар, кэсiпкерлiк объектi иелерi. Салык салу объектюьжылдык табыс. Ставка-он пайыз.
Элеyметriк салык(облыстык, жергшкл бюджеттерге, сондай-ак Республикалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерiне тYседi). Тeлеyшшер-зацды тyлFалар мен кэсiпкерлер. Зацды тyлFа Yшiн Объект-кызметкерлердiц саны, жеке кэсшкер Yшiн - eз кызметкерлерше сыйакы тeлеyге байланысты оныц шыFыстары. Жалпы мeлшерлеме-он бiр пайыз, аyыл шарyашылыFы eндiрyшiлерi Yшiн жецiлдiктi ставкалар бар.
МYлiк салыктары
Зацды жэне жеке тyлFалардыц мYлкiне салынатын салык (Респyбликалык мацызы бар каланыц жэне астананыц жергiлiктi бюджеттерi мен бюджеттерше тYседi). Тeлеyшiлер-меншiк иелерi жэне жылжымайтын мYлiк иелерi. Салык базасы-мYлiктiц куны. Зацды тyлFалар мен кэсiпкерлер Yшiн мeлшерлеме - салык базасына бiр жарым пайыз, тeлеyшiлердiц кейбiр санаттары Yшiн жецiлдiктер бар. Жеке ту^алар Yшiн мeлшерлеме прогрессивтi болып табылады, мYлiк куныныц yлFаюымен eсyде, ец тeменгi куны 0.05 пайызды курайды.
Жер салыFы(жергiлiктi бюджеттерге жэне Респyбликалык мацызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Тeлеyшiлер - зацды жэне жеке тута^алар-меншш иелерi жэне жер yчаскелерiнiц титулдык иелерi. Салык базасы - yчаскенiц алацы. Мeлшерлемелер эртYрлi жэне yчаскелердiц нысаналы максатына байланысты.
Keлiк куралдарына салынатын салык(Республикалык мацызы бар каланыц жэне астананыц жергшкл бюджеттерi мен бюджеттерiне тYседi). Тeлеyшiлер - зацды жэне жеке ту^алар - кeлiк куралдарыныц иелерi жэне иелерi. Мeлшерлеме кeлiк куралыныц тYрiне байланысты козFалткыш кeлемiне, жYк кeтергiштiгiне, кyаттылыFына, отыратын орындарыныц санына байланысты.
Ел шшде вндiрiлетiн немесе елге экелшетш тауарларFа, Ж¥мыстарFа, кызметтерге салынатын салыктар.
ККС(республикалык бюджетке тYседi). Косымша кун сальны. Жанама салык. Салык салынатын айналымы бар тeлеyшiлер - зацды ту^алар, сондай-ак тауарларды импорттаушылар. Мeлшерлемесi - он ею пайыз болса, тeлеy бойынша жецiлдiктер.
Акциздер (барлык децгейдеп бюджеттерге тYседi). Жанама тeлемдер. Алкоголь eнiмiн eндiрyшi - тeлеyшiлер, eткiзyшiлер немесе импорттаушылар жатады, OFан:
к¥рамында спирт бар, темею ешм^ отын, м^най eнiмдерi, келш к¥ралдары. Ставкалар eнiмнiн тYрiне байланысты, бiрлiк Yшiн катты акша сомасында белгiленедi.
Ойын бизнесiне салык(республикалык бюджетке тYседi). Тeлеушiлер-ойын саласында кызмет керсететш занды т^лгалар. Ставка ойын кызметшщ тYрiне байланысты, республикалык бюджет туралы занда эрбiр салык кезенiне белгшенетш айлык есептiк кeрсеткiшке еселенген болып табылады.
Тiркелген салык(жергiлiктi бюджеттерге жэне Республикалык манызы бар кала мен астана бюджеттерше тYседi). Ойын жабдыктарынын кейбiр тYрлерiн, бильярд Yстелдерiн жэне т.б. пайдалана отырып кызметл жYзеге асыратын тeлеушiлер - занды т^лгалар жэне кэсiпкерлер салык салу объеклс осы жабдык болып табылады. Ставка жабдыктын тYрiне байланысты, айлык есептж кeрсеткiшке еселенген болып табылады.
^орытынды бвлiм
Казакстан Республикасы Президентiнiн "Казакстан-2050 "Стратегиясы Казакстан дамуынын жана кезещнде" атты Казакстан халкына Жолдауында Казакстанды жан-жакты жангыртудын жана кезещнщ басты басымдыктары ретiнде бiздiн шю жэне сырткы саясатымыздын аса манызды 10 багыты аныкталды.
Казакстан Республикасында шагын жэне орта бизнестi колдау жeнiндегi дэйектi iс-кимылдарды камтамасыз ету багыттардын бiрi болып табылады. Б^л багытта Президент салык заннамасын жет!вдру кажеттiгiн атап етт^б^л ез тарапынан кэсiпкерлiктi дамытуды толык келемде ынталандырады, сондай-ак бизнестiн "келенкеден" шыгуына ыкпал етедГ'.
Казакстан Республикасындагы кэсiпкерлiк деп азаматтардын жэне занды т^лгалардын, меншж нысанына карамастан, Тауарларга (ж^мыстарга, кызметтерге) с^ранысты канагаттандыру жолымен таза табыс алуга багытталган, жеке меншiкке не мемлекеттш кэсiпорыннын шаруашылык жYргiзу к¥кыгына негiзделген бастамашылык кызмет тYсiнiледi.
Шагын жэне орта кэсшкерлшке мемлекеттiн жт назары когам Yшiн он
экономикалык, саяси жэне элеуметтiк нэтижелерге кол жетюзу ниетiмен тYсiндiрiледi.
Бiздiн ел Yшiн шагын жэне орта бизнест дамытудын маныздылыгы жергiлiктi шикiзат
кездерш пайдалана отырып, кептеген т^тыну тауарлары мен кызметтерш eндiрудi
213
кецейтуге, жумыспен камту проблемасын шешуге, Fылыми-техникалык прогрестi жеделдетуге жэне криминалдык бизнеске оц балама к;уруFа кабiлеттi болып табылады.
ШаFын кэсшкерлж субъектiлерiне кызметкерлершщ орташа жылдык саны 50 адамнан аспайтын зацды ту^а курмаган дара кэсiпкерлер жэне кызметкерлердщ орташа жылдык саны 50 адамнан аспайтын жэне бiр жылFы активтердщ орташа жылдык куны тиiстi каржы жылына арналFан республикалык бюджет туралы зацда белгiленген алпыс мыц еселенген айлык есептiк кeрсеткiштен аспайтын зацды тулFалар жатады.
Кызметкерлерiнiц орташа жылдык саны 50 адамнан асатын зацды т:^а к¥рмаFан дара кэсiпкерлер жэне кызметкерлершщ орташа жылдык саны 50 адамнан асатын, бiрак 250 адамнан аспайтын жэне жыл iшiндегi активтердщ орташа жылдык куны тшсл каржы жылына арналFан республикалык бюджет туралы зацда белгшенген Yш жYЗ жиырма бес мыц еселенген айлык есептж кeрсеткiштен аспайтын зацды тулFалар орта кэсшкерлш субъектiлерi болып табылады.
Казакстанныц казiргi экономикасы Yшiн шаFын жэне орта бизнес басым салалар болып табылады. Сондыктан олардыц шаруашылык жYргiзушi субъектiлерiне салык салудыц тиiмдi, карапайым жэне максатты жYЙесiн куру бiрiншi кезектегi каржылык мiндет болып табылады.
Салык салу ауыртпалы^ын тeмендетуде Елбасы Н.Назарбаев усынысымен 2019 жылы 1 наурыз-31 желтоксан аралыFында салык амнистиясы жарияланFан болатын. 2018 жылдыц 1 казанына жинакталFан берешектiц жалпы сомасы 358 млрд тецгенi курайды. Оныц iшiнде зацды тулFалардыц карызы - 323 млрд, жеке кэсшкерлер - 10,9 млрд жэне жеке тулFалар - 24,5 млрд. Салык тYрлерiнiц бeлiгiнде бул, негiзiнен, КТС жэне ККС. Барлык берешектiц 70% дерлiк осы екi салыкка келедi. Егер кызмет тYрлерi бойынша карасак, ец Yлкен карыз сауда саласына тиесш - 123 млрд (37%), одан кешн курылыс саласыныц субъектiлерi - 98 млрд (30%), Yш тау-кен eндiру eнеркэсiбi - 35 млрд (10,7%). Бул eз тарапынан салык жецiлдiктерi ретiнде кэсiпкерлiктiц дамуына оцтайлы тенденция калыптастырады деген болжам бар.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Елбасы Н.Назарбаевтын 2012 жылы 14 желтоксанда жариялаган «Казакстан-2050» Стратегиялык даму багдарламасы
2. Корпоративный налог // Экономика и право Казахстана. 2002 № 6. с. 26;
3. Кусаинов К. К. Механизмы налогового администрирования // Финансы Казахстана 2002 г. № 3 стр. 78-80;
4. Кучерявенко М. П. "Налоговая обязанность: содержание и структура // налоговый эксперт. 2002 г. № 10. стр. 5;
5. Мамонов М. "Проблемы налоговой системы" // Финансы Казахстана 2000 г. № 6 стр68-70;
6. Райханова К. "Разъяснение основных положений Налогового Кодекса" // Финансы Казахстана 2002 № 2 с. 33-34.
