CC BY
18QARZGA OLISHNING TERMINOLOGIK TA'RIFI
Gulbahor Azimjon qizi Nazarova
Erkin tadqiqotchi, Qo'qon davlat pedagogika instituti
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada tilda qarz olish xususiyatlari va bir tildan boshqa tilga qarzga olish sabablari keng yoritib berilgan. Qarzga olish kontseptsiyasi ya'ni anglisizmlar kelib chiqish sabablari keng tushuntiriladi va olimlar g'oyalari o'quvchilarga har qanday ilmiy tadqiqotlar uchun tegishli tahlil uchun beriladi.
Kalit so'zlar: qarz olish, o'zlashma so'z, znglisizm, morfologik ma'no, tabiiy, elementlar, leksik qarzdorlik.
TERMINOLOGICAL DESCRIPTION OF BORROWING
Gulbakhor Azimjon kizi Nazarova
Scientific researcher, Kokand State Pedagogical Institute
ABSTRACT
This article extensively highlights the features of language borrowing and the reasons for borrowing from one language to another. The concept of borrowing and the reasons for the origin of borrowings are widely interpreted, and the ideas of scientists are transmitted to students for appropriate analysis for any scientific research.
Keywords: borrowing, assimilation, borrowing, morphological meaning, natural, elements, lexical debt.
KIRISH
Qarz olish — barcha tillarga xos yangi so'zlar hosil qilishning juda samarali usullaridan biri [Nelyubin L.L., 2005, 153]. Qarzga olish jarayonining murakkab va ko'p bosqichli bo'lishi qarzga olish terminining semantikasiga ham sabab bo'ldi. [J. Maruzo 1960, 436] uning ikki ma'nosini ko'rsatgan: "Bu fransuz termini (Temprant mulk uchun) bir vaqtning o'zida bir til boshqa tilning elementini va olingan elementning o'zini anglatadi". Amerikalik olim E. Haugen [1972, 356] ham ushbu jarayon natijasi va jarayonni farqlaydi. inglizcha — credit, kredit), so'zlarning kirish jarayonining o'zini tavsiflash uchun esa "borrowing" (perev. inglizcha — egallash, qarz olish).
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Shunday qilib, E. Haugen "qarzga olingan so'z" (loan-word), ya'ni "so'z" tayanch komponenti va "qarz olish" (borrowing) so'z-termini bilan ishlaydi. Bunday
chegaralanish so'z yo'lini ham aks ettiradi va so'zning o'zini tilning leksik tizimida tavsiflaydi. Ushbu terminlarning ingliz tilida hayot qilish huquqi va ushbu ikki fenomenni terminalash imkoniyati ingliz tilining morfologik tuzilmasi bilan tushuntiriladi, so'z shaklini o'zgartirmay, grammatik ahamiyatni o'zgartirib, mavjud ilova yoki fikr mutanosibligiga o'tadi.
O'zbek tilida "qarz olish" so'zining morfologik mohiyati — substantivatsiya qilingan va verbal tushunchaning tarifini tasavvur qiladi:
Qarzga olish - boshqa tillarning leksik jamg'armasiga yangi tushunchalarni bildirish, allaqachon mavjud bo'lgan va ilgari noma'lum bo'lgan buyumlarni takomillashtirish uchun murojaat qilishdir. Ko'p o'rinlarda ushbu til tibbiyotida tegishli so'zlar olinadigan xalqlar bilan aloqalar natijasida ushbu til ma'lumotlari bilan ma'lum bo'lmoqda. [O.S. Axmanova, 1966, 248]
Qarzga olish boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalarni o'rnatishning tabiiy natijasidir, haqiqat va tushunchalar bilan birgalikda ularni bildiruvchi so'zlar keladi. Qarzga olish ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: og'zaki muloqot orqali, boshqa til oluvchilar bilan aloqada bo'lib, yozma ravishda kitoblar, davriy adabiyot, rasmiy hujjatlar orqali. [Rosental , , Telenkova M.A., 1994, 263].
Qarz olish — bir tildan ikkinchi tilga ko'chirilgan, bir tilning boshqa tilga o'tish jarayoni [Lingvistik ensiklopedik lug'at, 1990, 263].
Yuqorida keltirilgan eng nufuzli lingvistik manbalardan "qarzga olish" terminining aniqlashlari ushbu termining har tomonlama tushunayotganligini ko'rsatadi. Bu "boshqa tillarning leksik jamg'armasiga murojaat" [Axmanova , 1966, 248] va "begona til elementi" [Lingvistik ensiklopedik lug'at, 1990, 263], va yangi tushuncha va voqeliklar nominatsiyasi uchun xizmat qiluvchi begona til leksemalarining faoliyati [Rosental 2003, 54] chet tili loyiha jamg'armasiga xorijiy so'z kiritish, shuningdek, uning bir tildan boshqa tilga o'tish jarayoni haqida ham, boshqa til elementlarining o'zi haqida ham ko'rsatilayotgani aniqlanadi. Biroq chet tili morfemasini faqat "so'z bilan qarzga olish" tushunchasi aniqlanganda "qarzga olish" sifatida tushuntirish bilan kelishishimiz mumkin. Lekin biz bunday foydalanishni muntazam, uzviy deb atab bo'lmaydi [Zamonaviy chet ellik so'zlar loyihasi-94, Chet ellik so'zlarning katta ma'lumotli loqxati-95 (BTSIS)]. Morfemani mustaqil birlik sifatida okkazional, uslubiy iste'mol qilish, chunki "morfema — mazmun tuzilishidagi biror fakt bilan bog'liq bo'lgan eng kichik ahamiyatli ifoda birligi" [Rosental D.E., I.B., Telenkova, M.A., 1994, 204, 17].
MUHOKAMA
M.D. Stepanovaning "inson o'z fikrlarini ularning tarkibiy qismlari bilan emas, balki so'zlarning tarkibiy birliklari va haqiqat ko'rinishlari bilan uzluksiz bog'liq " deya izohlagan [Stepanova M.D., 1968, 20]. Faqatgina chet tilining ildiz morfemalari, chip
(ingliz, chip — mikrosxema), fayl (ingliz, file — jild), slot kabi leksik ma'noni ifodalaydi, (ingliz, slot — uya, ekish joyi), trek (ingliz, track — yo'l (audio)). Lekin Internet-sahifa, beta-versiya, host-bosma, multimedia-markaz kabi so'zlar ba'zi olimlarning fikricha leksik qarzlar emas.
E. Xaugen bunday holatlarni «gibrid qarz olish» [1950, s. 221, 366] deb biladi. Lekin ilmiy nuqtai nazardan, o'zbek tilida allaqachon bunday so'zlar ehtimol, vujudga kelgan.
Ta'kidlash joizki, ingliz qarzlarining darivatsiya faoliyati bugungi kunda g'oyat yuqori. Quyidagi so'z bilan ta'kidlash mumkin:
1. qarzga olingan asos + o'zbek suffiksi: internet, tarmoqchi, modemchi
2. qarzga olingan ildiz + assimillashtirilgan qarzga olingan: beta-versiya, flesh-xotira, internet-terminal, toner-kartridj, internet-syo'rfing, xost-aloqa.
3. qarzga olingan so'z + qarzga olingan morfema (geymer - inglizdan, game + er): adapter, akselerator, bufer, sheyder, dekoder, printer, drayver, skayner.
NATIJA
Ahmanovaning ta'rifi yangi tushunchalarni belgilash va differentsiatsiya qilish zarurligi haqida ham e'tirof etishni o'z ichiga oladi, biroq semantik va grammatik o'tishlarga e'tibor qaratmasdan faqat boshqa tilning leksik jamg'armasini ko'rsatadi.
"Qarzga olish" terminining mazkur tushuntirilishi, ko'p o'rinda, bugungi kunda e'tirof etilmaydigan semantik va grammatik qarzdorlik jadalligi bilan tushunadi. Shuningdek, ushbu terminning ikkinchi tuzilmasi faqat leksik qarzga olish haqida ham ko'rsatmoqda: "haqiqat va tushunchalar bilan birga ularni bildiradigan so'zlar keladi ", asosan ishlar haqida so'z olib boriladi. Qarzga olishning mavjud belgilanmalarining asosiy kamchiliklari quyidagilar: sifat jihatidan qarzga olingan birliklarni bir xil terminal qilish imkonini beradigan ahamiyatni to'liq tarqatish yoki kengaytirish bo'lib, til aloqasining mazkur turi mexanizmining to'xsiz aylanishidir.
Biz [Mayorov M.P., 1967, 149] "leksik qarz olish" atamasining mavjud definitsiyalarining ko'p xillari:
- qarzga olingan so'z va qarzga olingan material;
- qarz olish va assimilyatsiya;
- qarz olish muammosiga qo'shimcha "til" va "nutq"
XULOSA
Qarzga olish universal, ko'p aspektli va murakkab lingvistika jarayonidir.Bugungi kunda qarz olish tushunchasini o'rganib, mamlakatimiz va xorijiy tilchilarning ishlariga tayanib, biz uning sotsiolingvistik tabiatini aniqlashga xizmat qilishimiz mumkin. Shubhasiz, o'zlashma so'zlar ya'ni qarzlanish, qarz olish millatlar o'rtasidagi madaniy va iqtisodiy rivojlanishlar vositasida xalqalarning qabul qilingan til
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021
ISSN: 2181-1601
meyoridir. Agar millat bu so'zlarni madaniy aloqalarga mosligi jihatdan va millat ruhiyatiga singitib borsa, beihtiyor o'zlashma so'zlar hattoki adabiy til meyorlariga o'z tasirini o'tkazishi mumkin. O'zlashma so'zlar davr talabi va texnologik o'zgarishlar natijasida batatmom o'zlashadi yoki asta sekinlik bilan yo'qalib boradi.
REFERENCES
1. Nelyubin L. L. Tarjima texnikasiga kiritish.- M.: Izd-v MGOU, 2005.-153 b.
2. Maruzo J. Lingvistik terminlar loyihasi. - M.: Xorijiy adabiyot, 1960.-436 b.
3. Xaugen E. Lingvistikadagi Yangi qarzga olish jarayoni. Til aloqalari. M.: Taraqqiyot, 1972. Uz. 6. - C. 344-382.
4. Axmanova O.B. Lingvistik terminlar lug'ati. M.: SE, 1966. 608 b.
5. Rozental , M.A. Telenkova Zamonaviy rub. Rolf, 1994. 263 b.
6. Lingvistik ensiklopedik lug'at (LES). - M.: Ma'rifat, 1990. - 509 b.
7. Neyubin L. L. - 3-chi nusxa, qayta loyihalash. - M.: Flint: Fan, 2003. 320 b.
8. Haugen E. Til ekologiyasi — Stanford, 1972.— XIYV — 366 b.
