CC BY
16
ОТКРЫТЫЕ ДВЕРИ
БЕЛАРУСКАЯ ^ ■ I ЭТНАФ1ЛАСОФ1Я
1рына Дубянецкая,
старшы навуковы супрацоушк Цэнтра гiсторыка-фiласофскiх i кампаратыуных даследаванняу 1нстытута фiласофii НАН Беларуа, доктар тэалогii
У1нстытуце фiласофii у 2019 г. пачалася навуковая праца у межах асобнага пра-екта «Беларуская этнаф1ласоф1я у с1стэме нацыянальнай культуры», 1н1цыятарам 1 юраушком якога з'яуляецца кандыдат фшасоф-ск1х навук Сяргей Санько. Гэта даследаванне новае не толью для беларускай фшасофскай навую - яно не мае паралелей у еурапейскай гуман1стыцы. 1дэя -у выяуленш 1 цэласным вывучэнн1 штэлектуаль-ных, светапоглядных 1 каштоунасных асноу тра-дыцыйнай беларускай культуры на аутэнтычным фальклорна-этнаграф1чным матэрыяле.
Для Беларус1 нав1зна праекта палягае у тым, што вусная народная творчасць разглядаецца як плён комплекснага асэнсавання i штэрпрэтацьи свету сва1м стваральн1кам - народам. Гэта спроба узнавщь беларускую традыцыйную с1стэму светамыслення 1 «прачытаць» яе як штэлектуальную перадг1сторыю кра1ны 1 яе народа на аснове цэласнай рэканструкцын яго аутэнтычнага светабачання, кагштыуных асноу, сацыяльных мадальнасцей 1 акс1ялаг1чных канцэптау.
У мiжнароднай практыцы гэта першая у еурапейскай 1 шырэй - заходняй навуцы спроба дасле-давання этнафшасофп народа, належнага да еурапейскай культуры.
Этнафiласофiя узшкла у другой палове мшу-лага стагоддзя як галша культурнай антрапалогii, i сам тэрмiн традыцыйна прымяняеца найперш для даследавання светапоглядных асноу сучасных нетсьмовых культур, як1я не цалкам штэграваныя у сучасны высокатэхналаг1чны свет, або знаходзяцца на яго узбоччы. Даследаванш у гэтым напрамку часта вядуцца у ключы крытык1 еуропацэнтрызму 1 носяць
адценне iдэi «вызвалення» (ИЬегаШи, па аналогii з тэалопяй вызвалення) - гэта значыць незалежна-сщ абарыгенных народных ф1ласоф1й ад дамшанты заходняй фiласофii, ад неабходнасщ размауляць на мове заходняй навую, урэшце, ад н1зкага статусу у сучасным 1нтэлектуальным дыскурсе.
Прынцыповая навiзна праекта «Беларуская этнаф1ласоф1я у астэме нацыянальнай культуры» палягае у тым, што ён сфакусаваны на вывучэнш адной са «старых» еурапейск1х культур. У дадатак да метадау, распрацаваных «клас1чнай» этнаф1ласо-ф1яй, даследаванне ужывае метадалаг1чны 1нструмен-тарый розных рэлевантных дысцыпл1н - сем1ётык1 культуры, кампаратыунай м1фалогИ, рэл1г1язнауства, кагн1тыунай л1нгв1стык1, пстарычнага мовазнауства, 1нтэлектуальнай г1сторы1, ф1ласофскай герменеутыю, канцэптуальнага 1 дыскурс1унага анал1зу ды 1нш.
З 1ншага боку, беларуская этнафшасоф1я жыв1цца багатым матэрыялам, напрацаваным розным1 айчын-ным1 этнадаследаванням1, ямя пачынал1ся с1стэм-ным зап1сам фальклору у Х1Х ст., працягвал1ся 1 раз-в1вал1ся як акадэм1чныя дысцыплшы праз усё ХХ ст. 1 набываюць новы 1мпэт у нашым часе, пераузы-ходзячы вузкадысцыпл1нарныя рамм 1 працуючы на скрыжаванн1 розных дысцыплш 1 метадалог1й.
Беларуск1я акадэм1чныя этнадаследаванн1 вылу-чаюцца сярод шшых сва1м ахопам матэрыялу. Най-лепшы прыклад - беспрэцэдэнтны збор вуснага фальклору у адкрытай шматтомнай серый «Беларуская народная творчасць» (БНТ), выдаванай 1нсты-тутам мастацтвазнауства, этнаграфн i фальклору НАН Беларус1 ад 1970 г., у якую на дадзены момант уваходзщь каля 50 кнй, укладзеных паводле жанра-
вага (радзей рэпянальнага) прынцыпу. БНТ прадэ-манстравала выключную распрацаванасць 1 жан-равую разнастайнасць нацыянальнага фальклору як найбагацейшай крынiцы для даследавання света-погляду беларусау, i не толью iх. Некаторыя паэтыч-ныя жанры каляндарна-абрадавага цыкла захавалiся толькi у беларускiх запiсах, але вiдавочна, што яны сведчаць пра касмалаг1чныя уяуленш ус1х датыч-ных народау, 1 таму уяуляюць асабл1вую каштоу-насць для рэканструкцьи сакральных ведау краш славянскага, балта-славянскага арэала, шырокага абсягу еурапейсюх i шда-еурапейсюх краiн, а так-сама для вывучэння трансмiсii ведау i вераванняу у гэтым нак1рунку. Можа, нездарма еурапейсюя этнафшасофсюя даследаваннi пачынаюцца менавiта у Беларусь дзе такая значная колькасць акадэмiчна апрацаваных аутэнтычных фальклорных крынiц.
Праект «Беларуская этнафiласофiя у сiстэме нацы-янальнай культуры» мае на мэце выявщь значныя элементы беларускага традыцыйнага мыслення -канцэпты, тэмы, вобразы, а таксама светапоглядныя, кагнiтыуныя i аксiялагiчныя фарманты усяго комплексу народных ведау пра свет, чалавека i грамад-ства. Перад вучонымi стаяць дзве асноуныя практыч-ныя задачы. Па-першае, гэта збор матэрыялу. Неаб-ходна сабраць, апрацаваць, клаафжаваць, суправад-зiць навуковым каментаром, а таксама падрыхтаваць да друку корпус фальклорных затсау, у якiх утрым-л1ваецца 1нфармацыя пра светапоглядныя напра-цоую беларускай народнай культуры, пра традыцый-ную карцiну свету i такiя яе складнiкi, як паходжанне i структура сусвету (этнакасмалогiя), сфера сакраль-нага (этнатэалогiя), чалавек i чалавечае жыццё (этна-антрапалогiя), грамадства (этнасацыялопя), нормы паводзшау 1 сютэма каштоунасцей (этнаакс1ало-гiя), кагштыуная сфера, астэма ведау i яе трансмiсiя (этнаэпiстэмалогiя, этнагнасеалогiя) ды iнш.
Другая задача - гэта штэрпрэтацыя матэрыялу. На грунце паглыбленага даследавання традыцый-ных тэм, паняткау, вобразау, вдэй, устойлiвых аса-цыяцый i семiятычных сувязей памiж канцэптамi, iх вербальнага афармлення i г.д. неабходна узнавщь, наколькi гэта магчыма, цэласную сктэму i унутра-ныя структуры карцшы свету i светамыслення беларускай традыцыйнай супольнасцi, што, у сваю чаргу, будзе ключом да разумення нацыянальнай вдэнтыч-насцi беларусау. (Такая праца таксама можа быць ска-рыстана для глыбокага вывучэння псторын фшасоф-скай i грамадска-палiтычнай думю нашай краiны). Наступны крок да разумення народнай сацыяльнай ды штэлектуальнай тоеснасцi - гэта кантэкстуаль зацыя беларускага аутэнтычнага мыслення шляхам
кампаратыуных даследаванняу, што дасць магчы-масць асэнсаваць 1 ацанщь месца 1 ролю беларускай штэлектуальнай традыцый у iндаеурапейскiх i не толью часава-прасторавых узаемасувязях.
Першая фаза праекта завершаная. Сабрана значная база дадзеных, тэматычна класiфiкаваных i астэ-матызаваных, якая на гэты момант уключае больш за 8 тыс. зашсау фальклорных тэкстау розных жан-рау i этнаграфiчных сведчанняу i працягвае папау-няцца. Апублiкаваны шэраг артыкулау, рыхтуецца калектыуная манаграфiя. I дзеля увядзення новага этнаф1ласофскага дыскурсу у шырок1 культурны ужытак удзельнiкамi праекта укладзена i падрыхта-вана да друку навукова-папулярнае выданне «Трошю блiжэй ад Сонца i трошю далей ад Месяца. Беларуская народная фшасоф1я». Назва узятая з тэкстау Улад-зiмiра Караткевiча) п'есы з падобнай назваю i казкi «Чортау скарб», дзе апавядальн1к с1туатызуе пад-зеi сваёй гiсторыi «у нейюм прыгожым краi, трошкi бл1жэй Сонца 1 трошю далей ад Месяца... словам, у тым краi, дзе мы з табою жывём», пазначаючы такiм чынам Беларусь. Кн1га 1мкнецца комплексна прад-ставiць народнае мысленне як сiстэмнае асэнсаванне свету, разуменне чалавека, норм паводзш, каштоунасцей i г.д. Аднак канцэпцыя кшп яшчэ больш склада-ная, бо улучае рэфлексiю на народную фшасофш i яе працяг i развщцё у беларускiм аутарскiм пiсьменстве -пераважна у мастацкай лiтаратуры, якая цягам стагод-дзяу часта брала на сябе функцыю прафесiйнай нацыянальнай фшасофп. Як i назва усёй кнiгi, раздзелы i падраздзелы названы цытатамi з лiтаратуры, а кожны раздзел пачынаецца эпiграфамi з лггаратурных творау, якiя прадстауляюць прадмет абмеркавання, каменту-юць народнае бачанне прадмета, развiваюць яго, зада-юць яму новыя вымярэннi або спрачаюцца з гэтым бачаннем щ нават наупрост пярэчаць яму. Аутары
Героi касмiчнага змагання. Iнiцыял з Аршанскага Евангелля канца XII-пачатку ХШ ст.
Светауладкаванне (або Новаствораны свет). Дрэварыт з Бiблii Васiля Кораня 1692-1696 гг.
http://innosfera.by
/ №4 (218) / Апрель 2021 / НАУКА И ИННОВАЦИИ 65
ОТКРЫТЫЕ ДВЕРИ
эшграфау - беларусюя мысляры 1 творцы ад Сярэднявечча, Рэне-сансу, Рэфармацыи, Асветн1цтва да нашых дзён. Гэта усё дапама-гае пабачыць, што 1дэ1 1 вобразы, на якiх грунтуецца старажытнае аутэнтычнае мысленне, не зшка-юць з развщцём культуры 1 пра-грэсу, не адквдаюцца як аджылыя наузбоч культуры, але працягва-юць фарм1раваць нацыянальны iнтэлектуальны дыскурс, утвара-ючы неперарыуны культурны дыя-лог, супольны i iндывiдуальны роз-дум над асноунымi пытаннямi, што вярэдзяць усе пакаленш нацыя-нальнай супольнасцi. Таюм чынам ствараецца аб'ёмная карцiна бела-рускага светамыслення 1 света-адчування, якая заангажоувае чытача, наблiжае яго да разумення штэлектуальнай глыб1н1 белару-скай народнай фiласофii i склада-насцi нацыянальнай iдэнтычнасцi.
У кшзе пяць частак: «Сам-на-сам з Сусветам» (Беларуская этна-касмалогiя), «На Беларуа Бог жыве» (Беларуская этнатэалопя), «О чала-век, н1хто не змерау глыб тваю!» (Беларуская народная антрапало-гiя), «У агромнiстай такой грамадзе» (Грамадскi лад у светапоглядзе бела-русау), «Гэта скарб нам на вечныя годы» (Беларуская этнаакаялопя) i больш за 170 унутраных загалоукау.
Сёння у Беларус1, як школь акрэсл1уся сацыяльны запыт на даследаванне нацыянальнай вдэнтычнасщ 1 на асэнсаванае фарм1раванне яе духоуна-света-поглядных асноу. У гэтым запыце значнасць 1 актуальнасць пра-екта «Беларуская этнафшасоф1я у с1стэме нацыянальнай культуры» вщвочная. Ён можа стаць важным унёскам у сёняшш пра-цэс iнтэлектуальных i культурных зрухау, што адбываецца у краiне, дапаможа яму стаць больш усвя-домленым, больш глыбокiм i знай-сщ сваё месца у сусветным часа-ва-прасторавым кантэксце.
АВАНС НА
БУДУЧЫНЮ
Сярод таленав1тых маладых навукоуцау, як1м прызначана стыпендыя Прэз1дэнта Рэспубл1к1 Беларусь на 2021 г., -малодшы навуковы супрацоунiк 1нстытута фiласофii НАН Беларуа Яуген Сaкоускi. Да вашай увaгi - думкi маладога вучонага аб абранай прафесп i планах на будучыню.
Нельга сказаць, што я на працягу усяго жыцця марыу стаць ф1лосафам. Хаця тэарэтычныя даследаванн1 пачалi цiкавiць мяне падчас вучобы у Беларускiм дзяр-жауным эканамiчным унiверсiтэце. Па базавай адука-цыi я палiтолаг-менеджэр, скончыу бакалаурыят i магiстратуру па гэтым наюрунку. I тут важна нагадаць пра кандыдацю экзамен па фшасофп у канцы навучання магiстратуры, яю быу зданы добра. На маю думку, гэта пауплывала на далейшае развщцё падзей.
Праз некаторы час мне патэлефанавала доктар фшасофсмх навук, прафесар Яскевiч Ядвiга Станiславауна, на той час дэкан 1нстытута сацыяльна-гумаштарнай адукацыi БДЭУ, i прапана-вала пастутць у аспiрантуру фiласофскага напрамку. У вышку я яе скончыу, застауся працаваць у 1нстытуце фшасофп i пакуль нi разу не пашкадавау аб гэтым. Можна абагульнщь вышэйска-занае тым, што мая прафеая вызначылася праз злучэнне волi выпадку з пэуным унутраным адчуваннем сваiх здольнасцей.
Што да ролi настаунiка цi аутарытэтнага навукоуца у выбары прафесii або навуковага напрамку, то ввдавочна, што яна велыш важная, але у той жа час яе нельга перабольшваць. Тым больш у галше фiласофii. Ёсць меркаванне, што уся гiсторыя фшасофп - гэта адна вялжая спрэчка уах са усiмi, якая працягваецца прыблiзна 2500 гадоу. Я часткова згодны з гэтай думкай. Калi б
