CC BY
28Scientific Journal Impact Factor
QARZGA OLINGAN SO'ZLAR KELIB CHIQISHINING EKSTRALINGVISTIK SABABLARI
Nazarova Gulbahor Azimjon qizi, erkin tadqiqotchi Qo'qon davlatpedagogika institute [email protected]
Annotatsiya: Mazkur maqolada tilda qarz olish xususiyatlari va bir tildan boshqa tilga qarzga olingan so 'zlar kelib chiqishining ekstralingvistik sabablari keng yoritib berilgan. Maqolada qarz olish jarayoni ma'lum darajada rivojlangan odamlarning tili ma 'lum bir sohada kam rivojlangan odamlarning tiliga, ikkinchisida qarz olish jarayonini faollashtirish shaklida ta'sir qilishi va shu bilan ijtimoiy, ya'ni bu boradagi ekstralingvistik omillar ta'sirni isbotlashi bilan tavsiflanishi keng yoritib berilgan. Qarzga olish kontseptsiyasi kelib chiqish sabablari keng tushuntiriladi va olimlar g'oyalari ilmiy izlanuvchilarga har qanday ilmiy tadqiqotlar uchun tegishli tahlil uchun beriladi.
Asosiy so'zlar: qarz olish, o'zlashma so'z, tabiiy, lingvistik, leksika-semnatik guruhlar, ekstralingvistik omillar.
ЭКСТРАЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ПРИЧИНЫ ПОСТУПЛЕНИЯ ЗАИМСТВОВАННЫХ СЛОВ
Назарова Гулбахор Азимжанская кизи, научный исследователь Кокандский государственный педагогический институт gulbahornazarova3@gmail. com Аннотация: В данной статье широко освещены особенности заимствования языка и экстралингвистические причины происхождения заимствованных слов с одного языка на другой. В статье широко освещено, что язык людей с определенным уровнем развития заимствования может влиять на язык малоизвестных людей в определенной области, а в другой - в форме активизации процесса заимствования, тем самым доказывая влияние социальных, то есть экстралингвистических факторов в этом направлении. Причины возникновения концепции заимствования широко объясняются, и идеи ученых передаются научным соискателям для соответствующего анализа для любых научных исследований.
Основные слова: заимствование, компромиссное слово, естественные, лингвистические, лексико-семнатические группы, экстралингвистические факторы.
EXTRALINGUISTIC REASONS FOR BORROWED WORDS
Nazarova Gulbakhor Azimjon kizi, scientific researcher Kokand State Pedagogical Institute [email protected]
Abstract: This article extensively highlights the features of language borrowing and the extra linguistic reasons for the origin of borrowed words from one language to another. The article widely highlights that the language of people with a certain level of borrowing development can influence the language of little-known people in a certain area, and in another - in the form of intensifying the borrowing process, thereby proving the influence of social, that is, extra linguistic factors in this direction. The reasons for the emergence of the borrowing concept are widely explained, and the ideas of scientists are transmitted to scientific applicants for appropriate analysis for any scientific research.
Keywords: borrowing, assimilation, natural, linguistic, lexical-semantic groups, extra linguistic factors.
KIRISH
Qarzga olingan so'zlaming kelib chiqish sabablari to'g'risidagi masala juda ko'p muhokama qilinadi. B.A. Larin tilning taqdiriga ta'sir etuvchi uchta asosiy omilni ajratadi: madaniy vazn, ijtimoiy baza xususiyati va siyosiy kuchlarning aralashuvi 1 [Larin B.A., 1977, 192]. V.MJirmunskiyning yozishicha, "xalqning yanada ilg'or bo'lgan iqtisodiy va madaniy ta'siri - til ta'siri bilan muqarrar..."2 [Jirmunskiy V.M., 1936, 169]. V.A. Bogoroditskiy, shuningdek, "qarz olishning ko'p qismi madaniy aloqalar vositasida ham xalq nutqiga singib boradi, bu odatda madaniy til o'rganish mavzusiga aylanadi, aksincha emas [Bogoroditskiy V.A., 1935, 29]. I.A. Boduen de Kurtene qarz olish sabablarini lingvistik va lisoniy bo'lmagan (tarixiy qarindoshlik; o'zaro qo'shni va umumiy geografik substrat bilan bog'liq tillar chiziqlarining umumiy va o'xshashligiga tayangan qarindoshlik; umuminsoniy o'xshashliklar va farqlar) va ta'kidlashicha, "barcha uchta holatda tadqiqotchilar ko'rib chiqilayotgan faktlarni tarix va geografiya, nihoyat fiziologiya va psixologiya, hatto fizika va mexanika bilan bir vaqtda tushuntirishlari kerak". Shu tariqa, I.A. Boduen de Kurtene 1900 yilda tillarning aralashishining va so'zlarning bir tildan boshqa tilga kirishining yetakchi va asosiy sababini aniqladi - "o'zaro hamkorlik
1 Ларин Б.А. Ша^арнинг лингвистик тавсифига караб. Ва рус тили тарихи ва умумий тилшунослик. - М.: Таълим, 1977. - С. 189 - 192.
2 Жирмунский В.М. Миллий тил ва ижтимоий шевалар. - Л.: Гослитиздат, 1936. - 325 п.
1218
qiluvchi inson jamoalari" natijasi xaqida so'zlab, yaqin va turli talqindagi tillar tasirini cheklash zarurligini aytib o'tdi3.
Shu tariqa, chet tili so'zining kirishi, faoliyati va rivojlanishi muammosi faqat lingvistik, yoki faqat ekstralingvistik nuqtai nazardan hal etilishi mumkin emas. M. Gabinskiyning "umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan leksik qarz olish muammosining hal etilmaganligi shundaki, bu umumlingvistik tushunchada yagona mezonga asoslangan umumlingvistik tushuncha yo'q" degan bayonotiga rozi bo'lish qiyin4 [Gabinskiy M., 1961, 150].
Birinchidan, leksik qarzga olish faqat lingvistik emas, bu sotsiolingvistik tushuncha. Ikkinchidan, bu nafaqat umumiy til ta'limi, balki zamonaviy o'zbek tili, psixologiya, tarixiy leksikologiya, leksikografiya, etnografiya, nutq madaniyati va boshqa muammolar. Bu muammolarni faqat ushbu "dissiplin" ma'lumotlariga asosan hal etish mumkin. Uchinchidan, umumlilingvistik tushunchalar ishlab chiqish, ya'ni qarzga olishning logik-tushunchaviy birliklarini ishlab chiqish o'zbek tili tizimidagi terminologiyaning o'zini o'zini hisobga olgan holda zarur bo'lsa, yoki muhitdan ajralib qolib ishlanadi.
Zamonaviy mahalliy tilshunoslikda ijtimoiy-lingvistik tadqiqotlar vujudga kelishi bilan (Arnold I.V., 1991; Guhman M.M. 1991; I.P. Lisakova, 1989; Mjel Stepanova, 1983; Pospelova GM, 1991; Saxno S.L., 1991; Shveyser A.D. 1983; Shmagenko A.Yu, 1989) so'zlar qarzga olinishining asosiy sababi bo'lib, lisoniy bo'lmagan sabablarini hisobga olgan. "Leksika taraqqiyotidagi asosiy asoslardan biri - yangi so'zlar muammosi bo'lib, ular hayotda doimiy yangi holatlarni tug'diradi va zamonaviy tilning loyiha tarkibiga uzluksiz kiritilmoqda"5 [Radchenko A.A., 1975, 3 b.]. Ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlari, aloqalar, jamiyat yutuqlari til vaziyatida yangi ijtimoiy muammolarga javob beradigan so'zlarning leksik ma'nolaridagi qarz olish, neologizmlar, turli transformatsiyalar ko'rinishida ko'rsatilgan. R.A. Budagov ta'kidlashicha, "agar ma'lum bir tilning alohida so'zi o'z-o'zidan ajratib ko'rib chiqilsa (uning ma'nolari, tarixi, undan foydalanish darajasi va boshqalar), unda bunday yondashuv hozirda lisoniy bo'lmagan va hatto ilmiy bo'lmagan deb e'lon qilinadi" "Ichki ahamiyatlar" to'liq ko'rinishidan tashqariga chiqish istagi,
3 Бодуен де Куртен И.А. Дунё сунъий тилларининг танкидига. // Умумий тилшуносликка оид танланган асарлар. - М.: СССР Фанлар академиясининг нашриёти, 1963, в.2.-С. 140-142.
4 Габинский М. Лексик карз олиш муаммоси ва ягона мезон. // МССР Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтининг илмий эслатмалари, 10.1961 й.-С. 149-160.
5 Радченко А. Замонавий газета нашрининг суз бойлигидаги янги ^одисалар. —М.: Халклар дустлиги университети, 1975. - 29 п.
zamonaviy jamiyatda til funksiyalarini tadqiqotlash istagi davrimizdagi eng ko'ngli filologlar ijodini tadqiq eta boshladi " 6 [Budagov R.A., 1978, 10].
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR Xorijiy til ta'limida qarz olish muammosi bir tekisda yoritilmagan. Qarzga olish jarayoni qo'shni tillarning aloqalashishi munosabati bilan ko'rib chiqilib, ya'ni tarixiy-geografik omil hisobga olindi. Tadqiqotchilar hududiy omilga katta ahamiyat qaratmoqda (ikki til hududi o'rtasidagi chegara), bu ikki millat o'rtasidagi muloqotning jadalligi, shaxslarning sayohatlari, ayrim guruhlarning migratsiyasi, ularning faoliyati va kolonizatsiyasi, soni, siyosiy va iqtisodiy muhitga bog'liq bo'lmoqda.
G. Paul tilni ijtimoiy differensiatsiya qilish xususiyatlarini (Shveyser atamasi A.D., 1983, 190 s.), turli ijtimoiy qatlamlarga mansub ekanligini belgilab berdi: "begona til bilan tanishish, odatda, ma'lumot darajasi bilan ajralib turadigan muayyan qatlamga ega bo'lib qoladi"7 [G. Paul. 1960, 460]. Lekin, o'z ta'limining ushbu ijobiy vaqtlariga qaramasdan, G. Paul til va uni rivojlantirishning barcha holatlarini yakka tartibdagi psixologiya pozisiyasidan tushuntirmoqda: "xorijiy tildagi so'zlar bevosita muloqotda bo'lgan shaxslar orqali ko'pchilik holatlarda kirib keladi" va til evolyusiyasi jamiyat va muloqotning nutqni shakllantirishdagi roli emas, yakka tartibdagi nutq holatlari bilan bog'liq degan hulosaga kelinadi."
NATIJALAR
O'zbek tilining o'zgarmas til so'zlari lug'ati uchun leksikani tanlash mezonlarini tahlil qilar ekanmiz, yopiq va ochiq mavzu guruhlarini ajratib va chet el tili elementlariga nisbatan turli munosabatlar haqida shunday xulosaga kelamiz: "Yangi elementlarga nisbatan salbiy munosabat yopiq mavzu guruhlarida namoyon bo'lishi mumkin (bunga guruhlar yoki nomlar misol bo'lishi mumkin), ochiq munosabat esa ijodiy guruh munosabatlarida namoyon bo'ladi.
Quyidagi leksika-semnatik guruhlar va leksika-semantik birlashmalarni keltiramiz:
1. IQTISODIY HAYOT a) Bank va ishbilarmonlik hayoti:
audit, broker, valyutalar (kompaniyaning o'zidan aksiyadorlik huquqlari bugungi kunda qat'iy narxda), kliring, lizing, marketing, menedjment, optsionlar, franchayzing, ekkaunting (buxgalteriya ishining xalqaro standartlari)
6 Будагов Р.А. Тилни ривожлантириш ва такомиллаштириш нима? - М.: Наука, 1977.264 п.
7 Паул Г. Тил тарихининг тамойиллари. - М.: Чет эл адабиёти, 1960.-446 б.
1220
Scientific Journal Impact Factor
b) Savdo sohasi:
seyl (sotish, inglizcha), chanj (inglizcha, almashinuv), shop, butik, fri (ing,free) shop, shopping.
g) Kasb-hunar nomi, insonlar faoliyatining xususiyatiga ko'ra:
klipmeyker, menedjer, nyusmeyker, prodyusser, rielter.
2. TEXNIKANING ERISHMALARI
a) Texnologiyalar, uskunalar:
portativ videomagnitofon, noufrost (muzlatgichda muzlatilmaydigan tizim), payl materiali (yumshoq kiyimga o'xshaydi), pleyer, skrembler (telefon muzokaralarida nutq tasniflovchi), transfer (yopishqoq mashina haqida).
b) Kompyuter sohasi:
adaptor, vinchester, joystik, interfeys, kartridj, modem, monitor, xaker (kompyuter bezorisi).
3. HUQUQUQIY, MUHOFAZA, KRIMINAL VILOYATLAR
a) Huquqiy va muhofaza:
bobbi (inglizcha — polisiyachi), bodigard (inglizcha — himoyachi), polis, sekyuriti (soqchilar).
b) Jinoyat:
mafiya, kidneping, killer, reket, reketir, xit-men
4. HARBIY IShLAR
a) qurol: Marker (paint boll avtomati), konversiya, paint boll.
b) Harbiy va harbiy-siyosiy guruhlar nomlari:
Ji-ay (amerikalik askar, birinchi harflardan GI, Government Issue), komandos, ranger (AQSh qurolli kuchlarida komandos kabi),
5. OVQAT VA IChIMLIK
barbekyu, smol viski, dabl viski, gamburger/hamburger, steyk, hot-dog, chizburger.
6. SPORT
armresling, bodi-bilding, laun-tennis, ofsayd, pauer-lifting (kuch troebore), paint-boll, shayping.
7. SOG'LOM TURMUSh TARZI, TIBBIYOT
body belt/body belt, bromelain (yog'ni yoquvchi), gerbalayf, kondisioner (sochlarni parvarish qiluvchi vosita), xospis.
8. MODA KIYIMI
Scientific Journal Impact Factor
bodi, svinger, top-model, top-salon, fashen-shou (modellar kolleksiyasini namoyish etish).
9. MUSIQA
breyk, di jey, kauntri musiqasi, kompakt disk, saund (ingliz, tovush), saund trek, singl, shou, shou-biznes.
OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI SOHASI
briffing, videoklip, dayjest, klip, klipmeyker, nyusmeyker, pablisiti, praym-taym, press-reliz, rimeyk, rimeyk rayts (inglizcha, remake rights — qayta to'xtash huquqi), sammit.
Xulosa o'mida aytishimiz mumkinki, qarzga olingan so'zning sotsiolingvistik xususiyati (ijtimoiy o'zaro ta'sirning mavjudligi va lingvistik xususiyatlarning birligi) ushbu leksik birlikning o'zbek tili tizimidagi o'rnini belgilaydi. Shuningdek, qarz ga olingan so'z, o'zbek tilining leksik darajasining birligi bo'lib, o'zbek tilidagi asl so'zning barcha fazilatlari va xususiyatlariga ega bo'lib, unga so'z shakllantiruvchi, morfologik, sintaktik, stilistik jihatdan singdiradi. Qarz olish jarayoni, shuningdek, ma'lum darajada rivojlangan odamlarning tili ma'lum bir sohada kam rivojlangan odamlarning tiliga, ikkinchisida qarz olish jarayonini faollashtirish shaklida ta'sir qilishi va shu bilan ijtimoiy, ya'ni bu boradagi ekstralingvistik omillar ta'sirni isbotlashi bilan tavsiflanadi..
1. Larin B.A. Shaharning lingvistik tavsifiga qarab. Va rus tili tarixi va umumiy tilshunoslik. - M.: Ta'lim, 1977. - S. 189 - 192.
2. Jirmunskiy V.M. Milliy til va ijtimoiy shevalar. - L.: Goslitizdat, 1936. - 325 p.
3. Boduen de Kurten I.A. Dunyo sun'iy tillarining tanqidiga. // Umumiy tilshunoslikka oid tanlangan asarlar. - M.: SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti, 1963, v.2.-S. 140-142.
4. Gabinskiy M. Leksik qarz olish muammosi va yagona mezon. // MSSR Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutining ilmiy eslatmalari, 10.1961 y.-S. 149-160.
5. Radchenko A. Zamonaviy gazeta nashrining so'z boyligidagi yangi hodisalar. — M.: Xalqlar do'stligi universiteti, 1975. - 29 p.
6. Budagov R.A. Tilni rivojlantirish va takomillashtirish nima? - M.: Nauka, 1977.264 p.
7. Paul G. Til tarixining tamoyillari. - M.: Chet el adabiyoti, 1960.-446 b.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR (REFERENCES):
