1QOBILIYATNING SHAXS SHAKLLANISHIDAGI O'RNI
Shoxsanam Sagatova
O'zMU "Pedagogika va umumiy psixologiya kafedrasi o'qituvchisi
Nozima Sirojiddin qizi Yaxshiboyeva, Zulfizar Doniyor qizi Rasulberdiyeva
O'zMU O'zbek filologiya fakulteti talabalari
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada shaxs shakllanishida qobiliyatning qay darajada ahamiyatga molik ekanligi va uni rivojlantirishda individual yondashuv muhimligi tahlil qilinadi. Shuningdek, qobiliyatni yuzaga chiqara olishda pedagog o'qituvchi tomonidan beriladigan amaliy va nazariy yordamning ahamiyati tadqiq qilinadi.
Kalit so'zlar: shaxs, qobiliyat, individ, shaxsiy rivojlanish, bilim, malaka, ko'nikma, iqtidor, iste'dod, talant, qobiliyatning yuzaga chiqishi.
АННОТАЦИЯ
В данной статье анализируется значение способностей в формировании личности и значение индивидуального подхода в ее развитии. Также изучается значение практической и теоретической поддержки со стороны педагога -педагога в развитии способностей.
Ключевые слова: личность, способности, личностное развитие, знания, компетентность, умение, талант, проявление способностей.
ABSTRACT
This article analyzes the importance of ability in personality formation and the importance of individual approach in its development. Also, the importance of practical and theoretical support given by the pedagogue teacher in the development of the ability is studied.
Keywords: person, ability, individual, personal development, knowledge, competence, skill, talent, manifestation of ability
Inson dunyoga kelibdiki, o'z orzu-istaklarini amalga oshirish uchun ma'lum bir sohani egallaydi. Buning uchun, albatta, shaxs qiziqishlari va individual psixologik xususiyatlaridan biri bo'lgan qobiliyatni bosh omil sifatida e'tirof etish lozim. Shaxsning muayyan faoliyatini muaffaqiyatli egallashi, shuningdek uni ijodiy ravishda amalga oshirishning shartlari hisoblangan xususiyatlarga qobiliyat deyiladi.
219
Psixologiya tarixida qobiliyat muammosi ko'p marta muhokama qilingan va unga B.G.Ananyev, E.A.Golubeva, V.I.Drujinin, V.A.Krutetskiy, V.S.Merlin, V.N.Myasishev, K.K.Platonov, B. M. Teplov, S. L. Rubinshtein, V. D. Shadrikov kabi olimlar e'tibor qaratgan. S.L.Rubinshteyn o'zining birinchi asarlarida qobiliyatlarni rivojlantirishning zaruriy shartlarini, umumiy va maxsus iste'dod masalalarini ko'rib chiqib, ushbu masala bo'yicha o'z nuqtai nazarini bildirdi. U "qobiliyat" tushunchasiga "biror narsa qilishga, muayyan faoliyatni amalga oshirishga bo'lgan qobiliyat" deb ta'rif beradi. Bu qobiliyat muayyan faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan va unga qo'yiladigan talablarga javob beradigan turli xil psixik xususiyat va sifatlarni o'z ichiga olishi kerak.
L.S.Vygotskiy nazariyasiga ko'ra, qobiliyatlarning rivojlanishi tug'ma tuzilmalar ham, rivojlanishga ta'sir qiluvchi tashqi omillar ham birgalikda ishlaganda va psixikaning oliy shakllarining umumiy mantig'iga bo'ysunadigan butun jarayonning qayta tuzilishiga bog'liqdir [3]. Qobiliyatlarning rivojlanishi ramziy vositalarning roli va ularning yanada murakkab tarkibiy birlashmalarga integratsiyalashuviga bog'liq. Shu bilan birga, tabiiy ravishda, bolaning qobiliyatlari bilish usullarini o'zlashtirish jarayonida o'zgartiriladi va e'tibordan chetda qolmaydi yoki rivojlantirilmaydi. Ushbu yondashuv o'z tarixiga ega va zamonaviy tadqiqotlarda rivojlanishda davom etmoqda.
M.Teplov fikriga ko'ra, qobiliyatlar har bir shaxsning harakat faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishga imkon beradigan xususiyatlaridir. Shuni ta'kidlash kerakki, qobiliyat faqat bilim va ko'nikmalar bilan chegaralanmaydi. Shu bilan birga, xarakter va shaxsiy xususiyatlar qobiliyatlarga bog'liq emas, chunki ular faoliyatning muvaffaqiyati bilan bevosita bog'liq emas. Masalan, "injiqlik" xarakter xususiyati insonning individual xususiyati bo'lishi mumkin, ammo uning muayyan faoliyat sohasidagi qobiliyatiga hech qanday aloqasi yo'q. Shuni ta'kidlash kerakki, qobiliyatlarni vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun muhim bo'lgan individual xususiyatlar sifatida tushunish har bir shaxsning salohiyatini aniqlashda juda muhimdir.
B.V.Teplov va uning jamoasi tomonidan olib borilgan keyingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, inson qobiliyatlarini tug'ma shaxs xususiyatlariga qisqartirish mumkin emas, chunki faqat tabiiy shartlar va anatomik va fiziologik xususiyatlar tug'ma bo'lishi mumkin. Qobiliyatlarning rivojlanishining asosi ular namoyon bo'ladigan va shakllanadigan faoliyatdir. Demak, qobiliyatlar muayyan faoliyat natijasidir. B. M. Teplov ta'kidlaganidek, qobiliyatlar nafaqat muayyan faoliyatda namoyon bo'ladi, balki u tufayli ham yaratiladi.
220
A.N.Leontyev qobiliyatlarni o'rganishda ikkita yondashuvni aniqladi: maxsus qobiliyatlarni tahlil qilishdan ularning umumiy mohiyatini aniqlash va shaxsning umumiy tabiatidan individual qobiliyatlarning namoyon bo'lishi va rivoj lanishini tahlil qilish. Uning fikricha, ontogenezda qobiliyatlarning shakllanishi insonning tarixan shakllangan qobiliyatlari va funksiyalarini o'rganish yoki o'zlashtirish jarayoni orqali sodir bo'ladi [5].
Keyinchalik bu g'oyalar V.Y.Galperin, D.O.Elkonin, V.V.Davidov va boshqa olimlar tomonidan rivojlantirilgan. Qobiliyatlarni o'rganish bo'yicha keyingi ishlarning aksariyati B.M.Teplov va uning maktabi tomonidan yaratilgan uslubiy pozitsiyalarga asoslanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, K.Platonov va N.S.Leytes qobiliyatlarni ma'lum bir faoliyatda muvaffaqiyatga erishish imkoniyati va darajasiga ta'sir qiluvchi shaxsiy xususiyatlar deb hisoblashadi. Shuningdek, ular qobiliyatlar inson ruhiy hayotining yaxlit hissasining bir qismi ekanligini va ifoda darajasi va o'ziga xosligi bo'yicha individual farqlarga ega ekanligini ta'kidlaydilar. N.S.Leytes qobiliyatlar uchun yoshga bog'liq shartlar bo'yicha tadqiqot olib bordi [6, 7].
A.Krutetskiy insonning qobiliyatlari tabiiy emas, balki hayot jarayonida ma'lum faoliyatdagi ta'lim va tarbiya ta'sirida shakllanadi va rivojlanadi, deb ta'kidlaydi [8]. V.Shadrikov qobiliyatni individual aqliy funksiyalarni amalga oshiradigan, individual ifoda darajasiga ega bo'lgan va ushbu funksiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishning muvaffaqiyati va sifatli o'ziga xosligida namoyon bo'ladigan funksional tizimlarning mulki sifatida aniqlash mumkin degan fikrlarni ilgari surdi.
A.G.Kovalevning fikricha, qobiliyat shaxsning biologik jihatdan determinlashgan, ya'ni endogen xususiyatlaridir, qobiliyatning ro'yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiyatga bog'liq [10]. Qobiliyatning tug'ma ekanligi boshqa bir qator olimlar tomonidan ham isbotlangan. Jumladan, XIX asrda F.Galton, XX asrda esa Kotslar qobilyatning tug'ma ekanligini o'z ilmiy ishlarida keltirishgan.
Shaxsda qaysi faoliyatga oid qobiliyat mavjudligini aniqlash insondan bir muncha harakat talab qiladigan jarayon bo'lib, fikrimizcha, bu borada pedagog va ota-onaning o'rni beqiyos. Chunki, boladagi qobiliyatni o'z vaqtida payqash va yuzaga chiqishi uchun sharoit yaratib berish kerak. Aks holda qobiliyat o'zini namoyon qilmasligi va butkul yo'qolib ketishi ham mumkin. Masalan, Hamid Olimjonni aytsak, uning buvisi Halima ena nabirasining she'riyatga bo'lgan qobiliyatini sezadi va uning ilmga chanqoq miyasini ko'plab xalq dostonlari, ertaklar, she'rlar bilan oziqlantiradi. Buni keyinchalik shoir tilidan ham eshitganmiz.
Bolalik kunlarimda, uyqusiz tunlarimda
221
Ko'p ertak eshitardim, so'ylab berardi buvim... Buvimning har qissasi, har bir qilgan hissasi Fikrimni tortar edi, havasim ortar edi. Shunday ekan, biz bo'lajak pedagog sifatida bola qobiliyatiga individual yondasha olishimiz va ularga to'g'ri yo'nalish berishimiz kerak.
Xulosa qilib aytganda, shaxs shakllanishi uchun har bir ongli individdagi ma'lum sohaga yo'naltirilgan qobiliyatning o'rni beqiyos. Qaysi yo'nalishda bo'lishidan qat'iy nazar, faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun uzluksiz harakat va quyal sharoit talab qilinadi. Zero, olim Edison fikriga ko'ra, inson 1 % geniy bo'lsa, 99% ter to'kishi kerak. Ulug' ajdodlarimiz buyukligining siri -ulardagi to'xtovsiz mehnat va izlanuvchanlikdir. Shunday qilib, qobiliyat muammosi psixologiyadagi eng murakkab muammolardan biri bo'lib, fanda qobiliyatlar haqida umumiy tushuncha mavjud emas, bu esa turli terminologik xususiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
REFERENCES
1. Baltamuratova, A. (2022). Bo'lajak boshlang'ich sinf o 'qituvchilarining ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik muloqotning o 'ziga xos xususiyatlari va funksiyalari. Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot, 1(27), 138-148.
2. Выготский Л.С. Мышление и речь. - М.: Педагогика, 2006.
3. Теплов Б.М. Психология. - М.: Педагогика, 1954.
4. Леонтьев А.Н. Лекции по общей психологии - М.: Политиздат, 2010.
5. Лейтес Н.С. Об умственной одарённости. - М.: «Академия педагогических наук РСФСР», 1960.
6. Платонов К.К. Проспект курса психологии. - М.: Наука, 1936.
7. Сагатова, Ш. Ф. (2023). МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ОБЕСПЕЧЕНИЮ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО БЛАГОПОЛУЧИЯ ЧЛЕНОВ СЕМЕЙ, ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ. Academic research in educational sciences, 5(NUU conference 3), 289-293.
8. Сагатова, Ш. Ф. (2021). ЭМОЦИОНАЛ ИНТЕЛЛЕКТ РИВ ОЖЛАНИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 124-127.
222
