CC BY
1УДК 1(091)(476)
ПАНЯЦЦЕ 1НТЭЛЕКТУАЛЬНАЙ КУЛЬТУРЫ У КАНЦЭПТУАЛЬНЫМ ШСТРУМЕНТАРЬП АНАЛ1ЗУ Ф1ЛАСОФСКАЙ I НАВУКОВАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУС1 20 - 30-Х ГАДОУ XX СТАГОДДЗЯ
1.М. НОВ1К (1нстытут фтасофи НАН Беларусь, Мтск)
Даследуецца пытанне увядзення у навуковы зварот даследаванняу беларускай культуры I ггсторып новага паняцця «ттэлектуальная культура», а таксама доказу слушнасцI I эурыстычнасцI яго даста-савання да культурнай атуацып у Беларус у 20 - 30 гады XX стагоддзя. Разглядаюцца адметнасцI аз-начанага перыяду: накладанне на вытворчасць навуковых I фтасофстх тэкстау двух ¡дэалаггчных ма-дэрнгзацыйных праектау - беларускага нацыяналгзму I савецкага марказму; праводзщца анализ кантэк-стау выкарыстання I значэнняу паняцця «ттэлектуальная культура» у сучаснай гумантарнай навуцы; даследуюцца два тшыя паняццг сучаснай навук1 - «эпгстэмная культура» I «фтасофская культура».
Уводзшы. Мэтай дадзенага даследавання з'яуляецца увядзенне у навуковы зварот штудый беларускай культуры i псторьп паняцця «штэлектуальная культура», блiжэйшай задачай - паказ мэтазгоднасщ i эурыстычнасц яго дастасавання да культурнай сиуацьп у Беларуа у 20 - 30-я гады XX стагоддзя. Гэта значыць праца накiравана на тое, каб давесцi, што праз падобнае узбагачэнне канцэптуальнага шструмен-тарыя беларусiстыкi магчыма больш рэлевантная i глыбокая тэматызацыя асаблiвасцей iнтэлекгуальнай спуацып i культурных падзей, характэрных для гэтага часу. Для вырашэння пастауленай мэты мы мяр-куем правесщ наступныя даследаваннi:
1) аналiз асаблiвасцей iнтэлектуальнай спуацып у Беларусi у 20 - 30 гады XX стагоддзя, як сиу-ацыi накладання на вытворчасць навуковых i фшасофсшх тэкстау двух щэалапчных мадэрнiзацыйных праектау - беларускага нацыяналiзму i савецкага марказму;
2) aнaлiз кантэкстау выкарыстання i прагматык1 iнструменталiзацыi паняцця «штэлектуальная культура» у сучаснай гуманиарнай навуцы з мэтай высвятлення яго магчымых семантык i фармулёуш навукова-рэлевантнага азначэння;
3) далейшае канцэптуальнае узбагачэнне паняцця «iнтэлектуaльнaя культура» праз суаднясенне яго з двума iншымi пaняццямi сучаснай навук1 - «этстэмная культура» i «фiлaсофскaя культура».
1нтэлектуальная сiтуацыя беларускiх 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя: навука i ф1ласоф1я у кан-тэксце двух мадэршзацыйных праектау. Значэнне i значнасць тых альбо iншых мшулых падзей звязана з тым, што яны уваходзяць у якaсцi ютотных элементау у часавыя сукупнaсцi, яшя улучаюць цi непасрэд-на закранаюць нас у нашым сённяшнiм юнаванш. Напрыклад, у 20 - 30-я гады XX стагоддзя был засна-ваны дзве найбольш ютотныя для сённяшняй беларускай навук1 установы - Беларуси дзяржауны ушвер-сiтэт i Акaдэмiя навук; тады ж з'явшся пэуныя iдэi, сцверджаныя у гэтыя часы i ютотныя для нас сёння.
Але мы лiчым, што у сваёй сукупнaсцi, у пэуных свaiх aсaблiвaсцях, падставовых рысах i на -ват прагматыках свайго узшкнення, нaвуковa-фiлaсофскiя тэксты, якiя пaустaлi на тэрыторыi БССР у 20 - 30-я гады XX стагоддзя, могуць быць праштэрпрэтаваныя як адлюстраванне i праява падзей, як1я мелi далёка сяжныя, нават лёсавызначальныя i трaгiчныя наступствы для далейшага развщця беларускай культуры i як1я закранаюць нашую сучаснасць нашмат больш непасрэдным чынам. Размова iдзе аб працэ-сах, звязаных з iнстытуцыянaлiзaцыяй i замацаваннем у сацыяльных, культурных i палиычных практы-ках двух праектау мадэрнасщ - беларускага нaцыянaлiзму i савецкага марказму. Але каб выявщь гэтую супрыналежнасць, патрабуюцца пэуныя метадалапчныя дaпушчэннi.
Па-першае, штэлектуальныя працэсы гэтага часу неабходна разглядаць у iх сукупнaсцi, як пэунае ха-лютычнае aдзiнствa, у той час як класчная псторыя беларускай фiлaсофскaй думш большую частку з iх паюдае па-за aбсягaмi свайго разгляду. Большасць тэкстау, нaпiсaных на працягу 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя, не дасягае таго узроуню рэфлекаунасщ i iнтэлектуaльнaй iнтэнсiунaсцi, каб трапляць у спiсы тра-дыцыйных прадметнасцей гiсторыi фiлaсофii. Да таго ж тут маем справу часцяком з лакальныгш ведaмi, для яшх улaсцiвaя высокая кантэкстуальнасць, таму, падавалася б, абавязковы для фiлaсофскiх выказван-няу тэст на агульназначнасць аказваецца не пройдзеным. Распрацаваныя на дадзены момант у айчынных гiсторыкa-фiлaсофскiх штудыях мехaнiзмы атрыбуцш да тaкiх рубрык, як «фiлaсофiя», «фiлaсофскaя думка», «сацыяльная i грамадска-палиычная думка» у дадзеным выпадку вiдaвочнa не спрацоуваюць. Перад нaмi не столькi самастойная думка, кольш розныя прaктыкi рэтрaнсляцыi ведау у педaгaгiчных i публщыстыч-ных практыках, не столько aкaдэмiчныя тэксты, заснаваныя на адпаведным навуковым этасе незаангажа-ваных, аутаномных ведау, кольш розныя пaлемiчныя выпады супраць навуковых i вдэалапчных апанентау. I усё ж так1 менaвiтa у падобных працэсах, праз падобныя тэксты i дыскурсы зaклaдaлiся асновы нашай сучаснасщ: у iх склaдвaлiся пануючыя нават сёння спосабы бачання нацыянальнага i сацыяльнага, як1я
прадвызначаюць беларуси культурны 1 палтычны ландшафт у яго сучасным бытаванш; яны адзначыш з'яуленне пэуных кропак невяртання у беларускай нацыянальнай псторыт
Па-другое, для таго каб выявщь 1 тэматызаваць штэлектуальныя падзе1 20 - 30-х гадоу ХХ стагод-дзя у гэтай 1х лёсавызначальнай рол1, трэба разглядаць 1х не стольи у навуковай, прадметнай плашчыш, кольи у якасщ пэунай канфиурацы1 ведау. Перад нам1 псторыя сутыкнення 1 штэрферэнцып у адной прасторы-часе двух праектау эмансшацып новых пстарычных 1 палтгычных суб'ектау: класа 1 нацыг Абод-ва праекты з'яулял1ся праектам1 стварэння 1 канструявання новага тыпу щэнтычнасщ, адрознай як ад кла-ачных тыпау фшасофскай трансцэндэнтальнай щ эмтрычнай щэнтычнасцяу, так 1 традыцыйных саслоу-ных 1 канфесшных щэнтычнасцяу, канстытутыуных для папярэдняй беларускай культуры.
Псторыя 1 палпыка выяулялюя у новых эмансшацыйных праектах як сутнасна прыналежныя новым тыпам сацыяльных супольнасцей - нацыям 1 класам, прычым сама гэтая прыналежнасць разгляда-лася як навуковая юцша: на яе падставе мусш быць фундаваныя новыя гумаштарныя навук1, 1 яе ж му-сша засведчыць 1х далейшае развщцё. У той жа час папярэдняя сацыяльная псторыя апазнавалася як сь туацыя прыгнёту (нацыянальнага, эканам1чнага 1 сацыяльнага), праз яш носьбпы гэтых щэнтычнасцяу был1 адчужаны ад свайго эсэнцыяльнага ядра, был1 пазбаулены свайго голасу, усведамлення сва1х магчы-масцей 1 сапраудных штарэсау. Супадзенне канкрэтных носьбггау новых вдэнтычнасцей у 1х канкрэтных пахалапчных праявах 1 сацыяльнай дзейнасщ з пастуляванай сутнасцю гэтых щэнтычнасцей адтэрмшоувалася ва уташчную будучыню, якая у той жа час маршравалася як «пстарычная непазбеж-насць». Пакуль жа усе праявы суб'ектыунасщ 1 навакольны культурны ландшафт мусш быць ацэнены 1 рэдукаваны да двух базавых рубрык: 1) вонкавыя, але неабходныя праявы стоенай юнасщ пстарычных працэсау, 2) само гэтае утойванне - наступствы папярэдняй псторш прыгнёту. Так1м чынам праект «вызва-лення прыгнечаных» з неабходнасцю прадугледжвау гамагешзацыю культурнай прасторы згодна з новы-м1 мехашзмаш сацыяльнай нарматыунасщ, а носьбгташ юцшы новых вынайдзеных щэнтычнасцяу, нось-бгташ сапраудных «галасоу» беларускай нацып щ пралетарыяту станавшся штэлектуалы 1 партыйная эл1та як правадшк «юцшай палгтыш».
Новае значэнне пстарычных 1 шырэй сацыяльна-гумаштарных тэорый для абодвух праектау добра адлюстроувае цытата з працы Э. Лякляу 1 Ш. Муф «Гегемошя 1 сацыяльная стратэпя», прысвечанай марксюцшм тэорыям: «Замест таго каб слугаваць сютэматызацы1 наз1раных пстарычных тэндэнцый [...] тэорыя усталёувае сябе як гарантыю таго, што гэтыя тэндэнцып у канчатковым рахунку супадуць з тыпа-м1 сацыяльнай артыкуляцып, яюя был прапанаваны марксюцкай парадыгмай» [1, р. 19].
Навуковыя веды станавшся закладшкам складанай гульш рэпрэзентацып, юцшы, нормы 1 неабход-насцг Новыя сацыяльныя 1 палпычныя практык 1 шстытуты пауставал1 праз функцыю рэпрэзентацы1 «пстарычных штарэсау» класа пралетарыяту 1 беларускай нацыи, у той жа час сам1 гэтыя пастуляваныя «штарэсы» не супадал1 з рэальныш пахалапчным1 дыспазщыям!1 «рэпрэзентаваных» так1м чынам суб'ектау. У адносшах да гэтых фактычных вдыввдау новая структура рэпрэзентацып de facto адыгравала нарматыуную функцыю - суб'ект рэпрэзентацып мус1у быць «выхаваны» 1 «абуджаны» у сваёй нацы-янальнай 1 класавай свядомасщ у тых формах, як1я прадугледжвала такая структура рэпрэзентацып. Наву-ковыя веды, яюя называл! 1 анал1завал1 фактычнасць, мусш у той жа час суадноаць яе з гарызонтам прад-бачанай «непазбежнай» будучыш - канкрэтныя палгтычныя захады уладау атрымл1вал1 сваю лептыма-цыю, а сац^1яльная рэчаюнасць - сваю санкц^1ю праз суаднясенне з рэферэнц^1яльным1 с1стэмам1 новых вдэалогш. Пад рэферэнц^1яльным1 с1стэмам1 мы маем на увазе сукупнасц1 спасылак, праз як1я 1дэалогИ беларускага нац^1янал1зму 1 савецкага маркс1зму выбудоувал1 свае адносшы да рэча1снасц1 1 свае самаата-ясамленн1: маркс1зм - як «навуковае 1 аб'ектыунае» вучэнне, д^1ялект^гчны матэрыял1зм - як непасрэднае адб1ццё рэальнасщ, беларуская нац^1я як сялянская нацыя 1 «прыгнечаная» нац^1я 1 г.д. 1стотным тут з'яуляецца тое, што на момант 20 - 30-х гадоу ХХ стагоддзя шмат як1я з гэтых адсылак б^1л1 своеасаб-л1вым1 «пустым1 азначальн1кам1»: пры тым што 1х месца у самой сютэме было дакладна акрэслена, саш яны был1 пазбаулены канкрэтнага семантычнага нас^гчэння. Можна наз1раць, напр^1клад, як абвешчаная маркс1змам уласная «навуковасць», щ «матэр^1ял1ст^1чнасць» д^1ялект^1чнага матэр^1ял1зму наб^1вал1 сваю канкрэтную 1нтэрпрэтац^1ю цягам сам1х 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя, быт аб'екташ для канфл1ктн^1х ш-тэрпрэтацый. Гэты 1нтэрпрэтац^1йны канфл1кт акурат 1 адбывауся у межах сацыяльна-гумаштарных навук.
Новая сац^1яльная с1туац^1я палягала на сутнаснай супрыналежнасц1 ведау 1 паттыш, а нов^1я эман-сшацыйныя праекты прадугледжвал1 канструяванне новай вдэнтычнасщ 1нтэлектуала, праект постац1 са-мога эмансшатара:
- з аднаго боку, любая штэлектуальная дзейнасць разглядалася як нешта падазронае у сваёй адарва-насц1 ад першасн^тх ^<ж^1ватворн^1х» крынщ сялянскай нац^11 ц1 «пралетарскай класавай свядомасщ». Але ж,
1 Дыспазщыя - паняцце, якое акт^1уна выкарыстоуваецца у сучаснай, пераважна анал1т^1чнай фшасофп: утрымл1-ваюч^1 першасную прасторавую семантыку пэунай «д^1слакац^11», размяшчэння адносна нечага, яно у той жа час азна-чае сх1льнасць, тэндэнц^1ю дзейтчаць пэун^1м акрэслен^1м ч^1нам, зададзеную структурай зв^гчак [ нав^1кау асобы.
з другога - акурат iнгэлекгуaл быу тым, хто мусiу абудз^ новую нацыянальную цi класавую свядомасць. I бaльшaвiзм, i белaрускi нaцыянaлiзм пaустaвaлi праз адмауленне пaпярэднiх узорау «высокай» культуры, але ж абодва сутыкнулюя з патрэбаю стварэння новай высокай культуры на падставе новых тыпау вдэнтычнасцц
- у абодвух праектах значная роля адводзшася экспертным ведам: менaвiтa штэлектуалы-эксперты был тымi, хто стварау у адпаведных навуковых практыках першасную дэмаркацыю сацыяльнай i куль-турнай прасторы, яшя пaдлягaлi палиычнаму рэгуляванню i адпаведнай гaмaгенiзaцыi; былi вытворцaмi тых сэнсау, на апрапрыяцып як1х будaвaлiся абодва праекты.
Апроч таго, неабходна зрабщь яшчэ дзве зaувaгi:
1) абодва праекты разгортвалюя у сiтуaцыi абмежаваных iнтэлектуaльных рэсурсау i праз сукуп-насць гетэрагенных практык. Абмежаванасць тут азначае як малую колькасць навуковых кадрау, здольных i згодных выконваць новую iдэaлaгiчную ролю, i абмежаваную iнфрaструктуру iнтэлектуaльнaй вытвор-чaсцi, так i слабую распрацаванасць адпаведных тэарэтычных пабудоу. Што датычыць гетэрaгеннaсцi, то яна aдбiвaлaся у тым, што рэальнае развщцё нацыянальнага i марксюцкага праектау адбывалася праз су-купнасць сиуацыйных рашэнняу i падзей, праз запазычванне элементу папярэдняй культуры;
2) адначасова з aзнaчaнымi iнтэлектуaльнымi пaдзеямi i поруч з iмi разгортвалася iх мiфaлaгiчнaе узнауленне у адпаведных щэалагемах двух праектау. Мiфaлaгiчнaсць тут мы разумеем, паводле Р. Барта, як другасную семiятычныю астэму [2]. Усё выпадковае i сиуацыйнае мусша набыць свае значэнне праз суаднясенне з кaтэгорыямi «пстарычна непазбежнага» i рэферэнцыяльныЕШ сiстэмaмi дзвюх щэалогш.
Вышэйашсаную канфцурацыю ведау мы лiчым магчымым назваць «iнтэлектуaльнaй культурай» Беларуа 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя. Менaвiтa дапасаванне падобнага канцэпту дае, як мы лiчым, магчымасць цэласнай тэарэтызацып iнтэлектуaльнaй сiтуaцыi гэтых часоу у найбольш iстотных для да-лейшай беларускай гiсторыi рысах. Накольк1 падобныя сцверджaннi з'яуляюцца слушныгш, пакажа наш далейшы aнaлiз гэтага паняцця. Пакуль жа трэба адзначыць наступнае: aнaлiз гэтага паняцця i яго аз-начэнне мы будзем разглядаць слушна aжыццёуленымi у выпадку, кaлi мы зможам атрыбутаваць да «штэ-лектуальнай культуры» у якасщ яе прыватнага выпадку i кaнкрэтызaцыi «беларускую iнтэлектуaльную культуру 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя» гэтак, каб яна магла уключаць у сябе наступная моманты:
- праект щэнтычнасщ iнтэлектуaлa - гэта значыць пэуныя перадзададзеныя месцaзнaходжaннi, з яшх магла быць прамоулена iсцiнa адносна гiсторыi, пaлiтыкi, нaцыi i класа;
- пэуныя рэжымы суiснaвaння гетэрагенных штэлектуальных практык;
- мехaнiзмы другаснай семiятызaцыi, пры дапамозе як1х пaдзеi нaбывaлi у вачах iх сучасшкау i нашчадкау сваю iдэaлaгiчную штэрпрэтацыю;
- пэуную канф^рацыю iсцiны, неабходнасщ i нaрмaтыунaсцi, на якой палягала ажыццяуленне на-вуковай i фшасофскай вытворчaсцi сэнсу у азначаны прамежак часу.
1нтэлектуальная культура не только пaвiннa уключаць у сваё канцэптуальнае ядро усе азначаныя моманты, але i служыць у адносшах да iх сукупнaсцi аператарам сштэзу, аб'ядноуваючы iх у aдзiнaе цэлае.
Накольк такое разуменне iнтэлектуaльнaй культуры можа быць сфармуляваным, мы паспрабуем высветлiць праз зварот да aнaлiзу тых кантэкстау, у як1х яно сустракаецца у сучаснай навуцы, i тых функ-цый, як1я яно адыгрывае у сённяшняй гумаштарыстыцы.
Варта адзначыць таксама, што нашай прамой мэтай будзе распрацоука канцэпту штэлектуальнай культуры як неабходнага для штэрпрэтацыйнай працы з тэкстaмi 20 - 30-х гадоу ХХ стагоддзя, але ж, ad та^шет, мы б хaцелi адзначыць, што лiчым гэтае паняцце надзеленым вялiкiм эурыстычным патэн-цыялам у дaпaсaвaннi i да шшых перыядау гiсторыi беларускай ^ не только) культуры.
Паняцце "штэлектуальная культура" у сучаснай навуцы: кантэксты i прагматыка выкары-стання. Анaлiз рускамоунай лiтaрaтуры дае магчымасць выявщь два асноуныя прагматычныя кантэксты, у яшх звычайна зaдзейнiчaнa паняцце штэлектуальнай культуры, адпаведна з iмi будуюцца i два адасоб-леныя фокусы фaрмiрaвaння яго канкрэтнага семантычнага насычэння.
Першы з'яуляецца найбольш распаусюджаным, щ, хутчэй, найбольш частотным: колькасць лггара-туры з падобным выкарыстаннем адназначна прэвaлiруе. У той жа самы час гэта i найбольш марпнальны кантэкст, бо у асноуным гэтая лггаратура складаецца з прац, нашсаных у перыферыйных рaсiйскiх ВНУ з шзшм iндэксaм цытавання. Гэты кантэкст можна назваць «педагаг1чна-нарматыун^1м»: зварот да паняцця штэлектуальнай культуры тут адбываецца у межах абмеркавання неабходнай для навучэнца, цi спе-цыялюта пэунай гaлiны, сукупнaсцi штэлектуальных навыкау, патрэбных для паспяховай сaцыялiзaцыi/ засваення прaфесii (гл. напр. [3 - 7]). Адно з найбольш распаусюджаных i цытаваных азначэнняу штэ-лектуальнай культуры у падобнай лiтaрaтуры гучыць як «комплекс ведау i уменняу у гaлiне разумовай працы: умення вызначаць мэты пазнавальнай дзейнaсцi, планаваць яе, выконваць аперацып розным спо-сaбaмi, працаваць з крынiцaмi i aрггэхнiкaй» [3, с. 133; 8, с. 55]. Па сутнасщ, у гэтым, крыху каструба-ватым i досыць рэдукцыянiсцкiм aзнaчэннi щзе гаворка пра сукупнасць кaгнiтыуных навыкау i менталь-
ных звычак, як1я разглядаюцца як нарматыуныя для асобы навучэнца 1 мусяць быць сфарм1раваныя у ад-паведным педагапчным працэсе. 1нтэлектуальная культура тут - гэта пэуная структура штэлектуальных дыспазщый асобы, якая мусщь засведчыць яе сталасць/кампетэнтнасць, адначасова - гэта 1 тая сукуп-насць нормау, згодна з якой адбываецца фарм1раванне асобы щ, нават, той набор сродкау, сацыяльных 1 культурных з'яу, як1я уплываюць на такое фарм1раванне. Так1м чынам, штэлектуальная культура у дадзе-ным кантэксце прадугледжвае пэуны праект асобы, шстытуал1заваны у педагапчнай практыцы 1 сацыяль-ных нормах.
Другi звязаны з шшым дысцыпл1нарным месцазнаходжаннем: паняцце штэлектуальнай культуры набывае сваё шшае семантычнае насычэнне 1 канцэптуальную утылггарызацыю у дысцыплшах культура-лапчнага кшталту, як1я разв1ваюцца як альтэрнатыуныя да клаачнай псторып фшасофп на «рушах» са-вецкага пстмату. Менавгга своеасабл1вая рэакцыя на эканашчны рэдукцыяшзм апошняга, спробы вы-явщь 1 канцэптуал1заваць культуру як самастойны анталапчны гарызонт сацыяльнага, спрычыншся яшчэ у познесавецк1 час да паустання так званага «цывшзацыйнага падыходу» 1 культуралапчных штэрпрэ-тацыйных схем. Схемы гэтыя, як правша, палягаюць на шэях дыскрэтнай прыроды працэсау духоунай п-сторып («натуральнае» яе драбленне на «эпохЬ» «перыяды»), щ, наадварот, скразнога транс-пстарычнага характару нацыянальнага развщця (штэрпрэтацыя нацыянальнай штэлектуальнай псторып як сукупнасщ выяуленняу «ментал1тэту» нацып). Таму гэты кантэкст выкарыстання паняцця «штэлектуальная культура» можа быць названы гкторыка-таксанамагчным: мэтай яго дапасавання з'яуляецца атрыбуцыя пэунай сукупнасщ штэлектуальных феноменау пастул1раванаму адзшству сэнсавага ядра пэунай эпох1 ц нацыянальнай культуры. Тагам чынам становяцца магчымым1 канструкцып кшталту: «антычная штэлектуаль-ная псторыя» [9], «сярэднявечная штэлектуальная псторыя» [10], «штэлектуальная культура Асветнщтва», ц «антэлектуальная культура Раси» (менавгга такую назву будзе мець трынаццаты выпуск часотса «Международный журнал исследований культуры» [11; 12]), «штэлектуальная культура Францыи» (гл., напрыклад, назву «Камюи па лтаратуры 1 1нтэлектуальнай культуры Францыи», створаную пры Расшсшм дзяржауным гуманитарным ушверсгтэце [13]), нават «хрысщянская штэлектуальная культура» [14] 1 шш. Усе падобныя канструкцш пабудаваны, як правша, паводле адзшага штэрпрэтацыйнага сцэнарыя:
1) суаднясенне пэунай сукупнасщ культурных з'яу з мехашзмам1 амвал1чнай ц нават сем1ятычнай прычыннасщ: штэлектуальная прадукцыя канкрэтнага часовага прамежку ц канашчныя для нацыянальнай культуры лтгаратурныя, фшасофсия, рэлтйныя 1 мастацк1я творы разглядаюцца як матываваныя адзь ным сэнсавым ядром, як праявы першасных штэнцый эпох1/нацыянальнага менталиэту, як1я (сэнсавае ядро, першасныя штэнцып) 1 атрымл1ваюць назву «штэлектуальнай культуры»;
2) вылучэнне ц пастуляванне гэтага самага адзшага «сэнсавага ядра» - акрэсленай сукупнасц культурных кодау, аднолькава зашыфраваных у розных ментыфактах2 эпох1 ц нацыянальнай культуры. Адпа-ведна, тут дапасоуваюцца асабл1выя практык1 ц рэжымы прачытання 1 штэрпрэтацы1 тэкстау рознай аутар-скай 1 дысцыплшарнай прыналежнасщ, праз як1я апошня разглядаюцца як экивалентныя выяуленн1 ад-нолькавых сем1ягенетычных мехашзмау. Урэшце усё багацце эпох1 ц нацыянальнай культуры мусщь быць зведзена да некальшх падставовых рысау.
Падавалася б, так1 падыход непазбежна прадугледжвае свой м1ждысцыплшарны характар, але ана-л1з адпаведных тэкстау паказвае, што часцяком гэткая м1ждысцыплшарнасць застаецца не больш чым дэкларатыунай, у той час як канкрэтны змест застаецца як на узроуш доследных аб'ектау, так 1 на узроу-ш метадалогп тоесным псторып фшасофп.
«1нтэлектуальная культура» у падобных тэкстах адыгрывае адну з наступных роляу:
- своеасабл1вай суб'ектнасц пстарычнага наратыву - кал1 фабула апошняга разгортваецца як сукуп-насць падзей «штэлектуальнай псторш»;
- канкрэтызацш паняцця «кантэксту» - кал1 творчасць пэунага аутара трактуецца на фоне «штэлек-туальнай культуры» ягонага часу [9];
- указання на пэунае адзшства нацыянальнай культуры, якое разглядаецца як каштоунасна афар-баванае 1 занепакоенасць мехашзмам1 трансляцып якога выказвае аутар [15; 16].
Давол1 акт^1уна рэцэпцыя паняцця «штэлектуальная культура» адбываецца у рускай мед^1яв1сты-цы, што звязана у тым л1ку з т^1м, што прадугледжаныя такой рэцэпц^1яй метадалаг1чн^1я сцзнарып до-сыць рана, яшчэ у познесавецк1я часы, пачал1 тут выкарыстоувацца у штуд^1ях Сярэднявечча, у тым лшу А. Гурэв1чам 1 С. Аверынцавым.
Яшчэ адным аспектам прагматык1 дастасавання паняцця «1нтэлектуальная культура» у рускай гу-ман1тарыстыцы з'яуляюцца спробы рэцэпцы1 так1х заходн1х дысцыпл1н, як «штэлектуальная псторыя» 1 «псторыя щэй». Добрым прыкладам падобн^1х тэндэнцый можа быць актыунае засваенне паняцця на ста-
2 Тэрм1н уведзен^1 у навуковы уж^гтак б1ёлагам Джул1янам Хаксл1, як1 прапанавау падзел пам1ж «артыфактат, менты-фактам! [ сац^1яфактам1» Рж^у, 1955].
ронках «Диалога со временем» - рускага альманаха штэлектуальнай псторыг У якасщ своеасаблiвага ма-шфеста часопiса можна разглядаць праграмны артыкул яго галоунага рэдактара Л.П. Рэшнай «1нтэлек-туальная культура як маркёр пстарычнай эпохi» [17], на яшм мы спышмся больш падрабязна.
Прагматыка увядзення паняцця «iнтэлектуальная культурам» наупрост узводзiцца аутарам да уплывау заходтх дысцыплш «гiсторыi вдэй» i «шталектуальнай псторш» i разглядаецца як выклшаная неабходнасцю спалучэння штэрпрэтацый дойных астэм з разглядам сацыяльных кантэкстау iх фармулёук1 [17, с. 5 - 6]. Саму штэлектуальную культуру Рэшна вызначае наступным чынам:
«1нтэлектуальная культура складаецца са звыклых спосабау мыслення, моу i сродкау камуткацып, якя уключаюць элггарныя i «народныя» тыпы дыскурсау, манеру думаць, чытаць, тсаць i размауляць» [17, с. 8].
«1нтэлектуальная культура - гэта не абстрактныя iдэi, а сукупны ментальны i вербальны фонд таго грамадства, якое выкарыстоувае яго, запускаючы у зварот сярод сучаснiкау шляхам вуснага маулення, пiсьма i iншых сродкау камушкацып» [17].
Трэба адзначыць, што, нягледзячы на заяуленую вернасць найноушым распрацоукам гiсторыi дой i штэлектуальнай псторып, гэтыя азначэннi Рэпiнай, па сутнасщ, узнауляюць досыць старыя канцэпту-альныя мадэл1 першай паловы XX стагоддзя, накшталт паняцця «l'outillage mental» (ментальнага шстру-ментарыя) Ля Февра, яшя прадугледжваюць наяунасць адзiнага слоушка цi тэзауруса эпохi, на узроуш якога i задаюцца характэрныя рысы гэтай эпохi. Праблематычнасць падобнага падыходу нам уяуляецца досыць вiдавочнай. Па-першае, выяуленне падобнага «сукупнага ментальнага i вербальнага фонду» цi «манер думаць, чытаць, пiсаць i размауляць» эпохi нават пры пастуляваннi iх наяунасщ уяуляе немалыя цяжкасцi, кал1 наогул магчымае. I да таго ж патрабуе дакладнага акрэслення механiзмау свайго знахо-джання, iдэнтыфiкацыi i верыфшацып - усяго гэтага у артыкуле Рэпiнай мы не знойдзем. Ва умовах жа адсутнасцi дакладных крытэрыяу iх выяулення падобныя дэклараваныя «сукупны ментальны i вербальны фонд», «манера думаць, чытаць, шсаць i размауляць» пераутвараюцца у гшастазаваныя погляды аута-ра на пэуную эпоху.
Адзшы наватарскi момант у азначэннях Рэпiнай - гэта падкрэсленне камушкатыунай прыроды ш-тэлектуальнай культуры. Зрэшты i яна сама настойлiва акцэнтуе гэты аспект, адзначаючы, што даследа-ваннi iнтэлектуальнай культуры мусяць з неабходнасцю уключаць i аналiз тых камунiкатыуных каналау, праз як1я развiваецца гэтая культура. Акцэнт на камушкатыунай прыродзе iнтэлектуальнай культуры дае магчымасць Рэпiнай увесцi у праблемны абшар яе даследаванняу тэму «дыялог культур» - своеасаб-л1вага трэнда рускай гуманiтарыстыкi апошнiх двух дзесяцiгоддзяу, палеглага на развщщ дой Бахцiна i Бiблера [17, с. 10]. Ташм чынам, яшчэ адна з прагматык iнструменталiзацыi гэтага паняцця - спробы сш-тэзу напрацовак iнтэлектуальнай псторын з айчынныш для Рэпiнай культуралагiчнымi штудыямг
У той жа час праблема камунiкатыунай прыроды iнтэлектуальнай культуры зводзщца аутарам да пытання выяулення «сецеуных структур», у як1я былi уключаны штэлектуалы пэунай эпохi [18]. У той жа час адным з асноуных пастулатау сучаснай гумаштарнай навук1 i iнтэлектуальнай гiсторыi у тым л1ку ёсць тое, што камушкацыя, цi дыскурс, з'яуляецца тым, што не только задае структуру сацыяльных сувя-зяу пам1ж iнтэлектуаламi пэунай эпох1, але i тым, што прадвызначае iх, iнтэлектуалау, донтычнасщ i ме -жы таго, што можа быць прамоулена i зразумела у якасцi «iнтэлектуальнага» у дадзеную эпоху. Таму, пагаджаючыся з думкай Рэпiнай адносна пераважна камушкатыунага характару iнтэлектуальнай культуры, мы у той жа час лiчым, што яна звужае разуменне гэтага камушкатыунага характару.
Як яшчэ адзш прыклад iнструменталiзацii паняцця «iнтэлектуальная культура» у межах засваення заходнiх тэорый i метадалогiй можа разглядацца з'яуленне магiстарскай праграмы «Лсторыя дой i тэлек-туальнай культуры» на пстарычным аддзяленнi Расiйскага дзяржаунага гуманiтарнага ушвератэта. Кан-цэпцыя распрацоук! i ажыццяулення гэтай праграмы выводзiць прагматыку яе з'яулення з вызначэння су-часнага грамадства як «грамадства ведау», адпаведна навучэнец мусiць засвоiць «iнструменты вывучэн-ня, вытворчасцi i к1равання ведамЬ> [19]. Псторыя iнтэлектуальнай культуры трактуецца як «пстарычная аналiтыка веды», щ наупрост як «псторыя веды», мэтай навучання ставiцца авалоданне «метадамi пста-рычнага анал1зу дой, канцэптау, светапоглядау, напрамкау грамадскай думк1, iдэалагiчных астэм, катэ-горый пстарычнай памяцi», «навыкамi сучаснага даследавання пiсьма розных тыпау», «прынцыпы i пры-ёмы гумаштарнай экспертызы» [19]. 1зноу жа падкрэ^ваецца прынцыповая мiждысцыплiнарнасць праграмы, якая мусщь аб'яднаць метады i падыходы «пстарычнай навук1, фiлалогii i лшгвютыш, фiласофii i сацыялогп, культуралогii i кагштыуных навук» [19].
Даволi актыунае заасваенне паняцця «iнтэлектуальная культура» адбываецца i у польскай навуцы. У прыватнасщ, пры Катал1цк1м унiверсiтэце Люблша iснуе кафедра «Псторыя iнтэлектуальнай культуры». На афщыйным узроун (напрыклад, на старонцы кафедры у 1нтэрнэце) прадстаунш кафедры таксама спасылаюцца як на парадыгматычную для сваёй дзейнасцi метадалопю iнтэлектуальнай гiсторыi, у тым л1ку i на дзейнасць тэорыi, яшя паусталi у межах Мiжнароднага таварыства iнтэлектуальнай культуры (International Society for Intellectual History). У той жа час для прадстаушкоу кафедры ютотныеш з'яуля-юцца рэферэнцш да айчыннай (польскай) гiсторыi культуры - прац вядомага польскага даследнiка Юл1уша
Бардаха, а таксама да псторып вдэй школы Лавджоя i праекта французскай Школы аналау («псторыя мен-тальнасцяу»). Псторыя iнтэлектуальнай культуры трактуецца як даследаванне распаусюджання iдэй i аналiз шстытуцый, звязаных з так1м распаусюджаннем (друк, бiблiятэкi, практык чытання), гэтаксама як i даследаванне «штэлектуальных элгг» [20]. Выглядае на тое, што такое досыць сшкрэтычнае азначэнне паклгана хутчэй легiтымiзаваць наяунасць кафедры pэфеpэнцыямi да уах больш цi менш значных трэн-дау сучаснай заходняй пстарычнай навук1, чымcьцi змястоуна вызначыць напрамк1 магчымай працы i яе метадалапчнага «узбраення».
Запатрабавана паняцце «штэлектуальнай культуры» i у польскай медыявютыцы, дзе яно выкарыстоу-ваецца пры аналiзе комплексу культурных i духоуных практык, звязаных з манаcкiмi opдэнамi [21; 22; 23].
Калi звярнуцца да уласна захoднiх, цi дакладней англамоуных, навуковых прац, то выкарыстанне па-няцця «iнтэлектуальная культура» тут, апроч вышэйазначаных мадэляу (педагапчна-нарматыуная i псторыка-такcанамiчная), часта звязана яшчэ з адным кантэкстам - рознывш пpаектамi эманciпацыi «прыгнечаных культур», у тым лiку «жаночай культуры», лакальных «тубыльск1х» культур цi «культуры чарнаскурых» (гл. напр. [24 - 26]).
Апрача таго, у англамоуных працах звычайна куды большы акцэнт робщца на сацыяльнай абумоу-ленаcцi штэлектуальных з'яу. Таксама, як i у ciтуацыi з польскай i рускай навукай, досыць высокая ча-стотнасць выкарыстання гэтага паняцця у медыявюцюх штудыях. Адлюстраваннем гэтых тэндэнцый мо-жа быць кнiга Яна Веi «1нтэлектуальная культура у сярэднявечным Парыжы», выдадзеная Кембрыдж-ск1м унiвеpciтэтам [27]. Прагматыкай свайго звароту да паняцця штэлектуальнай культуры аутар назы-вае наступныя фактары: неабходнасць выкарыстання междысцыплшарнага падыходу, у пpыватнаcцi, су-мяшчэння iнтэлектуальнай i шстытуцыянальнай гicтopыi, знаходжання i аналiзу канкрэтных кантэкстау фшасофскай думк1 [27, p. 1]. Звяртаецца даследчык таксама i да тэматыю уплывау «жаночай культуры» на сярэднявечную думку [27].
Цжавым, з нашага пункту гледжання, з'яуляецца эвалюцыя канадскага чаcoпicа "History of Intellectual Culture" Калгарскага унiвеpciтэта. Першапачаткова яго заснавальнш i аутары жадалi стварыць часотс, прысвечаны канадскай прафесуры i псторш канадскай вышэйшай адукацыi, але паступова акцэнты пачалi змяняцца - удзельшкау праекта пачалi цiкавiць досыць шырокя тэмы, напрыклад, якую ролю ады-грываюць прафесура i штэлектуалы увогуле у соцыуме, як iх думка адлюстроувае i пераламляе той пста-рычны кантэкст, у як1м адбываецца iх праца. Так1м чынам, першапачатковая педагагiчная нак1раванасць праекту пачала усведамляцца як неадэкватная i было вырашана пераарыентаваць яе на больш шырокую тэматыку «poлi штэлектуалау i iнтэлектуалiзму у грамадстве», на даследаванш «псторш iдэй i матэры-яльных i нематэрыяльных асяроддзяу i матрыц, у як1х iдэi, думю, дэбаты, мова i наратывы стваралюя, pаcпауcюджвалicя i абмяpкoУвалicя» [27]. Акурат у такiм кантэксце i аказалася запатрабаваным паняцце «iнтэлектуальная культура».
Наш сщслы экскурс у кантэксты i прагматыку звяртання да паняцця «штэлектуальная культура» дае магчымасць выявщь наступнае:
1) канцэпт «iнтэлектуальная культура» досыць трывала умацавауся у сучасным навуковым дыскур-се, атрымаушы не только шматлiкiя тэксталапчныя i тэарэтычныя замацаванш, але i пэуную шстытуцы-яналiзацыю у навучальных i педагагiчных працэсах;
2) ягонае дастасаванне вымагае i патрабуе увядзення новых мiждыcцыплiнаpных падыходау i звязана з такiмi метадалагiчнымi cтpатэгiямi сучаснай заходняй гумарыштарыстыю, як псторыя вдэй i штэлектуальная псторыя;
3) звычайна паняцце штэлектуальнай культуры бывае запатрабавана у выпадках, калi ютотныя для даследавання падзеi i тэксты усё ж таю не дасягаюць узроуню штэлектуальнай штэнаунасщ цi не маюць той iнcтытуцыяналiзацыi, як1я патрэбныя, каб яны тpаплялi у рэестр прадметау клаачнай гicтopыi фiлаcoфii;
4) сучаснае выкарыстанне гэтага паняцця прадугледжвае наяунасць щ пэунага нарматыунага праекта асобы як нocьбiта кагнiтыуных i ментальных функцый; цi cукупнаcцi практык ведання, кантэксту-алiзаваных у канкрэтнах пстарычных умовах.
Абапipаючыcя на зробленыя высновы, паспрабуем акpэcлiць сваё разуменне гэтага паняцця. Мы лiчым эурыстычным тое развщцё думк1, якое мела месца падчас эвалюцыi канцэпцыi канадскага часо-пicа "History of Intellectual Culture", - гэта значыць зварот ад шгарпрэтацып iнтэлектуальнай культуры у педагапчна-нарматыуным ключы да гicтopыка-такcанамiчнай iнтэpпpэтацыi. Як мы казал^ першае разуменне прадугледжвае пэуную структуру штэлектуальных дыспазщый асобы, якая патрабуецца дзеля на -дання кампетэнтнасщ прамауляць ад iмя пэунай сацыяльнай групы. Адпаведна, icнуе пэуны набор запы-тау i патрабаванняу, як1м муciць задавальняць суб'ект, каб прамауляць ад iмя iнтэлектуалау, - пзуны прад-зададзены локус (месцазнаходжанне), адкуль могуць быць прамоуленыя, напрыклад, навуковыя, фшасоф-сюя выказваннi, таксама як i пэуныя прадзададзеныя формы гэтых выказванняу. 1стотным момантам тут з'яуляецца тое, што падобныя запыты i патpабаваннi не зводзяцца да кадыфшаваных норм, яюя можна знайcцi, напрыклад, у прафесшнай лiтаpатуpы i падpучнiках, але таксама уключаюць i пэуныя непрамоу-
леныя, але неабходныя i штэрыярызаваныя сацыяльныя канвенцыi. Так1я сацыяльныя канвенцыi могуць адрознiвацца у розныя часы i у розных сацыяльна-культурных сгтуацыях. Менавгта гэтыя адрозненш за-даюць пэуную адметнасць кожнага з канкрэтных выпадкау iнтэлeктуaльнaй культуры. У беларусшя 20 - 30-я гады XX стагоддзя такой сацыяльнай канвенцыяй адносна штэлектуалау было патрабаванне ix лаяльнасщ, прынaмсi на артыкуляваным узроуш, новым iдэaлaгiчным сiстэмaм i палиыцы улад, угрунта-ванай на гэтых iдэaлогiяx. Таму вытворчасць навуковых выказванняу у гэты час з непазбежнасцю уклю-чала у сябе рэферэнцып да адпаведных iдэaлaгeм, як i змаганне за ix штэрпрэтацыю.
Паняцщ эпiстэмнай i фшасофскай культур як дэрыватывы паняцця iнтэлектуальнай культуры. Блiзкiмi па семантыцы да выкарыстанага нaмi паняцця «штэлектуальная культура» з'яуляюцца два шшыя пaняццi, пабудаваныя аналапчным чынам, - «этстэмная культура» i «фшасофская культура». Больш таго, мы лiчым, што тут можа быць пабудаваная дэрыватыуная сувязь: фiлaсофскую культуру i этстэм-ную культуру можна разглядаць у якaсцi прыватных выпадкау щ канкрэтызацый iнтэлeктуaльнaй культуры, разглядаючы ix у якaсцi яе дэрыватау.
Паняцце «эпiстэмнaя культура» уведзенае у навуковы зварот вядомай аустрыйскай даследчыцай з галшы сацыялогй Карын Кнор Цэтынай (Karin Knorr Cetina). У першую чаргу тут шзе гаворка пра кнiгу Цэтыны «Этстэмныя культуры: як навук1 ствараюць веды» (Epistemic cultures: How the sciences make knowledge) [29]. Кшга была створана на падставе кaнцэптуaлiзaцыi доугатэрмшовых сацыялапчных да-следаванняу эпiстэмaлaгiчныx сиуацый двух сучасных найбольш «прасунутых» навук: эксперыменталь-най фiзiкi «высоких энергш» (даследчы калектыу CERN) i лабараторш малекулярнай б1ялогп. Этстэм-ную культуру Цэтына азначае наступным чынам: «амальгамы з працэдур i мexaнiзмaу - знгтаваных праз бл1зкасць, неабходнасць i пстарычнае супадзенне - як1я у дадзеным поле вызначаюць як мы ведаем тое, што мы ведаем» [29, p. 1].
Гэтае паняцце выкарыстоуваецца аутарам дзеля мэты шюстрацып таго факту, што розныя лабара-торыi, розныя навуковыя дысцыплiны зыходзяць з адметных мадэляу стварэння веды: нягледзячы на рас-паусюджаныя у грамадстве погляды на сучасную навуку (aсaблiвa кaлi iдзe гаворка пра высокатэхнала-пчныя прыродазнаучыя навук1, да яшх належаць даследаваныя Цэтынай выпади) як на прынцыповую аднастайную сукупнасць працэдур веры^кацып i навуковага этасу, насамрэч кожная з этстэмных спуацый канкрэтных навук прадугледжвае сваю асобную сукупнасць «палттык» цi стрaтэгiй вытворчасщ сапрауд-ных ведау, мауктва i неусвядомлена прынятых яе Удзeльнiкaмi. Менавгта гэты працэсуальны характар вы-творчасщ ведау i пакл1кана падкрэсл1ць уведзенае Цэтынай паняцце этстэмнай культуры.
Што датычыць паняцця «фiлaсофскaя культура» то сiмтaнaмiчным тут з'яуляецца тая акал1чнасць, што гэтае паняцце найбольш запатрабавана акурат у сaвeтaлaгiчныx штудыях (гл., напр. [30; 31]). Давол1 актыуна яго выкарыстоувае i Дэввд Бэкхарст - aдзiн з найбольш вядомых i уплывовых зaxоднix даслед-чыкау савецкай фiлaсофii. Пры гэтым да паняцця (савецкай) фiлaсофскaй культуры ён звяртаецца у на-ступных выпадках:
- патрабуецца адасабленне тэарэтычных догмау ад «жывога» ядра савецкага фiлaсофствaвaння [32, p. 3];
- неабходна назваць сукупнасць фактарау, яюя адасабляюць досвед фшасофствавання ва умовах савецкай рэчакнасщ ад знаёмых Бэкхарсту практык заходняй (англа-амерыканскай) фiлaсофii, сукупную «iншaснaсць» савецкай фшасофп, адпаведна, даследчык супрацьпастауляе савецкую i «нашу» фшасоф-скую культуру [32, p. 4];
- трэба падкрэслщь своeaсaблiвую «логiку» савецкай фшасофскай культуры [32, p. 263], таксама выяв^ асабл1выя мехашзмы прычыннасщ, дзейсныя у спуацып савецкай фiлaсофii, не звязаныя наупрост з унутранай лопкай фiлaсофскaй думк1; паказаць пэуныя канцэптуальныя стратэгй аутара як праявы, «ам-птомы» савецкай фiлaсофскaй культуры [32, p. 133].
Бэкхраст не дае вызначэння «фiлaсофскaй культуры», але ж з кантэкстау выкарыстання можна зра-бiць выснову, што пад апошняй ён разумее сукупнасць фактарау, не тэарэтычнага цi дагматычнага ха-рактару, яшя вызначаюць адметнасць пэунай фшасофскай традыцыи, як i прадвызначаюць траекторыю яе рaзвiцця.
Актыуна дастасоувае паняцце «(савецкай) фшасофскай культуры» у сваёй штэрпрэтацып савецкай гiсторыкa-фiлaсофскaй навук1 i шшы вядомы даследчык савецкай фшасофп Эверт ван дэр Звердэ [33]. Больш таго, ван дэр Звердэ лiчыць, што яго вывучэнне савецкай фшасофскай культуры можа разглядацца як адно у шэрагу падобных даследаванняу, якое пaклiкaнa зрaбiць свой унёсак у распрацоуку агульнай ты-палогп падобных культур, i адзначае, што «замежны фiлaсофскi тэкст можа быць прав№на зразуметым, тольш кал1 прымаць у разл1к сгтуацыю, у якой ён быу створаны, i разглядаць гэтую сгтуацыю не як нешта выпадковае, але як тое што вызначае фiлaсофскую працу [32, p. XI].
Прапануе даследчык i сваё азначэнне фшасофскай культуры як «сукупнасщ фактарау i дзеянняу, яшя, у рэшце рэшт, узшкаюць у фшасофсшх думках, тэорыях, i тэкстах» [32], адзначыушы, што у падоб-ную сукупнасць неабходна уключаць: 1) вдывщуальную псторыю фiлосaфaУ з той падрыхтоукай i адно-сiнaмi да фшасофсюх традыцый i школ, што прадвызначаюць ix погляды i здольнасцц 2) шэраг тэорый i па-
зщый, як1я знаходзяцца у стасунках 1мпл1кацы1 ц выключнасщ адна да адной, як1я дасяжныя для гэтых фь лосафау; 3) «матэрыяльны базю» для стварэння 1 перадачы традыцы1, гэта значыць б1бл1ятэш, тэксты 1 г.д.; 4) сацыяльную спуацыю, у якой знаходзяць сябе фшосафы, уключаючы тыя патрабаванш, якя прад'яуляе да фшосафа грамадства [32, p. XI - XII]. Але ж, на наш погляд, дадзенае азначэнне не з'яуляецца эуры-стычным: «сукупнасць (татальнасць) фактарау, як1я вызначаюць фшасофскую думку», гучыць амаль як эуфем1зм няведання: у такой трактоуцы «фшасофская культура» выяуляецца у якасщ не дадзенага 1 ня-улоунага гран1чнага гарызонту аутарскай думк1, на як спасылаецца штэрпрэтатар у выпадку немагчы-масщ знайсщ бл1жэйшыя прычыны яе (аутарскай думк1) адметнасцей. Фшасофская думка можа быць ук-лючанай у самыя розныя каузальныя 1 штэрпрэтатыуныя шэрап: нейронавыя ц кагн1тыуныя мехашзмы, што стаяць за ёй, пахалапчныя ц эканам1чныя мехашзмы дэтэрмшацын, лопку, якой яна звязана з ш-шым1 фшасофсшм1 тэорыям1 1 г.д. Ц мусщь анал1з «фшасофскай культуры» уключаць усе адпаведныя штэрпрэтацып 1 чым ён будзе тады адрозшвацца ад кагштывютыш, пахалоги, маркасцшх 1 лапчных ана-л1зау 1 увогуле - ц магчыма такая татальная штэрпрэтацыя? Без выяулення пэунай 1ерархи падобных фактарау 1 канкрэтных мехашзмау фарм1равання фшасофскай культуры да творчасщ шдывщуальных аута-рау, прыналежных да яе, любыя акцэнты у штэрпрэтацын будуць выглядаць не болей чым справай густу штэрпрэтатара. Адпаведна 1 задача тыпалогп фшасофсшх культур, прапанаваная ван дэр Звердэ, без кры-тэрыяу, на падставе яшх яна можа быць ажыццёулена, выглядае утатчнай. Не на шмат паляпшае справу 1 канкрэтызацыя падобных фактарау, зробленая даследчыкам. Па сутнасщ, ван дэр Звердэ перал1чвае на-ступныя фактары, як1я уплываюць на фшасофскую думку: 1) габпус фшосафа, 2) канцэптуальныя сродк1, як1я знаходзяцца у яго зоне доступу, 3) тэксты, дасяжныя яму, 1 шстытуты 1х захавання, 4) сацыяльныя за-пыты да фшасофскай працы. Чаму абраны менавиа гэтыя фактары? Якая залежнасць юнуе пам1ж 1м1? -адказау на гэтыя пытанн1 ван дэр Звердэ не дае.
Але ж, абашраючыся на сам тэкст кшп ван дэр Звердэ, можна прапанаваць 1 больш, як нам па-даецца, эурыстычнае азначэнне фшасофскай культуры. У гэтым нам можа дапамагчы наступная заувага даследчыка наконт фшасофскай культуры: «Ядро дадзенага канцэпту - паняцце прав1льнасщ» [32, p. XI], так 1 тая характарыстыка, якую ён дае савецкай фшасофп як тыпу фшасофскай культуры: "Савецкая фша-соф1я" абазначае не фшасофскую школу ц тэорыю, але ж пстарычна акрэслены тып фшасофскай культуры, комплекс з магчымасцей, абмежаванняу, аргашзацый 1 традыцый, у межах якога рабшася фша-соф1я" [32, p. 25].
Так1м чынам, фшасофская культура 1) непасрэдна звязана з шэяй «правшьнасщ», 1 у той жа час 2) уключае у сябе комплекс магчымасцей 1 абмежаванняу фшасофп. На гэтай падставе мы можам сфар-муляваць наступнае азначэнне: фшасофская культура ёсць сукупнасць канкрэтных мехашзмау, яшя у кож-най з канкрэтных сиуацый фшасофствавання прадвызначаюць, як1я з патэнцыйных фшасофсшх выказ-ванняу могуць успрымацца у якасщ дапушчальных 1 прымальных. Яе уплыу на шдывщуальную думку фшосафа, так1м чынам, апасродкаваны - яна не вызначае наупрост, што можа падумаць той альбо шшы фшосаф, але з'яуляецца мехашзмам селекцып, згодна з яшм тольш некаторыя з артыкуляваных 1м выказ-ванняу могуць быць успрыняты, прызнаны як фшасофскай супольнасцю, так 1 грамадствам. Таму мусщь быць зменена 1 «месцазнаходжанне» фшасофскай культуры - яна уключае не непасрэдныя каузальныя шэрап, як1я маюць дачыненне да фшасофскага мыслення, але дыскурауныя 1 сацыяльныя практыш, у яшх адбываецца фшасофстваванне у канкрэтным часе 1 прасторы. Вщавочна, што падобныя селектыуныя мехашзмы будуць адрозшвацца у розныя часы 1 у розных грамадствах - у адных выпадках гэта будуць до-сыць «мякши» мехашзмы традыцып 1 сацыяльнага прэстыжу пэунай тэматык1 (метадалогп), у шшых -больш жорстк1я «цугл1» непасрэднага кантролю з боку дзяржавы, дэкрэтау 1 негалосных прэскрыпцый; у пэуных сиуацыях абмежавальную ролю для магчымых фшасофсшх артыкуляцый будзе адыграваць слабая шстытуцыянал1зацыя адпаведных фшасофсшх практык 1 адсутнасць неабходнай шфраструкту -ры, у шшых - адсутнасць неабходнага канцэптуальнага 1нструментар^1я 1 лог1ка развщця думк1 пэунай ф1ласофскай школ^1. Акурат на гэтай падставе - дзеля рознай рэал1зацы1 селектыунай с1стэмы, якая ро-б1ць мажл1вай актуал1зац^1ю адных ф1ласофск1х стратэг1й 1 выключае, як немагчымыя, 1нш^1я, - 1 магчы-ма параунанне розных ф1ласофск1х культур.
Падсумоуваючы сказанае, можам зраб1ць наступныя высновы:
1) ф1ласофск1я 1 навуковыя тэксты 20 - 30-х гадоу XX стагоддзя могуць быць разгледжаны не тольк1 у сваёй прамой навуковай 1нтэнц^1янальнасц1 - як частка г1сторы1 адпаведных дысцыпл1н, але 1 як адлюстраванне працэсау замацавання у сац^1яльных, культурных 1 пал1т^гчных практыках двух праектау мадэрнасц1: беларускага нацыянал1зму 1 савецкага маркс1зму;
2) для таго каб такая штэрпрэтацыйная стратэг1я стала магчымай, патрабуецца 1х канцэптуал1-зац^1я як канф1гурацы1 ведау, заснаваных на пэуных праектах 1дэнт^гчнасц1 штэлектуала, рэж^1мах су1сна-вання гетарагенных штэлектуальных практык, перакр^1жаванн1 1сц1ны 1 нарматыунасщ, 1 механ1змах дру-гаснай сем1ятызацы1;
3) такая канцэшуалiзацыя магчыма праз выкарыстанне паняцця «iнтэлектуальнай культуры»;
4) гэтае паняцце досыць трывала умацавалася у сучасным навуковым дыскурсе, атрымаушы не тольи шматлiкiя тэксталапчныя i тэарэтычныя замацаваннi, але i пэуную iнстытуцыяналiзацыю у наву-чальных i выхаваучых працэсах;
5) сучаснае выкарыстанне гэтага паняцця прадугледжвае або пэуны нарматыуны праект асобы як носьбгга кагнiтыуных i ментальных функцый, або сукупнасць практык ведання, кантэкстуалiзаваных у канкрэтных пстарычных умовах;
6) мы лчым, што, аб'яднаушы адзначаныя аспекты у разуменнi «iнтэлектуальнай культуры», можна прапанаваць сваё вызначэнне: сукупнасць запатрабаванняу, як1м мусiць адпавядаць носьбгт штэлектуаль-ных ведау, i тыя формы, у як1х могуць быць артыкуляваныя гэтыя веды, уласщвыя пэунай прасторы-часу;
7) блiзкiмi па семантыцы да выкарыстанага намi паняцця штэлектуальнай культуры з 'яуляюц-ца два шшыя паняццi сучасных сацыяльна-гумаштарных штудый, пабудаваныя аналагiчным чынам: «эпiстэмная культура» i «фшасофская культура». На нашу думку, яны могуць разглядацца у якасцi дэ-рыватау iнтэлектуальнай культуры.
Л1ТАРАТУРА
1. Laclau, Ernesto: Chantai Mouffe. Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics / Ernesto Laclau, Chantal Mouffe. - Verso, 2001.
2. Barthes, Roland. Mythologies / Roland Barthes; Éditions de Seuil, Paris 1957, trad. it. Miti d'oggi (1994).
3. Иванова, В.П. Феноменология интеллектуальной культуры: общие характеристики / В.П. Иванова // Вестн. Томск. гос. ун-та. - 2010. - № 334 - С. 132 - 137.
4. Ладенко, И.С. Интеллектуальная культура специалиста: сб. науч. тр. / И.С. Ладенко. - Новосибирск: Наука, 1988. - 270 с.
5. Розов, Н.С. Конструктивная аксиология и интеллектуальная культура будущего / Н.С. Розов // Философия образования для XXI века: сб. ст. - М., 2010.
6. Бокарева, Г.А. Интеллектуальная культура как цель обучения с позиций дифференциально-интегрального подхода / М.Ю. Бокарев, Г.А. Бокарева // Изв. Балтийской гос. акад. рыбопромыслового флота. -Калининград. - 2004. - № 1. - С. 31 - 38.
7. Егорова, Г.И. Технологии развития интеллектуальной культуры будущего специалиста: учеб. пособие / Г.И. Егорова. - Тюмень: ТюмГНГУ, 2010. - 170 с.
8. Современный образовательный процесс: основные понятия и термины / авт.-сост. М.Ю. Олешков и В.М. Уваров. - М.: Компания Спутник+, 2006. - 191 с.
9. Шкаренков, П.П. «Variae» Кассиодора - памятник переходной эпохи / П.П. Шкаренков // Диалог со временем. - 2008. - № 25(2). - С. 305 - 342.
10. Шишков, А.М. Средневековая интеллектуальная культура: учеб. пособие / А.М. Шишков. - М.: Издатель Савин С.А., 2003. - 592 с.
11. Интеллектуальная культура России. - 2013. - № 4(13) [Электронный ресурс] / Темат. план следующих выпусков // Междунар. журнал исследований культуры. - Режим доступа: http://www.culturalresearch. ru. -Дата доступа: 26.09.2013.
12. Интеллектуальная культура России: Call for papers: спецвыпуск // Междунар. журнал исследований культуры [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.hse.ru/org/hse/cfi/lsh/announcements/ /86062835.html. - Дата доступа: 26.09.2013.
13. Комиссия по литературе и интеллектуальной культуре Франции [Электронный рэсурс]. - Режим доступа: http://franceintellectuelle.rggu.ru. - Дата доступа: 26.09.2013.
14. Христианская интеллектуальная культура (от Античности до начала Нового времени) // Армариум-2: учеб.-метод. материалы (программы дисциплин) отделения культурологии и кафедры истории и теории мировой культуры (ИТМК) философского факультета МГУ им. М.В. Ломоносова. Ч. III / под ред. А.М. Шишкова. - М.: Издатель Воробьев А.В., 2010.
15. Жукова, О.А. Интеллектуальная культура современной России и проблема производства смыслов [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.lihachev.ru/pic/site/files/lihcht/2013/Dokladi/ ZhukovaOA_ sec2_rus_izd.pdf. - Дата доступа: 26.09.2013.
16. Shalin, D.N. (2012). Intellectual Culture: The End of Russian Intelligentsia / D.N. Shalin [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://cdclv.unlv.edu//archives/nca/shalin_ic.pdf. - Дата доступа: 26.09.2013.
17. Репина, Л.П. Интеллектуальная культура как маркер исторической эпохи / Л.П. Репина // Диалог со временем. - 2008. - Вып. 22. - М., 2008. - С. 5 - 15.
18. Репина, Л.П. Интеллектуальная культура как предмет исследования / Л.П. Репина // Диалог со временем. - 2011. - Вып. 36. - С. 5 - 8.
19. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://magistratura.rggu.ru/section.html?id=8188. - Дата доступа: 26.09.2013.
20. Katedra Historii Kultury Intelektualnej [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.kul.pl/ /katedra-historii-kultury-intelektualnej,art_13412.html. - Дата доступа: 26.09.2013.
21. Kloczowski, J. Dominikanie w srodkowo-wschodniej Europie i ich kultura intelektualna oraz pastoralna w wiekach srednich / J. Kloczowski // Dominikanie w srodkowej Europie w XIII - XV wieku, pod red. tegoz i J.A. Spieza, Poznan 2002. - S. 153 - 172.
22. Janeczek, Stanislaw. Mi^dzy filozoficzn^. historic filozofii a historic kultury. Z rozwazan nad metod^. historii filozofii w Polsce / Stanislaw Janeczek // Roczniki Filozoficzne 55 (1):89 - 108 (2007).
23. Zielinska, Ewa. Kultura intelektualna kanonikow regularnych z klasztoru w Krasniku w latach 1469 - 1563 / Ewa Zielinska. - Wydawn. Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2002.
24. The Intellectual Culture of Puritan Women, 1558 - 1680 by Edited by Johanna Harris and Elizabeth ScottBaumann Palgrave Macmillan, 2010. - 256 p.
25. Ranft, Patricia. Women in Western intellectual culture, 600 - 1500 / Patricia Ranft. - Palgrave Macmillan, 2002.
26. Edwards, Brent. Black globality: the international shape of Black intellectual culture / Brent Edwards. -Diss. Columbia University, 1998.
27. Wei, Ian P Intellectual Culture in Medieval Paris: Theologians and the University, c. 1100 - 1330 / Ian P Wei. -New York: Cambridge University Press, 2012. xiii + 446 pp.
28. Stortz, Paul J., Panayotidis, E. Lisa. Editors' Introduction / Paul J. Stortz, E. Lisa Panayotidis // History of Intel-lectual Culture, 2001 Vol. 1, No. 1 [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.ucalgary.ca/ hic/issues/vol1/introduction.
29. Cetina, Karin Knorr. Epistemic cultures: How the sciences make knowledge / Karin Knorr Cetina. -Harvard University Press, 1999.
30. Levant, Alex Ilyenkov in the Context of Soviet Philosophical Culture: An Interview with Sergey Mareev / Levant, Alex // in Dialectics of the Ideal: Evald Ilyenkov and Creative Soviet Marxism (ed. with Vesa Oittinen) Leiden: Brill, 2003.
31. Nethercott, Frances. Endings and ends in early Soviet philosophical culture: Plato's Republic in a Bolshevik utopia / Frances Nethercott // Intellectual News 4.1 (1999): 55 - 61.
32. Bakhurst, David. Consciousness and revolution in Soviet philosophy: From the Bolsheviks to Evald Ilyenkov / David Bakhurst. - Cambridge University Press, 1991.
33. Van der Zweerde, Evert. Soviet Historiography of Philosophy: Istoriko-filosofskaja Nauka / Van der Zweerde, Evert Springer, 1997.
Пастушу 08.11.2013
THE NOTION OF INTELLECTUAL CULTURE IN THE CONCEPTUAL INSTRUMENTS OF THE ANALYSIS OF THE PHILOSOPHICAL AND SCIENTIFIC CULTURE OF BELARUS IN THE 20 - 30th YEARS OF THE 21st CENTURY
I. NOVIK
The article is devoted to the introduction of a new concept of "intellectual culture " into scientific studies of the Belarusian culture and history. The primary goal of the article is to show heuristics of the application of this concept to the cultural situation in Belarus of 20 - 30 years of XX century. The imposition of the two ideological modernization projects of Belarusian nationalism and Soviet Marxism on the production of scientific and philosophical text is analyzed as the distinguishing trait of the period. Besides, author analyses the context of uses and meanings of "intellectual culture " in modern humanities and social studies and two similar concepts -"epistemic culture " and "philosophical culture ".
