CC BY
20Царжасова Гулдана Батырбайцызы,
Крзац Гуманитарлыщ Зац Университет1 щылмыстыщ, щылмыстыщ-атщару щущыгы жэне криминология кафедрасыныц PhD докторанты
НАРЬЩТЬЩ ЭКОНОМИКА ЖАГДАИЫНДАГЫ САЛЬЩТЫ ТЭЛЕУДЕН ЖАЛТАРУ ЦЫЛМЫСЫН кгеьщтьщ РЕТТЕУДЩ
КАЖЕТТ1Л1КТЕР1
Салык Казахстан Республикасыныц ^лттык юрюшщ ец мацызды бвлiгi болып табылады. Кез келген елдщ бюджеттiк Heri3i салык жYЙесi мен баска да твлемдерден к¥Радады. Казакстан Республикасыныц салыктык жYЙесi республикалык бюджеттi к^ру негiзi болып табылады. Квп елдердеп сиякты Казакстан Республикасындагы табыс сырткы экономикалык кызметтегi кедендш тYсiмдер аркылы кдоалады.
Салыктар кез келген бюджет юрютершщ негiзгi квзi болып табылады. Олар тiкелей жэне жанама салыктар болып бвлшед^ М^ндай бвлудщ мэнiсi: кiм табыс табады, мYлiктi иемденедi жэне т.б., сол тшелей салыктардыц тYпкiлiктi твлеушiсi болады, ал жанама салыктардыц твлеушiсi деп тауар тугынушыларын айтамыз, вйткенi оларга салык
багага YCTeMe косу жолымен ауысады.
Мэселен, 2008 жылдыц 12 айында жалпы сомасы 2 961 781 559 мыц тецге, 2009 жылы 2 400 514 561 мыц, 2010 жылы 3 098 792 602 мыц, 2011 жылы 4 170 611 974 мыц, ал 2012 жылы 4 432 718 445 мыц тецге квлемiнде каражаттагы салыктар мемлекетпк бюджетке тYсiрiлдi [1].
Саясатка байланысты бiздiц мемлекетiмiздiц БДС ^йымына юру алдында т^руы жэне максат етiп койган «ЭКСП0-2017» квpмесiн Астанада вткiзy шарасы, сырткы экономикалык катынастардыц белсендiлiгi артып т^рган казipгi кездегi салык органдары кызметшщ мацызыныц артуы, б^л саланыц к^кыктык pеттелyi мен каржылык кызметтеpiн терец зерттеуд кажет етедi. Осы орайда жш взгеpiп отыратын экономикалык жагдай элемдегi салык салу аясы ^н сайын жаца талаптар коюда,
себебi элемдш сауданьщ дамуына ;олайлы жагдай жасайтын да, халы;аралы; тауар ;атынасынын каушиздшн ;амтамасыз ететiн де осы салы; телеу болып табылады.
Эрюмнщ занды белгiленген салы;тар мен алымдарды телеу мiндетi Казахстан Республикасы Конституциясынын 35-бабында бекiтiлген [2].
Казахстан Республикасынын Президентi - елбасы Н.Э. Назарбаев «Каза;стан-2050» Стратегиясы ;алыптас;ан мемлекеттiн жана саяси багыты Казахстан хал;ына жолдауында: «вндiрiс жэне жана технологиялар саласындагы салы; салу объектiлерi Yшiн ;олайлы салы; режiмiн енгiзу ;ажет. Барлы; ;олданыстагы салы; женiлдiктерiне ревизия жYргiзiп, оларды мейiлiнше тиiмдi ету керек.
Бiз салы; экiмшiлiгiн ыры;тандыру жэне кеден эюмшшгш жYЙелендiру саясатын жалгастыруга тиiспiз. Салы; есептiлiгiн женiлдетiп эрi мейлiнше азайту ;ажет.
Бiз нары; ;атысушыларын салы;тан жалтару жолдарын iздеуге емес, бэсекелестiкке ынталандыруымыз ;ажет.
Салы;ты; ;адагалауды прагматикалы; азайту шаруашылы; субъектiлерiнiн салы; ;ызмепмен диалогын азайтуга тиiспiз» деп керсеткен [3].
Басты мэселе ;огамымызда керсетшген салы;тарды телеуден жалтару кездесiп отырады. Оган кептеген факторлар себепшi болып отыр, ягни элеуемттiк, экономикалы; жэне т.б. салы; телеуден жалтару Yшiн Казахстан Республикасынын Кылмысты; кодексiнде ею норма ;арастырылган. Олар: КР КК 221-бабы (Азаматтын салы; жэне (немесе) бюджетке теленетiн бас;а да мвдетп телемдердi телеуден жалтаруы) мен 222-бабы (¥йымдарга салынатын салы;ты жэне (немесе) бюджетке теленетш бас;а да мвдетп телемдердi телеуден жалтару) ;ылмыс ;^рамдары жатады. Олай болса, керсетiлген ;ылмыс ;^рамдары экономикалы; ;ылмыстар iшiнде ерекше орынга ие болады. Себебi б^л ;ылмыстар елiмiздiн басты ;азынасына н^;сан келтiрiп отыр [4].
Салы; телеуден жалтаруга ;арсы мемле-кетiмiзде жYргiзiлiп отырган ;ылмысты;-шаралардын, ;оргау орган-
дарынын аталган ;ылмыстарга ;арсы кYрес шараларынын, ;ылмысты; аясынан
;араганда, жауаптылы;ты ажырату мен жазаны дараландыру шараларынын тиiмдiлiгi темен жэне ма;сат;а жету ;иын болып отыр.
Сонымен ;атар, салы; телеуден жалтаруга ;арсы мемлекеттiк саясат тшсп багыттагы iске
асырылып отырган ;ылмысты; саясатпен бiрегей болып табылады. Г.М. Минковскийдщ ойынша, мемлекет пен ;огамнын ;ылмыс;а ;арсы кYреспен байланысты ;ызмеп, ягни ;ылмысты; саясат не ;ылмыстылы;пен кYрес саясаты ;алай аталса да, экономикалы;, идеологиялы; жэне элеуметтiк саясаттын тиiмдi болуын ;амтамасыз ететiн шю саясаттын негiзгi белiгi туралы мэселе деп тYсiнуге болады [5, 7 б.].
Казiргi замангы Каза;станнын экономикасы Yшiн ^йымдардын салы;тарды телеуден жалтару мэселес бiрiншi кезектегi манызга ие болады. Манызды фактор салы; ;ылмысы Каза;станда ;атысты тYрде жа;ын арада, нары;ты; экономиканын пайда болуымен бiр уа;ытта пайда болганы болып табылады. Сонымен бiрге онын дамуымен бiрге елде жасалатын салы; ;ылмыстарынын саны есп.
Каза;стан Республикасында салы;тан жалтару ;ылмысынын дамуына себепшк
- мемлекет тарапынан «асыгыс ;абылданган» ;ылмысты;-;^;ы;ты; шаралар ;ылмысты; емес, тек занды орындаушыларды бейтараптандырып отырылуы;
- шаруашылы; субъектiлерi толы; не жарым-жартылап «келенкелi» а;ша айналымы аясына кетiп отыруы;
- бершген салы;ты; женiлдiктердi зансыз пайдаланылуы;
- елiмiздегi кYрделi экономикалы; жагдай-дагы, ж^мыссызды;;
- т^ргындар арасындагы нигилизм-нiн болуы;
- мэдениеттiн темен денгейiмен, сондай-а; пайда^немдш ниетпен сипатталуы;
- салы; саласындагы ;ылмыстармен кYреске ;атысушы ба;ылау-тексеру жэне ;оргау органдарынын ж^мысындагы кемшшктер;
- салы; салу саласындагы ;ылмыспен рестiн жайына нормативтiк (сонын iшiнде ;ылмысты;-;^;ы;ты;) базанын жетiлдiрiлмегенi жэне онын т^ра^сыздыгы.
Салы; телеуден жалтару ;ылмысын жасау нэтижесiнде теленбеген салы;тар экономиканын креминалды секторында орнын тауып, экономикалы; ;ылмыстылы;тын эрi ;арай ершуiне экелiп со;тырады.
Айтылып отырган ахуалдын жайттары эртYPлi, бiрiншiден, салы;ты ба;ылау жэне жинау бойынша салы;ты; ба;ылау, ;оргау жэне
бас;а органдардын ж^мысындагы кемшiлiктер, екiншiден, салы; заннамасынын жетiлмегендiгi мен мемлекет тарапынан жYргiзiлiп отырган салы; саясатынын темен денгейдеп шаралары.
Б^л жвншде, A.A. Витвицкий: «салык жYЙе-сiндегi фискалдi багыттыц басымдылыгы -колданыстагы салык жYЙесiнiц кемшшктерЬ» деп айтып вткен Сонымен катар, б^л пiкiрдi Куприянов Л.И. Кучеров И.И.А.К. Айкымбаев [6]. Г.Т. Касенова [7] сынды галымдар да к¥птап отыр.
Сонымен, салык твлеуден жалтару кыл-мысына тоскауыл койып, мемлекетiмiздiц бюджетш толыкканды к^рау, ягни бiр свзбен, экономикалык врлеу т^сын жаксартудыц жолы -салык твлеушiлердiц саяси жэне экономикалык институттарга деген толык сенiмi мен сенiмдiлiк сезiмiн к^рау болып табылады.
Казакстан Республикасыныц Конституция-сына, халыкаралык к^кыктыц жалпы ж^рт таныган принциптерi мен нормаларына сэйкес елдiц к^кыктык жYЙесiнiц ж^мыс iстеуiн камтамасыз ететiн колданыстагы зацнама одан эрi дамытуды, атап айтканда колданыстагы зандарды кезец-кезецiмен жетiлдiрудi, сондай-ак кажет жагдайда когамды одан эрi демокра-тияландыру талаптарына жэне оны элеуметпк-экономикалык дамыту мшдеттерше сай келетiн жаца нормативтiк к^кыктык актiлер кабылдауды талап етедi [8].
Бiздiц ойымызша, салык твлеуден жал-тарудыц алдын алу Yшiн мемлекетiмiзбен жYргiзiлiп отырган кылмыстык саясат тшмшз болып табылады. Егер де, салык твлеуден бiр мэрте жалтарган азаматтар мен зацды т^лгалар тiзiмiн жариялап, егер ол азаматтар мен зацды т^лгалармен мэмiле жасаскан баска т^лгалардыц жауаптылыгын карастыру кажет екендiгi квцшге конымды. Ол Yшiн салык бюллетенше аталган тiзiмдi жариялауды енгiзу кажет.
Проблемаларды шешудiц стратегиясы. Бiз:
- Yкiметтiц элi де орын алып отырган сауда мен вндiрiске эюмгершшк араласуын жоюга;
- жылжымайтын мYлiктi, калган ^сак жэне орта кэсшорындар мен агровнеркэсiп кешенiн коса алганда, жекешелендiру процесiн аяктауга;
- орталык Yкiметтi жэне жергiлiктi вкiмет орындарын парасатты ^йымдастыру мен оцтайландыруга, олардыц рвлiн, вкiлеттiгi мен жауапкершiлiгiн байсалды ой елегiнен вткiзуге;
- сот билт мен к^кык коргау органдарын реформалауды жандандыра тYсуге;
- зацныц шексiз Yстемдiгiн белгiлеуге жэне занды орындайтын азаматтарды кылмыстан коргауга тиiспiз [9].
Бiздiц ел взшщ сырткы экономикалык катынастары мен салык саясатына Yлкен жауапкершiлiкпен карайды. Оныц айгагын
2001 жылы (взгерiстерi мен толыктырулары енгiзiлiп 2008 жылы кайта кабылданды) кабылданган «Салык жэне бюджетке твленетiн баска да мiндеттi твлемдер туралы» Казакстан Республикасыныц кодексiнiц (Салык кодекс^ бiркатар максаттарды жYзеге асыруынан байкаймыз [10].
Казакстан Республикасы экономикасыныц халыкаралык сауда жYЙесiне кiруi мемлекеттiц даму стратегиясыныц мацызды компонент болып табылады.
Салык кодексвде кYрделi, квпк^рамалы мiндет - бiр мезгiлде салык жYЙесiнiц ашыктыгын, салык салудагы бейтараптыкты, салыктык экiмшiлендiрудiц карапайымдылыгы мен тиiмдiлiгiн камтамасыз етiп, экономиканыц сапалы дамуы Yшiн ынталандыру жYЙелерiн к¥руды тапсырды.
Салык ауыртпалыгын азайту жалпыэлемдiк Yрдiс болып табылады. Салык зацнамасын жетiлдiру кезiнде салык салу жYЙесiн жасаудыц жалпыга танымал мынадай принциптерiне негiзделген алдыцгы катарлы шетелдш тэжiри-бенi пайдаланган д^рыс:
- салыктар мYмкiндiгiнше аз болуы тшс;
- оларды алуга ж^мсалган шыгындар да нег^рлым аз болуы тшс;
- салык бэсекелеспкке кедергi болмауы тиiс;
- салык мемлекеттiц экономикалык саладагы к¥рылымдык саясатына сэйкес болуы тшс;
- салык кiрiстердi эдш бвлуге багытталуы тиiс;
- салык жYЙесi косарланган салык салуга жол бермеуi тиiс.
Салык твлеуден жалтару кылмыстарымен кYресудiц бiрден-бiр тиiмдi багыты - кылмыстык-к¥кыктык шаралар кабылдау емес, салыктык зацнаманы тиiмдi колдану немесе салык твлеушiлердiц салык зацнамасын толыкканды бшу^ зацды б^лжытпай орындауы болып табылады. Tиiсiнше, мемлекет тарапынан жYргi-зiлетiн салык саясаты мемлекеттiк саясатпен катар жYргiзiлуi тшс. Бiр свзбен айтканда, салык твлеушшердщ бюджетке мiндеттi салык сомаларын твлеудi камтамасыз ету - салык твлеушшердщ мемлекеттщ элеуметпк-эконо-микалык институттарына деген сешмдшк, патриоттык сезiмiн ныгайту болып табылады.
Салык саласындагы кылмыстармен кYрестi жYзеге асырушы мамандандырылган к^кык коргау органы реинде каржы полициясы органдары болып табылады. Олар ^йымдарга салынатын салыктарды твлеуден жалтаруга карсы императивтш немесе диспозитивтiк
эдюпен KYpecre мемлекеттщ ^уатты ^аруы болып отыр. Б^л, ец бастысы, барган сайын салыщ телеуден жалтарудыц мейлшше жетiлген
эдiстерi пайда болуына ^арамастан, елiмiзде салыщтыщ ^ылмыстардыц азаюына зор ьщпалын тигiзуде.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. http://www.salyk.kz/ru/nk/statistika/Pages/di.aspx
2. Казахстан Республикасы Конституциясына тYсiнiктеме. А.,1998. (1995 жылгы 30 тамызда ;абылданган, 1998 жылгы 7 ;азанда КР Конституциялы; занымен енгiзiлген езгерiстерi жэне толыщтыруларымен), (сонгы езгерiстер 2011ж 2 а;пан КР занымен енпзшд^.
3. «Каза;стан-2050» Стратегиясы ;алыптас;ан мемлекеттiн жана саяси багыты. Казахстан Республикасынын Президентi - елбасы Н.Э. Назарбаевтын хал;ына Жолдауы, Астана ;., 2012 жылгы 14 желто;сан.
4. Казахстан Республикасынын Кылмысты; кодекс116.08.1997ж. № 167. (сонгы езгерiстер 2013.01.08 N 63-У КР занымен енгЫлда).
5. Минковский Г.М. Политология борьбы с преступностью // Исмаилов И.А. Преступность и уголовная политика. С. 7.
6. Каиржанов Е.И., Айкимбаев А. Пролемы борьбы с уклонением от уплаты налогов / МОН РК, Университет «Кайнар». - Алматы, 2000. - 168 с.
7. Международно-правовые аспекты участия Республики Казахстан в борьбе с уклонением от уплаты налогов [Текст]: автореф. дисс... канд. юрид. наук / Касенова Г. Т. - Алматы: Б. и., 2006. - 26 с.
8. Казахстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858 Жарлыгымен бектлген «Казахстан Республикасынын 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезенге арналган К¥;ы;ты; саясат т^жырымдамасы»
9. Каза;стан-2030. Барлы; Каза;станды;тардын есiп-еркендеуi, каушаздт жэне эл-ау;атынын артуы. Ел Президентшщ Казахстан хал;ына Жолдауы. Астана. 1997 ж.
10. Салы; жэне бюджетке теленетш бас;а да мiндеттi телемдер туралы (Салы; кодексi) Казахстан Республикасынын Кодекс^ 2008 жылгы 10 желто;сандагы №99-1У Казахстан Республикасынын заны // Алматы: ЮРИСТ, 2012 жыл, 471 б.
Мащалада автор экономикалыщ щущыщ бузушылыщ аясындагы цылмыстардъщ ерекше mYpi салъщ телеуден жалтару щылмысын щущыщтыщ ретеу щажеттт жайлы мэселе жан жащты щарастырылады.
Ty^h свздер: салыщ, салыщ зацнамасы, салыщты телеуден жалтару щылмысы, салыщты телеуден жалтарудыц алдын алу шаралары, салыщ телеуден жалтару щылмыстарымен куресу.
В статье автор со всех сторон рассмотрел проблемы уклонения от уплаты налогов, как особого вида преступления в сфере экономических правонарушений, и необходимость его правового регулирования.
Ключевые слова: налог, налоговое законодательство, уклонение от налогов, меры профилактики уклонения от налогов, борьба с преступлениями, связанными с уклонением от налогов.
The author considered issues of tax evasion, as a special kind of crime in the area of economic offenses and the needing for its regulation on all sides.
Keywords: tax evasion, tax laws, prevention of tax evasion, the fight against crimes related to tax evasion.
Алдана Батырбайкызы Каржасова,
Казак Гуманитарлык Зац Университетi, кылмыстык, кылмыстык-аткару к¥кыгы жэне криминология кафедрасыныц PhD докторанты
Нарыктык экономика жаFдайындаFы салыкты телеуден жалтару кылмысын н^кыктык реттеудщ кажеттiлiктерi
Каржасова Гульдана Батырбаевна,
Казахский гуманитарно-юридический университет Республики Казахстан, докторант PhD кафедры уголовного права, уголовно-исполнительного права и криминологии
Необходимость правового регулирования преступлений, связанных с уклонением от уплаты налогов, в условиях рыночной экономики
Karzhasova Guldana Batyrbaevna,
Kazakh Humanitarian Law University of the Republic of Kazakhstan, PhD doctoral student in Department of Criminal Law, Criminal Executive Law and Criminology
Necessity of legal regulation of crimes in tax evasion in a market economy conditions
