CC BY
22019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия Е
КУЛЬ ТУРОЛОГИЯ
УДК 316.77:008
КОЛЬКАСНАЯ I ЯКАСНАЯ МЕТАДАЛОГ1Я ДЛЯ ДАСЛЕДАВАННЯ КУЛЬТУРНАЙ 1ДЭНТЫЧНАСЩ: МАГЧЫМАСЦ1 I АБМЕЖАВАНН1
АД. КРЫВАЛАП (Полацк дзяржауны утверстэт)
Разглядаюцца магчымасц1 якаснай I колькаснай метадалогИ для даследавання культурнай 1дэнтычнасц1, асабл1ва у тых выпадках, кал1 колькасная метадалоггя не можа забяспечыць неабходны эурыстычны патэнцыял. Анал1зуюцца паспяхова завершаныя даследаванш у сферы культурнай 1дэнтычнасц1 на беларуск1м эмтрычным матэрыяле (С. Барысау, Л. Навуменка, М. Рогава, С. Ушакт, А. Шэлест). Падкрэслгваюцца станоучыя наступствы спалучэння метадау для дасягнення больш глы-бок1х выткау; абгрунтавана легтымнасць выкарыстання якаснай метадалогИ для вырашэння звязаных з культурнай Iдэнтычнасцю пытанняу.
Ключавыя словы: якасная метадалоггя, практыка, колькасная метадалоггя, культурная Iдэнтыч-
насць.
Уводзшы. Пад час абмеркавання актуальных даследчых пытанняу шмат увап надаецца зместу i аргументацыи, а сродм i метады, якiмi гэтыя аргументы былi атрыманы, могуць быць пакшуты у ценi. Адным з таюх пытанняу з'яуляецца праблема щэнтычнасщ, якая па-ранейшаму застаецца актуальнай для культуралапчных даследаванняу. У свой час П. Бурдзьё пераканауча патлумачыу, чаму не iснуе гра-мадскай думю «у тым сэнсе, якi утоена надаецца ёй тымi, хто займаецца апытанням^ або тымi, хто выка-рыстоувае iх вынiкi, толькi гэта, удакладняю, грамадская думка не юнуе» [2, с. 177]. Па аналоги з гэтым можна паспрабаваць паказаць абмежаванасць магчымасцей колькаснай метадалогii вымярэння щэнтыч-насцi у грамадстве. Недастаткова наупрост запытацца, да каго вы сябе адносще, таму што неабходна так-сама зразумець, што гэта значыць для рэспандэнтау i яюм чынам iх штодзённыя практыкi залежаць ад гэтага.
Мэта артыкула - акрэслщь магчымасцi выкарыстання якаснай метадалогiя для даследавання праблемы iдэнтычнасцi у тых выпадках, калi колькасная метадалогiя не можа забяспечыць неабходны эурыстычны патэнцыял.
Асноуная частка. 1снуе цэлы шэраг даследаванняу праблемы щэнтычнасщ у беларускiм грамадстве, але звычайна гэта робiцца пераважна колькаснымi метадамi. У першую чаргу тут неабходна адзна-чыць разнастайныя манiторынгi грамадскай думкi 1нстытута сацыялогп Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi. Так, пад час гэтых даследаванняу рэспандэнтам было прапанавана выказаць сваё стауленне (пагадзiцца цi адмовiцца) да пэуных сцвярджэнняу, звязаных з атаясамлiваннем сябе з той щ iншай супольнасцю, сацыяльнай роляй i iнш. Пасля гэтага атрыманыя вынiкi у адпаведнасщ з аналiтычнымi працэсамi колькаснай метадалогп потым канвертавалася у адсоткi для зручнасщ параунання i далейшай вiзуалiзацыi. На падставе атрыманых дадзеных Л. Навуменка сфармулявала «праблему беларускай щэнтычнасщ, якая складаецца са станаулення i захавання нацыянальнай iдэнтычнасцi ва умовах сучас-ных глабалiзацыйных працэсау» [8, с. 173], а таксама прапанавала тэарэтычную схему для вывучэння беларускай щэнтычнасщ, якая прадугледжвае вымярэннi на шдышдуальным i групавым узроУнi. «Сут-насць беларускай iдэнтычнасцi раскрываецца у пачуццях прыналежнасцi i адданасцi людзей сваёй краiне Беларусi, дачынення да яе жыцця; еднасцi з яе народам, яго культурай i гюторыяй. У якасцi базавых кам-панентау беларускай iдэнтычнасцi варта вылучыць таюя яе складнiкi, як тэрытарыяльную, грамадзян-скую, этнiчную i культурную субщэнтычнасщ» [8, с. 179].
Пры гэтым праблема щэнтычнасщ разглядаецца з дапамогай оптыю розных дысцыплiн: псiхалогii, сацыялогп, культуралогп i iншых, кожная з яюх iмкнецца патлумачыць працэс канструявання щэнтыч-насцi у адпаведнасцi з уласным тэрмiналагiчным апаратам i тэарэтычнымi падыходамi. Для пахаа-налiтычнай традыцыи iдэнтыфiкацыя можа разглядацца i як працэс, i як яго вынш «Станауленне i развщ-цё щэнтычнасщ заключаецца у сiнтэзе iдэнтыфiкацый, яюя iнтэгруюцца у сiстэму складнiкау кампанен-тау цэльнай iдэнтычнасцi» [3, с. 28]. Расце колькасць публшацый, яюя прысвечаны не iдэнтычнасцi у шыроюм сэнсе, а яе розным праявам, падзяляючы этнiчную, нацыянальную i культурную щэнтычнасщ,
што толью падкрэ^вае складанасць i шматмернасць беларускай щэнтычнасцп I у той жа час, «спе-цыфша беларускага кантэксту патрабуе выкарыстання у даследаваннях найбольш адчувальных этшчных i культурных шдыкатарау» [3, с. 45-46]. Фактычна, гэта можна iнтэрпрэтаваць як пацвярджэнне абме-жаваных магчымасцей колькаснай метадалогп, якая па зразумелых працэдурных момантах проста фiзiч-на не можа быць максiмальна гнуткай i адчувальнай да даследуемых пытанняу. Выснова, што «сярод базавых складшкау беларускай щэнтычнасщ найбольш актуалiзаваны (па змяншэнню) тэрытарыяльная, этнiчная i грамадзянская, менш астатшх - культурная» [3, с. 82], зроблена на падставе колькасщ адказау на пытанне: цi згодны вы з выказваннем, што я прадстаушк беларускай культуры? Зразумела, што гэта пытанне можа быць прачытана вельмi шырока. Бо што значыць быць прадстаушком беларускай культуры, щ абавязкова для гэтага быць творцам культуры, щ дастаткова проста быць носьбггам i спажыуцом яе практык i традыцый? Адсутнасць падобных тлумачэнняу у колькасных апытаннях вядзе да таго, што «культурную субщэнтычнасць адрозшвае ад iншых самая нiзкая распаусюджанасць i самая высокая няузгодненасць ацэнак» [3, с. 83]. Атрымоуваецца, што колькаснымi метадамi магчыма зафiксаваць наяунасць iстотных адрозненняу у разуменнi i iнтэрпрэтацыi таго, што такое культурная щэнтычнасць, а для таго, каб патлумачыць, чаму так адбываецца, узшкне патрэба у якаснай метадалогii. Л. Навуменка тлумачыць, што «гэта сведчыць пра мэтазгоднасць у далейшым пад час даследавання беларускай щэнтычнасщ выкарыстоуваць спалучэннi гэтых двух падыходау пры прэвалiраваннi «якаснага» з iх» [3, с. 158].
Яшчэ адным прыкладам выкарыстання колькаснай метадалогii (анкетанае апытанне) можа быць даследаванне «Сацыяльная база праграм трансфармацыi у Беларусi», мэтай якога было «даць змястоунае i колькаснае апiсанне беларускага грамадства па крытэрыю адносiн да iнавацый i маштабу самавыз-начэння» [9, с. 6]. У вышку атрымалася шмат щкавых i нечаканых высноу, яюя патрабуюць дадатковых тлумачэнняу: «Яшчэ менш зразумелая атуацыя са структурай щэнтычнасщ» [9, с. 92], якая мае некалью парадоксау i негатыуных фактарау, што пагражаюць магчымым трансфармацыям, сярод яюх неабходна адзначыць рэнесанс савецкай щэнтычнасщ, адсутнасць публiчнага абмеркавання наяуных праблем i непераадольныя перашкоды памiж грамадскiмi актывiстамi i шырокiмi слаямi насельнiцтва. Атрымоуваецца, што 25,6% апытаных адказалi, што часта адчуваюць еднасць з савецкiм народам, такой «фан-томнай супольнасцю, рэальнае юнаванне якой засталося у мiнулым. Самащэнтыфшацыя сябе у якасцi беларуса, што б ш стаяла за гэтым словам ва уяуленнi рэспандэнтау, знаходзщца на першым месцы па распаусюджанасщ, больш за тое, практычна не маем негатыунай самаiдэнтыфiкацыi» [9, с. 37]. Ёсць нечаканыя вынiкi, яюя вельмi праблематычна патлумачыць з дапамогай колькаснай метадалогп.
Iншымi словамi, колькасная метадалопя дазваляе зафiксаваць змяненне у разуменнi культурнай iдэнтычнасцi, паказаць наяунасць тэндэнцьи, але далей яе выкарыстанне не прыносiць плённых вынiкау i таму неабходна уключаць кампанент якаснай метадалогп. У задачы гэтага тэксту не уваходзщь дака-заць, як метад лепшы, а проста паказаць эфектыунасць i магчымасцi iх спалучэння.
Фактычна атрымаушы легiтымацыю выкарыстання якаснай метадалогп у вывучэннi адметнасцi культурнай щэнтычнасщ, неабходна паказаць вядомыя прыклады выкарыстання падобнай метадалогii. Ёсць некалью паспяхова рэалiзаваных даследчых праектау, яюя былi зроблены з выкарыстаннем якаснай метадалогп, а не колькаснай, i прысвечаны праблеме культурнай iдэнтычнасцi у Беларусi.
Гэта два праекты С. Ушакша, адзiн з якiх «Наяунасць без [5], якi прысвечаны раз-
гляду магчымасцей iнтэрпрэтацыi фатаграфш савецкага перыяду у гiсторыi Беларуа у кантэксце дыс-курсу посткалашяльных даследаванняу. Калi праз вельмi суб'ектыуны выбар аб'ектау для аналiзу магчыма пабудаваць цэльную сiстэму ^эрпрэтацып савецкага мiнулага у сённяшнiм кантэксце. А друп, пра канструяванне щ вырошчванне iдэнтычнасцi, калi няма неабходнасщ выбiраць памiж канцэпцыямi з прыстаукай пост, бо «у гэтым выпадку: гэтыя дыскурсы постсацыялiстычны i посткалашяльны пры-сутнiцаюць адначасова» [6, с. 430]. Тут ён фармулюе асноунае правiла посткаланiяльнага падыходу да посткамушзму у сучасных беларускiх умовах: «Заусёды быць гатовым, каб вырасцiць новае жыццё з "нiчога"» [6, с. 474]. Можна сказаць, што гэта мае дачыненне i да бясконцага працэсу канструявання культурнай щэнтычнасщ як сацыяльнага станаулення.
Яшчэ адным прыкладам даследавання, якое спалучае колькасныя i якасныя метады, будзе праект М. Рогавай «што кажуць беларусы, калi яны кажуць пра нацыянальную щэнтычнасць» [7], якi пабудава-ны на выкарыстанш вынiкау правядзення некалькiх фокус-груп. Пры гэтым аналiзуецца не столью, што прамауляюць удзельнiкi фокус-груп, колью тое, як яны выказваюцца: «Пры ^эрпрэтацып дадзеных былi разгледжаны аспекты: 1) унутры групавая iдэнтыфiкацыi; 2) унутры групавое аспрэчванне; 3) щэальная адлегласць памiж групамi, што паказвае на щэнтыфшацыю i / або канфлшт памiж групамi» [7, с. 648]. Тут якасная метадалопя дапамагае зразумець адрозненш у камунiкатыуных практыках, прысвечаных праблеме iдэнтычнасцi прадстаУнiкоУ розных пакаленняу.
2019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия E
Асобнае месца сярод даследчых праектау, прысвечаных спробам зразумець беларускую щэнтыч-насць займае манаграфiя «Зразумець Беларусь: нататю вандруючых сацыёлагау» [1]. Кампазщыйна тэкст манаграфп стылiзаваны пад карщну (першы план i фон, дакладная прапрацоука значных дэталяу i раз-мытасць i незавершанасць другасных, адсылкi да палатна i рамы як канцэптуальнага фрэйму i шш.). Праца над праектам цягнулася больш за год, непасрэдна у Беларуа даследчыкi правялi 54 днi i узялi 44 iнтэрв'ю. Потым «атрыманы у вынiку даследавання маау транскрь^раваных тэкстау iнтэрв'ю быу падвергнуты палiфактарнаму кантэнт-аналiзу i шырока выкарыстоувауся пры напiсаннi тэксту кнiгi» [1, с. 16]. Аутары актыуны выкарыстоуваюць метафары i параунанш, каб паказаць усю разнастайнасць i шырыню магчымых штэрпрэтацый беларускай iдэнтычнасцi. «З Беларуссю усё так i не так. Па крайняй меры, патратушы у гэту краiну, хутка зауважаеш, што сутыкаешся з нейкiм адметным тыпам монана-цыянальнасцi <...> Галоунае адрозненне, паводле нашых назiранняу, у тым, што межнацыянальныя межы у Беларусi часта праходзяць не памiж людзьмi, а унутры кожнага з iх» [1, с. 46]. Пры гэтым тэма посткалашяльных даследаванняу памежжа як сацыяльна-культурнага феномену у тэксце перыядычна выступае на першы план. «У вышку «беларускасць» аказваецца нiбыта растворанай у людзях; <...> атрымоуваецца, што «беларускасць» - гэта не прыкмета для дакладнай фксацыя нацыянальнай прына-лежнасщ канкрэтнага чалавека, колькi адзiн з шгрыдыентау яго асобы. Магчыма, па гэтаму нацыяналь-нае пачуццё беларусау - роунае, без вуглоу i выступау. У яго кардыяграме няма ламаных пiкау ганарлiвасцi i самалюбства, але няма i цёмных правалау, дрыгвы самапрынiжэння» [1, с. 47]. Вышкам зробленага даследавання таксама з'яуляецца магчымасць зрабщь прагноз i акрэслщь тэндэнцыи на блiжэйшы час: «Перспектыуны вектар гiстарычнага руху краiны Беларусь, як нам уяуляецца, наступны: ад памежжа - праз самадастатковасць - да цэнтральнасщ. Цэнтральнасць тут варта разумець не як iмк-ненне быць ва усiм лепшымi, а як здольнасць быць непауторным, i у сваёй непаУторнасцi, унiкальнасцi, быць незаменным у агульным еурапейскiм доме» [1, с. 180]. Але гэты працэс нацыянальнага развiцця у еурапейсюм кантэксце, на думку аутарау, можа быць параунаны з досведам сацыяльна-культурных трансфармацый Сiнгапура, з тым толью адрозненнем, што у Беларусi яшчэ неабходна «знайсцi тую культуру, якую яшчэ наканавана сканструяваць» [1, с. 210]. Можна выказаць здагадку, што пошук гэтай культуры будзе больш паспяховым, калi ён будзе суправаджацца даследаваннем адметнасцей культурнай щэнтычнасщ, каб было зразумела, што неабходна знайсщ.
Заключэнне. Варта падвесцi папярэдшя вынiкi тэарэтычнага параунаучага аналiзу магчымасцей колькаснай i якаснай метадалогй у дачыненнi да вывучэння праблемы культурнай щэнтычнасщ. Скла-данасць даследавання щэнтычнасщ можна параунаць з цяжкасцямi вывучэння сютэмы каштоунасцей: ёсць словы, а ёсць практыка, ёсць прыгожыя тлумачэнш, а ёсць не прыдатная да тлумачэння дзейнасць, сэнс якой у ёй самой. З культурнай щэнтычнасцю таюя ж самыя складанасцi, можна праводзщь шматлiкiя колькасныя апытаннi, ямя будуць выяуляць пэуныя наяуныя тэндэнцыи, але будуць пазбауле-ны магчымасщ iх патлумачыць. А выкарыстанне якаснай метадалогй, на падставе экспертных штэрв'ю, без тысяч апытаных рэспандэнтау, можа прапанаваць дастаткова пераканаучую i праудападобную версiю тлумачэння чаму, i галоунае, яюм чынам гэта магчыма. «У рамках культурнай щэнтычнасщ кансты-туiруючую функцыю маюць гiстарычная памяць, уяуленш пра мiнулае, якiя пацвярджаюць для чальцоу грамадства iх iдэнтычнасць i сiмвалiчна сцвярджаюць iх адзiнства у часе i прасторы дзякуючы агульнай псторыЬ> [3, с. 156]. I гэты дынамiчна змяняючыся праект культурнай щэнтычнасщ непазбежна уключае у сябе i практыку выкарыстання iнтрэтнэт-тэхналогiй. Калi «анлайн зараз з'яуляецца такой жа неад'емнай часткай штодзённай камушкацыи i самарэпрэзентацыi, як тэлефон цi тэлевiзар, i неабходна адмовiцца ад ^i вылучаць абасобленую «вiртуальную» сферу» [4, с. 10] для разумення щэнтычнасщ. Пры нашсанш гэтага тэксту не было мэты паказаць перавагу якасных метадау над колькаснымi цi наадварот. Замест гэтага была прынята спроба разгледзець магчымасщ спалучэння метадау для дасягнення больш глыбоюх выткау. Была абгрунтавана легiтымнасць выкарыстання якаснай метадалогю для вырашэння пытанняу, звязаных з культурнай щэнтычнасцю. Выкарыстанне якаснай метадалогй пашырае эурыстычныя магчы-масцi для культуралапчных даследаванняу у сферы культурнай щэнтычнасщ.
Л1ТАРАТУРА
1. Борисов, С. Понять Беларусь: записки странствующих социологов / С. Борисов, Ю. Юшкова-Борисова, [б.м.]. -Издательские решения, 2018. - 210 с.
2. Бурдьё, П. Общественное мнение не существует : [пер. с фр.] / П. Бурдьё // Социология политики / сост., общ. ред. и предисл. Н.А. Шматко. - М. : Socio-Logos, 1993. - С. 159-177.
3. Науменко, Л.И. Белорусская идентичность. Содержание. Динамика. Социально-демографическая и региональная специфика / Л.И. Науменко. - Минск : Беларуская навука, 2012. - 205 с.
4. Miller, D. University College London. Future Identities: Changing identities in the UK - the next 10 years / D. Miller. -London, 2013. - 15 р.
5. Oushakine, S.A. Presence without Identification: Vicarious Photography and Postcolonial Figuration in Belarus / S.A. Oushakine // October. - 2018. - № 164. - C. 49-88.
6. Oushakine, S.A. How to Grow out of Nothing / S.A. Oushakine // Qui Parle. - 2018. - № 2 (26). - C. 423-490.
7. Rohava, M. Identity in an autocratic state or what belarusians talk about when they talk about national identity / М. Rohava // East European Politics and Societies. - 2018. - № 3 (32). - C. 639-668.
8. Науменко, Л.И. Белорусская идентичность. Концептуализация понятия / Л.1. Науменко // Социологический альманах. - 2010. - № 1. - C. 171-180.
9. Шелест, О. Социальная база программ трансформаций в Беларуси. Отчет по результатам исследования / О. Шелест. - Минск, 2017. - 154 с.
Пастуту 26.04.2019
QUANTITATIVE AND QUALITATIVE AND METHODOLOGIES FOR THE STUDY OF CULTURAL IDENTITY: POSSIBILITIES AND LIMITATIONS
А. KRIVOLAP
The article considers the possibilities of qualitative and quantitative methodologies for the study of cultural identity. Especially in cases where the quantitative methodology cannot provide the necessary heuristic potential. In the article have presented successfully completed studies in the field of the cultural identity of the Belarusian empirical material (S. Borisov, L. Navumenka, M. Rohava, S. Oushakine, A. Shelest). This article does not attempt to decide which methodology is better but instead emphasizes the positive effects of a combination of methods to achieve more profound results. The article is the argument for the legitimization of the uses of the qualitative methodology to address issues related to cultural identity.
Keywords: qualitative and quantitative methodologies, praxis, cultural identity.
