CC BY
23
Esengeldiev D.N.
O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog'iston Bo'limi
Qoraqalpoq tabiiy fanlar ilmiy-tadqiqot institute
QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASI AHOLISINING TABIIY
O'SISHI
Annotatsiya. Ushbu maqolada Qoraqalpog'iston Respublikasi hamda tumanlaridagi tug'ilish darajasi, o'lim darajasi, tabiiy o'sishi ko'rib chiqildi. Respublika statistika boshqarmasining 2010-2022 yillardagi statistic ma'lumotlar asosida tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: Demografiya, tug'ilish darajasi, o'lim darajasi, tabiiy o'sish, promille, aholining tabiiy harakati.
Esengeldiev D.N.
Karakalpak Department of the Academy of Sciences Republic of Uzbekistan Karakalpak Scientific Research Institute of Natural
Sciences
NATURAL GROWTH OF THE POPULATION OF THE REPUBLIC OF
KARAKALPAGISTAN
Annotation. This article examines the indicators of fertility, mortality, and natural population growth in the Republic of Karakalpakstan and its districts. The analysis was carried out on the basis of statistical data of the Republican Department of Statistics for 2010-2022.
Key words: demography, birth rate, mortality, natural growth, ppm, natural population movement.
Demografik jarayonlarnitadqiq etish ma'lum bir mamlakat yaki mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini rejalashtirishda muhim ahamiyatga ega. Binobarin, aholisoni, tug'ilish darajasi, o'lim darajasi, yoshi, jinsi, aholining tabiiy harakati, iqtisodiy farqi hamda boshqada asosiy tavsiflar davlat darajasida zarur yechimlar qabul etish uchun asos bo'lib xizmat etadi.Shuning uchun ham demografik jarayonlarga, masalan, tug'ilish darajasiga, aholining tabiiy o'sishiga, nojo'ya tasir etadigan omillarni aniqlash, uning yechimlarini o'rganish dolzarb vazifalar sirasiga kiradi.
Tabiiy o'sish asosiy demografik ko'rsatkishlarning biri hisoblanadi, bu tug'ilish va o'limchilik soni orasidagi farqdir. Qoraqalpog'iston Respublikasida turli omillar tasiri ostida o'rganilgan vaqt oralig'ida sezilarli o'zgarishlar bo'ldi.
2010-2022 yillar oralig'ida Qoraqalpog'iston Respublikasi aholisining tabiiy usish dinimikasini tahlil qilish.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi ma'lumotlariga asoslanib tug'ilish va o'limning statistik ko'rsatkishlari baholandi.
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko'ra Qoraqalpog'iston Respublikasi eng ko'p tug'ilish 2022 yilga to'g'ri keladi (42835 kishi). 2011 yilga kelib, tug'ilganlar soni 35840 kishini tashkil etdi.
1-jadval.
Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'yicha tug'ilganlar soni 2010-2022 yillar.
Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'yicha tug'ilganlar soni
Jami Shu jumladan: har 1000 kishiga nisbatan promille
Qiz bolalar o'g'il bolalar
2010 37 942 18 406 19 536 23, 2
2011 35 840 17 369 18 471 21, 3
2012 38 207 18 474 19 733 22, 6
2013 39 100 19 004 20 096 22, 8
2014 40 883 19 563 21 320 23, 4
2015 41 345 19 958 21 387 23, 3
2016 39 427 18 991 20 436 21, 9
2017 37 754 18 367 19 387 20, 6
2018 40 108 19 627 20 481 21, 6
2019 41 137 19 892 21 245 21, 8
2020 39 286 19 064 20 222 20, 6
2021 40 272 19 338 20 934 20, 8
2022 42 835 20 807 22 028 21, 8
Qoraqalpog'iston Respublika sistatistika boshqarmasi rasmiy veb-sayti ma'lumotlari asosida tuzilgan. [Elektronresurs] -
http://www.qrstat.uz/kk/rasmiy-statistika-2/demography-2
Tug'ilish darajasi. 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida tug'ilganlar soni 42 835 kishini tashkil qildi va 2010yilning shu davriga (37942 kishi) nisbatan4 893kishiga yoki 12, 9foizga ko'paydi. Tug'ilish koeffitsienti mos ravishda 21, 8 promilleni tashkil qildi va 2010yilning shu davriga (23, 2promille) nisbatan 1, 4 promillega kamaydi.
Aholining tabiiy harakati koeffitsientlari(2010-2022 yillarida) (1000 aholi
soniga nisbatan promille)
Qoraqalpog'istonRespublikasistatistikaboshqarmasirasmiyveb-saytima'lumotlariasosidatuzilgan. [Elektronresurs] -http://www.qrstat.uz/kk/rasmiy-statistika-2/demography-2
Tug' ilishdarajasiningkamayishiRespublikaningdeyarliaksariyathududlarid aqaydetildi. Tug'ilishdarajasiAmudaryotumanida22, 0dan 25, 4promillega, Beruniyda 24, 5dan 24, 9promillegaNukustumanida 23, 4dan 24, 7promillega, vaEllikqal'ada23, 8dan 24, 3promillegako'payishikuzatilgan.
O'limdarajasi.Respublikada 2022 yilningyanvar-
dekabroylaridao ' lganlarsoni9585kishinitashkilqildiva
2010yilningshudavriga(8342 kishi) nisbatan1 243kishigako'paydi. Mosravishdao'limkoeffitsienti 4, 9 promillenitashkilqildi (2010yilningyanvar-dekabroylarida 5, 1promille).Respublikada 1000
aholisoniganisbatano ' limdarajasiningkamayganiniko ' rsatadi. O' limkoeffitsientlari
s.c
H 2010 y¡l ■ 2022 y¡l
Qoraqalpog'istonRespublikasistatistikaboshqarmasirasmiyveb-saytima'lumotlariasosidatuzilgan. [Elektronresurs] -http://www.qrstat.uz/kk/rasmiy-statistika-2/demography-2
O'limko'rsatkichlariningyuqoridarajasiQorao'zakda (4, 4dan 5, 7 promillega), Taxtako'pirda (5, 1dan б, 5 promillega), Qo'ng'irotda (5, 2dan 5, 3promillega), To'rtko'lda (4, 6dan 4, Spromillega) vaEllikkal'ada (3, S dan 4, 0 promillega) ko'payishikuzatilgan.
Yanvar-dekabroylaridaaholiningtabiiyharakati
kishi har 1000
kishiganisbatanpromille
2010 2022 o'sish, kamayish 2010 2022
Tug'ilganlar 37 942 42 S35 4 S93 23, 2 21, S
O'lganlar S342 95S5 1 243 5, 0 4, 9
Tabiiyo'sish 29 600 33 250 3650 1S, 2 16, 9
Qoraqalpog'istonRespublikasibo'yichatug'ilish, o'limdaraj asivaaholiningtabiiyo' sishi (2022-yil yanvar-dekabroylarida) (1000 aholisoniganisbatanpromille)
Tug'ilish koeffitsiyenti O'lim koeffitsienti -Tabiiy o'sish
Qoraqalpog'istonRespublikasistatistikaboshqarmasirasmiyveb-
saytima'lumotlariasosidatuzilgan. [Elektronresurs] -http://www.qrstat.uz/kk/rasmiy-statistika-2/demography-2
Qaydetishjoizki, 2010-2022-yillarda Qoraqalpog'istonda jami tabiiyo'sish koeffitsienti 18, 2 %o dan 16, 9 %o gacha kamaydi.Bu ko'rsatkich 2022-yilning yanvar-dekabr oylarida Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'yicha 3-rasmda tasvirlangan. Tabiiy o'sishning eng yuqori ko'rsatkichiAmudaryo (20, 7), Ellikkal'a (20, 3), Beruniy (20, 0), Nukus tumani (19, 8) larida qayd etilgan, past ko'rsatkichlari Qorao'zakda (12, 3), Bo'zatov (11, 1), Taxtako'pir (10, 9) tumanlarida kuzatilmoqda.
Shunday qilib, hududlar va tarmoqlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning barcha rejalari, dasturlari va ko'rsatkichlari, shuningdek, ijtimoiy sohaga mablag'lar ajratilishi demografik ko'rsatkichlarga asoslanadi. Aholining o'sish sur'atlari va ularning tarkibiy qismlari (tug'ilish, o'lim darajasi) hisobga olinadi. Kelajakdagi barcha tarmoq va hududiy dastur va strategiyalar ham demografik ko'rsatkichlar bilan chambarchas bog'liq bo'lishi kerak
Foydalanganadabiyotlar:
1. Н.К.Аимбетов, Х.Л.Атаджанов, Д.Н.Есенгелдиев. Динамика и прогноз демографических показателей Республики Каракалпакстан. г. Нукуса. // Вестник ККО АН РУз, 2022. №2. с. 161-165.
2. O'zbekistondemografikyillikto'plami 2017-2021. ТовЬкеп1-2022 у.
3. https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/demography-2
4. https://www.qrstat.uz/uz/rasmiy-statistika/demography-2
