169O'ZBEK TILIDA LOTIN SO'ZLARI - "TIRIK LOTIN TILI"
Nilufar Amatdjanovna Xodjayeva
Toshkent tibbiyot akademiyasining Urganch filiali "O'zbek tili va adabiyoti, tillar"
kafedrasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada barcha tillarda hayotimizda ishlatiladigan chet el so'zlarining etimologiyasi keltirilgan. Tillar tuzilishi, so'z boyligi jihatidan farq qiladi, ammo barcha tillarda ba'zi umumiy qonunlar mavjud. Biz o'zimizda va boshqa tillarda tez-tez eshitadigan va ishlatadigan ba'zi chet el so'zlari lotin tilidan kelib chiqqan va boshqa tillardan olingan.
Kalit so'zlar: so'z boyligi, termin elementi, o'zlashmalar, etimologiya, leksik material, lotin tili.
LATIN WORDS IN UZBEK LANGUAGE - "LIVE LATIN"
Nilufar Amatdjanovna Khodjayeva
Teacher of "Uzbek language and literature, languages" department of Urgench branch
of Tashkent Medical Academy
ABSTRACT
This article presents the etymology of foreign words used in our lives in all languages. Languages distinguish in structure, vocabulary, but all languages have some common laws. Some foreign words that we often hear and use in ourselves and in other languages are derived from Latin and derived from other languages.
Keywords: vocabulary, terminology, assimilation, etymology, lexical material,
Latin.
KIRISH
XXI asr tilshunoslik fanida har qanday lingvistik hodisani tahlil qilish uzoq davom etgan evolutsiyani boshdan kechirdi, uning davomida tadqiqot usullari ham, o'rganilayotgan ob'ekt haqidagi g'oyalar ham sezilarli darajada o'zgardi. Chet tillarni rivojlantirishning zamonaviy davri fan va texnikaning turli sohalaridagi atamalarning sezilarli miqdoriy o'sishi, ularning umumiy so'zlashuv tiliga faol kirib borishi va so'z boyligini yangi birliklar bilan to'ldirishi bilan tavsiflanadi. Ilmiy-texnik
ma'lumotlarning jadal rivojlanishi bilan bog'liq ravishda chet tilini ilmiy-texnik tarjima qilish jarayonida terminlarning ishlash xususiyatlarini o'rganish muammolari tobora dolzarb bo'lib qolmoqda.
"Xalq o'z tilini inson faoliyatining vositasi sifatida yaratadi", deb yozadi Gumboldt. Alohida tovushlar, grammatik birliklar, fonetik qoidalar va hatto kesmalar bir tildan ikkinchisiga o'tishi mumkinligiga qaramay, so'z birikmasi o'zlashma so'zlarning asosiy manbai hisoblanadi. Leksik materialni bir tildan ikkinchisiga o'tkazish uchun ma'lum shartlar zarur. Avvalo, ikki yoki undan ortiq xalq o'rtasida uzoq muddatli til aloqasi, har ikkala tilni yaxshi biladigan ikki tilli odamlarning mavjudligi, shuningdek, o'zlashma so'zlardan foydalanishning funktsional zarurligi talab qilinadi. Donor tilidan qabul qiluvchi tiliga xorijiy so'zni o'zlashtirishning turli usullari mavjud: birinchidan, qo'shni xalqlarning nutq aloqasi orqali; ikkinchidan, madaniy qadriyatlar, shuningdek ilmiy ma'lumotlar almashinuvi tufayli uzoq aloqalar orqali. [7]
Lotin tili deyarli 20 asr davomida Yevropa xalqlari uchun aloqa vositasi bo'lib xizmat qildi, uning yordami bilan ular Rim va Yunon madaniyati bilan tanishdilar va idrok etdilar. U Yevropa xalqlari tillariga ham, grammatika sohasida ham, ayniqsa lug'at sohasida juda katta ta'sir ko'rsatdi. O'zlashgan so'zlarini o'rganish qiziqarli faktlarga murojaat qilishni anglatadi. Ko'p so'zlarning lotincha kelib chiqishi haqida kam odam biladi. Biz tillarning tarixini bilishimiz, madaniy-kognitiv darajamizni, dunyoqarashimizni kengaytirmog'imiz zarur va qiziqarli faktlarni boshqalar bilan bo'lishishni istaymiz.O'zbek tilida qancha lotin va yunon o'zlashgan so'zlar mavjudligi hech kimga ma'lum emas. Bu XXI asr tilshunoslari chuqur o'rganishi lozim bo'lgan mavzudir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Tarixiy rivojlanish jarayonida inson tillari doimiy ravishda bir-biri bilan ma'lum aloqalarga kirishgan va kirishda davom etmoqda. Tilshunoslik - bu ikki yoki undan ortiq tillarning o'zaro ta'siri bo'lib, ularning bir yoki bir nechtasining tuzilishi va so'z boyligiga ta'sir qiladi. Tilshunoslik bilan aloqa qilishning eng oddiy holati bu so'zni bir tildan boshqasiga o'zlashishidir. Qoida tariqasida, so'zni o'zlashishi ushbu so'z bilan belgilangan ob'ekt yoki tushunchani o'zlashish bilan bog'liq. Har qanday so'zning orqasida butun bir tarix bor. Til madaniy va milliy o'ziga xosligimizning eng muhim vositasi sifatida bizga juda ko'p qiziqarli narsalarni aytib berishi mumkin Til ham odamlar singari, qadimiy yunon va lotin tillari singari plastik yoki konservativ, hatto "o'lik" bo'lishi mumkin. "Til unga hayot bergan ajdodiga ega, qulay sharoitlarda u
nasldan nasldan uzoqlashishi mumkin, xuddi rimliklar olib kelgan lotin tili singari, butun nasl-nasabli avlodlar oilasi kabi" (V. Stivenson).[6]
Ushbu maqolada barcha tillarda hayotimizda ishlatiladigan chet el so'zlarining etimologiyasi keltirilgan. Tillar tuzilishi, so'z boyligi jihatidan farq qiladi, ammo barcha tillarda ba'zi umumiy qonunlar mavjud. Biz o'zimizda va boshqa tillarda tez-tez eshitiladigan va ishlatiladigan ba'zi chet el so'zlari lotin tilidan kelib chiqqan va boshqa tillardan olingan.
O'zlashgan so'zlarni ma'nolarini etimologiya ya'ni so'zlarni kelib chiqishini o'rganadigan tilshunoslik bo'limi o'rganadi. So'zlarni o'zlashtirish - bu jarayon bo'lib, natijada so'z paydo bo'ladi va tilda mustahkamlanadi. So'zlarni o'zlashtirish tilning so'z boyligini to'ldiradi. O'zlashgan so'zlar xalqlar o'rtasidagi aloqalarning to'liqligini aks ettiradi. Nemis tillarida eng qadimiy lotin o'zlashmalarining keng qatlami mavjud, slavyan tillarida eng qadimgi o'zlashmalar german va eron tillaridan olingan. Masalan, nemischa Arzt "tabib" so'zi lotincha "arhiator" (Bosh shifokor) .
So'zlarni o'zlashtirish ko'pincha so'zning ma'nosini o'zgartiradi. Shunday qilib, fransuzcha "chance" so'zi "siz omadlisiz" degan ma'noni anglatadi, O'zbek tilida "shans" so'zi faqat "omad ehtimoli, imkoniyat " degan ma'noni anglatadi. Chet so'zlarni o'zlashtirishning asosiy oqimi mutaxassislarning so'zlashuv tilidan o'tadi.
O'zlashmalar orasida internasionalizm deb ataladigan guruh ajralib turadi, ya'ni. dunyoning ko'plab tillarida tarqalgan yunon-lotin kelib chiqishi so'zlari. Bunga, masalan, yunoncha so'zlar kiradi: pedagogika,biologiya demokratiya, printsip, psixologiya,. Xalqaro ilmiy atamashunoslikda tayyor lotin va yunon so'zlaridan tashqari individual yunon-lotin morfemalari ham keng qo'llaniladi: ildizlar, prefikslar, qo'shimchalar (ko'plab yunon morfemalari lotin tili tomonidan qadimgi davrlarda olingan) Yunon tilidan kirin kelgan so'zlarning qurilish elementlariga, masalan: bio-, geo-, gidro-, antropo-, piro-, xrono-, psixo-, mikro-, demo-, teo-, paleo-, neo-, makro-, poly-, mono -, para-, allo-, -logy, -graphic-, super-, inter-, extra-, re-, op-, -isation va boshqalar kiradi. Terminlarni tuzishda xalqaro yunon va lotin elementlari bir-birlari bilan birlashtirilishi mumkin. (masalan: televidenie, sosiologiya), shuningdek yangi Yevropa tillaridan olingan morfemalar bilan, masalan, Spidometr-tezlik o'lchov vositasi ("Speed" inglizcha tezlikdan).[6]
NATIJALAR
Etimologiya (yunoncha "etimo" "haqiqat" va "logos" "tushuncha, o'qitish" dan), 1) so'zlarning kelib chiqishini o'rganadigan tilshunoslik bo'limi;
2) ma'lum bir so'zning kelib chiqishi haqidagi har qanday faraz. Ushbu so'nggi tushuncha "yaqin etimologiya" - vaqt o'tishi bilan yo'qolgangan so'zning o'sha tildagi boshqa so'zlar bilan hosila aloqalarini aniqlash va "uzoq etimologiya" - so'zlarni tildan tashqarida so'z birikmalarini aniqlashni ajratib turadi.
Har qanday tabiiy tilning so'zlari - kelib chiqishiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linishi mumkin:
1) asl so'zlar, ya'ni. ajdodlar tilidan meros qolgan so'zlar (eng ko'p sonli guruh);
2) tilda mavjud (yoki oldindan mavjud) so'z yasalish vositalari yordamida hosil bo'lgan so'zlar;
3) boshqa tillardan o'zlashtirilgan so'zlar;
4) sun'iy ravishda yaratilgan so'zlar (barcha tillarda vakili bo'lmagan guruh);
5) har xil "til xatolari" natijasida paydo bo'lgan so'zlar.
Tillarning o'zaro ta'sirini kuchaytirish xalqlar o'rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalarning kuchayib borayotgan roli bilan qarindosh va qarindosh bo'lmagan tillarda mavjud bo'lgan so'zlarning maxsus fondini shakllantirishga olib keladi. Ushbu so'zlar fan va texnikaning turli sohalari maxsus terminologiyasi sohasiga taalluqlidir. O'zlashmalar o'zlashish tili tizimiga moslashgan va shu bilan o'zlashtirilganki, bunday so'zlarning chet tilidagi kelib chiqishi ushbu tilda so'zlashuvchilar tomonidan sezilmaydi va faqat etimologik tahlil yordamida ochiladi. Lotin tilidan o'zbek va rus tillariga kelgan so'zlarning ma'nosini tushuntirib beramiz:
So'zlarning etimologiyasi:
Abiturient-"yakuniy imtihonlarni topshirish" degan ma'noni anglatuvchi 19-asrda nemis tilidan o'zlashgan so'z. Nemischa so'z o'z navbatida lotin tiliga qaytadi.
Aviatsiya. XX asrning boshlarida rus tilida paydo bo'lgan. Frantsuz tilidan o'zlashgan so'z.Frantsuz tilida bu so'z lotincha avis so'zidan "qush" ma'nosini anglatuvchi qo'shimchaning yordamida hosil bo'lgan.
Avtobiografiya yoki Tarjimai hol. Biografiya "hayot va yozish" degan ma'nolarni anglatadi, avto yunoncha "auto" "o'zi"ma'nosiga ega, shuning uchun butun so'zni "o'z-o'zini tasvirlash", ya'ni muallif tomonidan yozilgan tarjimai hol deb tarjima qilish mumkin .
Avtobus. Ushbu so'z rus tilida shunchalik mustahkamlanganki, u deyarli asl ruscha sifatida qabul qilinadi, ammo ushbu avtobus so'zi singari avtobus Rossiyada faqat XX asrning boshlarida paydo bo'lgan. Ikkala "omnibus"so'zi ham "autobus"so'zining eng yaqin qarindoshlardan biri hisoblanadi - shuning uchun XIX asrda. yo'lovchilarni tashish uchun ko'p o'rinli otliq arava deb nomlangan. Ushbu so'zning kelib chiqishi qiziq: u lotin tilidagi omnibusdan olingan bo'lib, "hamma uchun"
degan ma'noni anglatadi, Omnibusda ot tortish o'rniga, ular ichki yonish dvigatelidan foydalanishni boshladilar, uni avtomobil-omnibus deb atay boshladilar. Vaqt o'tishi bilan ushbu juftlikning birinchi shioridan "avto", ikkinchisidan esa "avtobus" qoldi va shu tariqa zamonaviy avtobus paydo bo'ldi. O'z navbatida rus tilidan o'zbek tiliga o'zlashdi.
Avtograf. Yunoncha "autos"dan - "o'zim" va "grapho" - "men yozaman": qo'lda yozilgan imzo degan ma'no beradi. Biz kitobning muallif qo'lyozmasini ham shunday deb ataymiz.
Avtomobil. Yunoncha "autos" so'zlaridan yaratilgan so'zlar orasida avtomobil alohida o'rin tutadi. Darhaqiqat, hayotimizni mashinasiz tasavvur qilish qiyin. Ushbu so'z 20-asrning boshlarida rus tilida paydo bo'lgan va allaqachon nomlangan yunoncha "auto" so'zidan tashqari, u lotincha ildizga ega - "mobilis"dan, ya'ni "harakatlanish"ma'nosiga ega.
Avtor. Yaratuvchi ma'nosiga ega bo'lgan XVII-asrda polyak tilidan o'zlashgan so'zdir. O'z navbatida bu so'z o'zagi lotin tiliga borib taqaladi.
Agent. XVII asrning boshlarida nemis tilidan o'zlashgan so'z hisoblanadi. Nemis tiliga lotin tilidagi "agens" - "harakatlanish" so'zidan o'zlashgan.
Agronomiya. Yerga ishlov berish qonun-qoidalari haqidagi fan shunday atalgan. Bu so'z yunoncha "agros" dala va "nomos" qonun, odat ma'nolariga ega. Biroq bu so'z G'arbiy Yevropadan rus tiliga XVIII asrda kirib kelgan. Ingliz tilida agronomiya so'zi ancha oldin paydo bo'lgan va bu yunon tilidan olingan. Bu yerda "agronomos"- "qishloq va yer ishlarida amaldor" degan ma'noni anglatadi.
Azot. Ushbu gaz nomi uchun ilmiy atama kerak bo'lganda, 1787-yilda sun'iy ravishda yaratilgan. Ushbu gaz nafas olishni qo'llab-quvvatlamagani uchun shunday nomlangan: yunoncha "zot"- "hayot" va yunoncha prefiks "a" o'zbekcha -siz suffiksiga to'g'ri keladi. Shuning uchun yunon tilidan tarjima qilingan ushbu sun'iy so'z "jonsiz" degan ma'noni anglatadi.
Akademiya. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun o'z ta'limotlarini Afina shahri yaqinidagi chakalakzorda joylashgan maktabda o'rgatgan. Ushbu daraxtzor "Akademiya" nomini olgan. Insoniyatning birinchi faylasuflaridan birining yuksak ilmiy obro'si shunday bo'lganki, kichik daraxtzor nomi ko'p asrlar davomida o'tib kelgan va ilmiy muassasalar tomonidan balandlikda mustahkamlangan.
Akvarium. Ushbu so'z XIX asrning o'rtalarida lotin tilidan kirib kelgan. Akvarium "suv ombori" , akva - "suv" degan ma'nolarni anglatadi. Lotin tilida akvarium so'zi sug'orish joyini anglatadi. Sug'orish joyi so'zining ma'nosi - daryo bo'yidagi joy, chorva mollari sug'oriladigan yoki hayvonlar ichadigan suv ombori.[8]
Albom. Ushbu so'z XIX asrning boshlarida fransuz tilidan o'zlashgan. O'z navbatida "album" so'zini lotin tilidan o'zlashtirgan va "ismlar ro'yxati", "buyurtmalar e'lon qilish uchun oq taxta" degan ma'noni anglatadi. Ushbu so'z Albion so'zi bilan bir xil ildizga asoslangan.
Ambulatoriya. XIX asrda nemis tilidan kirib kelgan so'z lotin tilida "ambulare" yurish ma'nosini anglatadi. Kasalxonadan farqli o'laroq, ushbu muassasa davolanish uchun kelgan va keyin uyiga boradigan bemorlar uchun mo'ljallangan.
Angina. XVII asrda lotin tilidan o'zlashgan so'z, "angina"- "bo'g'ilish" degan ma'noni anglatadi.
Apelsin. Apelsin so'zma-so'z "xitoylik olma" degan ma'noni anglatadi va fransuz tilidan olingan. Bu mevani pomme de Chine (pomme - "apple", de - "from", Chin -"China") deb ataydigan golland tilidan olingan.
Aspirant. Ko'rinishidan ancha tanish va tushunarli bo'lgan ushbu so'z, bizga fransuz tilidan kelgan, lotin tilida esa, aspirare fe'lining "biron narsaga intilish", " biron narsaga erishish istagi " ma'nosi mavjud, va bu fe'ldan kelib chiqqan "aspirantis" "ishtirokchi, biron narsaga intilish" "degan ma'noni anglatadi. Aspirant, siz bilganingizdek, zamonaviy tilda ilmiy faoliyatga tayyorlanadigan, ilmiy ish uchun intiladigan odamni anglatadi.
Astronomiya. Yulduzlar haqidagi fanning nomi bizga yunon tilidan kelgan. "Aster" so'zi yunoncha "yulduz" degan ma'noni anglatadi va "nomos" yunoncha "qonun" degan ma'noni anglatadi. Shunday qilib, hozirgi kunda astronomiya umuman olamni va xususan yulduzlarni o'rganadigan fan deb ataladi. [Astra gulining nomi ham shakli yulduzga o'xshaganligi sababli shunday atalgan.]
Attestat. Nemis tilidan o'zlashgan so'z, lotincha "attestatum" tasdiqlangan ma'nosiga ega. Bu hujjat maktab ta'limi yakunlanganligining dalilidir.
Bint. Nemis tilidagi "binden" fe'lidan kelib chiqqan - "bog'lash" ma'nosini anglatadi.
Botanika. Ushbu fanning nomi XVIII asrda nemis tilidagi "botane" "o'simlik" so'zidan olingan.
Vakuum. Lotin tilidan kirib kelgan bo'lib, "bo'sh" degan ma'noni anglatadi.
Vaksina. Har qanday kasallikning zaiflashgan mikroblari-patogenlaridan tayyorlangan bu dori oddiy "sigir" nomi bilan atalgan - axir vaktsina lotincha "sigir" degan ma'noni anglatadi. Ushbu so'z rus tiliga Fransiyadan kelgan bo'lib, u yerda birinchi marta "chechak" (la variola vaccine) deb nomlangan kasallikni davolash uchun dori-darmon tayyorlandi. Keyinchalik kasallik nomining birinchi qismi yo'qoldi va preparatning o'zi "vaksina" deb nomlana boshlandi. [2]
Dunyoning ko'plab tillarining (xususan, Yevropaning) xalqaro lug'at fondida lotinlashtirish muhim o'rin tutadi. «O'zlashgan termin elementlari - bu rus tiliga va o'zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan va atamalarda ishlatiladigan morfemalar. Bunday so'zma-so'z xalqaro elementlar turli xil terminologik tizimlarni rivojlantirish va takomillashtirish imkoniyatlarini kengaytirdi. Etimologik jihatdan ularning deyarli barchasi yunon va lotin tillariga qaytadi »
Bizning hayotimizda uchraydigan barcha atamalar orasida lotin va yunon tillaridan kelib chiqqan atamalar alohida ajralib turadi. Lotin va yunoncha o'zlashgan so'zlarining aksariyati xalqaro so'z birikmasi deb ataladi, ya'ni. madaniy va ijtimoiy rivojlanishning umumiy xususiyatlari bilan birlashtirilgan ko'plab xalqlarning tillarida takrorlanadi. Bunday atamalar rus va o'zbek tillariga tovushli va grafik o'xshashligi tufayli tarjima qilish oson.
XULOSA
Biz uchun lotin tili, avvalo, fan, madaniyat, din, tibbiyot tili. Leksik lotinizm va yunonizmlarni o'rganish natijasida quyidagi xulosalar qilindi:
1. Ko'p so'zlar ilm-fanning turli sohalariga tegishli, shuning uchun ular orasida tibbiyot, yuridik, va ma'rifiy so'z birikmalari ajralib turadi. Barcha lotinizm va yunonizmlar zamonaviy o'zbek tilida qo'llaniladi.
2. Lotinlashtirish va yunonizmlarning asosiy qismi frantsuz va nemis tillaridan olingan.
3. O'zbek tilining milliy o'ziga xosligi unga begona so'zlarning kirib kelishidan umuman aziyat chekmagan, chunki o'zlashmalar har qanday tilni boyitishning mutlaqo tabiiy usuli hisoblanadi. O'zbek tili to'liq o'ziga xosligini saqlab qoldi va faqat o'zlashgan lotinizm va yunonizmlar bilan boyitildi.
Lotin tili "o'lik", ammo uning "o'limi" chiroyli edi - u ming yil davomida ko'pchilik Yevropa tillarini oziqlantirdi, ba'zilariga asos bo'lib, boshqa tillarni yuzlab va minglab so'zlar bilan, shu jumladan o'zbek tilini ham boyitdi. Buni quyidagi matnni o'qish orqali tekshirish oson, unda lotin va yunon tillaridan kelib chiqqan so'zlar kursiv bilan berilgan:
" Deyarli yigirma yildan so'ng matematika bo'yicha Jon Xopkins universitetida magistrlik darajasini qabul qilgach,qiz mashhur Massachusets universitetida to'liq grant asosida raqamlar nazariyasini o'rgandi va "Qo'llanma dasturlar uchun kriptografiya metodlari, protokollar va algoritmlar" mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi." [3]
Ushbu matnda keltirilgan birgina "kriptografiya"so'zini ma'nosini keltirib o'tishni lozim topdim.
Cryptography - 1650-yillarda, "yashirin belgilar bilan yozish san'ati", frantsuzcha kriptografiyadan yoki to'g'ridan-to'g'ri zamonaviy lotin kriptografiyasidan, yunoncha kripto-sirli yoki yashirin + grafiya-yozish ma'nolarini anglatadi. [8]
Shunday qilib, biz aniq aytishimiz mumkinki, barcha tillarda bir xil eshitiladigan yuqoridagi xalqaro so'zlar lotin tiliga qaytadi. Lotin tili o'lik til deb qaralishini bilsak-da, hayotimizning barcha sohalarida kelib chiqishi yunon va lotin tillariga borib taqaladigan so'zlardan foydalaniladi.
REFERENCES
1. Капитула Л. С. "Латинский язык и основы медицинской терминологии" Минск, БГМУ, 2003
2. Г.А. Крылов Этимологический словарь русского языка - СПб.: ООО «Полиграфуслуги», 2005
3. Den Braun " Raqamli qal'a" Tarjimon O. G'ulomova Toshkent: Nihol,2019
4. Лесников С. В. «Основные латинские терминоэлементы и термины метаязыка лингвистики» Сыктывкарский государственный университет «Научные ведомости» Серия Гуманитарные науки. 2011. №12 (107). Выпуск10
5. Ожегов С.И., Н. Ю. Шведовой « Толковый словарь русского языка» -М.,2010г
6. Воробьёва Мария "Латинские и греческие заимствования в русском языке" Оренбург 2012
7. Сиваков И.В., Галицына Т.А., Гвоздюк В.Н. Термины латинского и греческого происхождения в научно-технических текстах на английском и немецком языках // Успехи современного естествознания. - 2013. - № 10. - С. 148-148;
8. Online Etymology Dictionary Дугласа Харпера. www. etymonline. com
