CC BY
0QARAQALPAQSTANDAGI ESKI MAQBARALAR
Jaqsimuratova Guljamal Bekturganovna
Qaraqalpaq filologiyasi ham jurnalistika fakulteti 3-kurs studenti
ARTICLE INFO ABSTRACT
Bul maqala Qaraqalpaqstan aymaginda jaylasqan eski maqbaralardi uyreniwge arnalgan. Maqalada bul maqbaralardin tariyxiy ham madeniy ahmiyeti, olardin hazirgi saqlaniw jagdayi analiz etiledi, sonin menen birge olardi saqlaw boyinsha ilajlar usinis etiledi. Adebiyatlardi korip shigiw, arxiv magliwmatlari ham oz guzetiwlerime tiykarlanip, maqala bul esteliklerdin regionnin madeniy miyraslarindagi rolin ham olardi keleshek awladlar ushin saqlap qaliw zarurligin aship beredi.
Qaraqalpaqstandagi tariyxiy maqbaralardin ahmiyeti kop asirlerge barip taqaladi ham teren madeniy, diniy ham tariyxiy tubirlerge iye. Olardin manisinin bir neshe tiykargi tarepleri bar:
1. Medreseler: Qaraqalpaqstandagi maqbaralar kobinese Islamiy medreseler menen baylanisli bolip, jergilikli xaliq ham basqa regionlardagi iymanlilar ushin medrese ham siyiniw orinlari bolip xizmet etedi.
2. Tariyxiy miyraslar: Maqbaralar regionnin bay tariyxi, madeniy dasturleri ham turli civilizaciyalardin Qaraqalpaqstan madeniy tarepin qaliplestiriwge tasirin sawlelendiriwshi, zarurli tariyxiy estelikler bolip tabiladi [3].
3. Arxitektura miyraslari: Qaraqalpaqstandagi maqbaralar tekgana tariyxshilar ham arxeologlar ushin emes al, korkem oner ham arxitektura iqlaspendleri ushin da qiziq bolgan kem ushraytugin arxitektura ham korkem detallarga iye.
4. Izertlew deregi: Maqbaralar region tariyxi, dini, arxitekturasi ham madeniyatin uyreniw ushin qimbatli derek bolip, ilimpazlar ham izertlewshilerdin onin otken zamani ham hazirgi kunin terenrek tusiniwge mumkinshilik beredi.
5. Turistik diqqatqa iye orinlar: Maqbaralar sayaxatshilar itibarin tartip, regionnin sayaxatshiliq sanaati ham ekonomikasin rawajlandiriwga jardem beredi.
Uliwma alganda, Qaraqalpaqstandagi tariyxiy maqbaralar regionnin madeniy miyraslarin saqlawda zarurli rol oynaydi, sonin menen birge, onin tariyxi, madeniyati ham arxitekturasina itibardi tartiwga jardem beredi.
Qaraqalpaqstanda region ushin tariyxiy, madeniy ham diniy ahmiyetke iye bolgan bir qansha zarurli maqbaralar bar. Olardan geyparalari:
1.Abu Bakir Ash Shibiliy ziyarat orni: Shibiliy ata qabristani Kegeyli rayoni "Qum shingul" awil puqaralar jiyini aymaginda, Amudaryanin tenizge quyip turgan "Quwanish jarma" atli tarmagi
Qabul qilindi: 05-February 2024 yil Ma'qullandi: 08- February 2024 yil Nashr qilindi: 12- February 2024 yil
KEY WORDS
maqbara, Qaraqalpaqstan, tariyx, madeniy miyraslar, tariyxiy estelik, saqlaw..
Qoyimshiliq qasinda Quwanish jarmaniñ birinshi jagasinan ekinshi jagaga ótetugin ótkel bolgan. Rawayatlarda bul orinda dargashi (darga-jagistan qayiq penen ótkeriwshi adam) sipatinda Gayip ata xizmet qilgan. Kúnleridiñ birinde Gayip ata suw astinda jatqan adamdi kóredi, soñ ózin suwga atip suw astindagi adamdi suwdan shigarip aladi. Suwdan shigarilgan Shibiliy ata (basqa rawayatta suw astinda siyiniw ushin otirgan) Gayip dargaga: "Allaniñ diydarina ashiq bolip, ózimniñ tirishiligimdi joytip, oniñ jolina atlangan Abu Bakir Shibiliy degen adam edim. Bul háreketime siz aralastiñiz, Allaniñ qálewi usi shigar. Bul dunyani tárk etkenimnen soñ, meni usi jerge jerleñ. Ziyaratqa kelgenler daslep Sizdi ziyaratlasin, onnan keyin meniñ qábrimdi ziyaratlasin" - deydi. Waqittiñ ótiwi menen Gayip dargashida álemnen ótkennen soñ, Shibiliy ata qoyimshiliginiñ qasina jerlenedi. Joqarida keltirilgen Shibiliy ataniñ wasiyatina muwapiq qoyimshiliqqa kelgen ziyaratshilar, dáslep Gayip ata qábrin, soñ Shibiliy ata qábrin ziyaratlaytugin bolgan [5].
3.Sultan Uvays ziyarat orni: Jañajer awili átirapinda jaylasqan bul ziyarat orni XIV-XV ásirlerge tiyisli bolip, tariyxiy shaxs Sultan Uvays penen baylanisli. Soniñ menen birge, ol tariyxshilar hám arxeologlar ushin qizigiwshiliq oyatadi [2].
Bul maqbaralar Qaraqalpaqstandiñ zárúrli mádeniy miyraslar ob'ektleri bolip, izertlewshilerdiñ, dindarlar hám sayaxatshilardiñ itibarin tartadi. Olar region tariyxi hám mádeniyatiniñ bayligi hám hár túrliligin sáwlelendiredi jáne oniñ tariyxiy miyraslariniñ belgisi bolip tabiladi.
Qaraqalpaqstandagi maqbaralardiñ arxitekturaliq hám kórkem qásiyetleri olardiñ áhmiyeti hám ózine tartatugin eñ zárúrli táreplerinen biri bolip tabiladi. Bul jerde birpara ayriqshaliqlar ámeldegi:
1. Arxitektura usillari: Qaraqalpaqstandagi maqbaralar kóbinese túrli arxitekturaliq usillardi, atap aytqanda, gúmbezler, qamar koridorlari, minarlar hám oyilgan nagislar siyaqli Islam arxitekturasi elementlerin sáwlelendiredi. Bul elementler túrli dáwirler hám mádeniy tásirlerge tán boliwi múmkin.
2. Kem ushraytugin sirtqi kórinisler: Kóplegen maqbaralarda ádetiy imaratlardan pariq etetugin kem ushraytugin sirtqi kórinisler hám imaratlar bar. Geyparalar piramida yamasa cilindr siyaqli formaga iyelewi múmkin, basqalari bolsa jáne de quramali arxitekturaliq kompozitsiyalarga iye.
3. Dekorativ elementler: Maqbaralar ádetde zerler, mozaikalar, freskalar, kesteler hám keramik plitkalar siyaqli hár qiyli kórkem elementler menen bezetilgen. Bul dekorativ elementler ramziy mánis iyelewi hám diniy yamasa mádeniy dástúrlerdi sáwlelendiriwi múmkin [4].
4. Boyalgan háykeller: Birpara maqbaralar diniy yamasa tariyxiy temalardi, soniñ menen birge, zárúrli tariyxiy shaxslar yamasa imonlilardiñ portretlerin sáwlelendiriwshi boyalgan háykeller menen bezetiliwi múmkin.
5. Materiallar hám toqimalar: Qurilis waqti hám jergilikli úrp-ádetlerge qaray, maqbaralar hár qiyli materiallar, atap aytqanda tas, gerbish, ilay, agash hám basqa zatlar menen quriliwi múmkin. Toqimalar hám bezewler de pariq etiwi múmkin, bul hár bir górge qizigiwshiliq hám ayriqshaliq qosadi.
Qaraqalpaqstandagi maqbaralardiñ arxitekturaliq hám kórkem qásiyetleri olardi tekgana zárúrli tariyxiy esteliklerge emes, bálki izertlewshilerdiñ, súwretshiler hám sayaxatshilardiñ itibarin tartatugin ájayip úyreniw hám tañlaniwga salatugin ob'ektlerge aylantiradi.
Qaraqalpaqstandagi maqbaralardiñ házirgi jagdayi hám saqlaniwi keleshek áwladlarga saqlap -álpeshlew hám jetkiziw ushin itibar hám kúsh talap etetugin zárúrli máseleler bolip tabiladi. Bul tema menen baylanisli birpara tárepler:
1. Qawipsizlik jagdayi: Birpara maqbaralar tábiyiy toziw, hawa rayi tásiri hám vandalizm yamasa naduris paydalaniw siyaqli insan iskerligi sebepli jaman jagdayda boliwi múmkin.
2. Qayta tiklew hám rekonstruktsiya qiliw: Tariyxiy maqbaralardi saqlaw hám qayta tiklew ushin rekonstruktsiya qiliw jumislari alip bariliwi múmkin. Bul jumislar professional jantasiw hám finansliq resurslarin talap etedi.
3. Sheriklik: Maqbaralardi duris saqlaw ushin túrli mápdar tárepler, atap aytqanda, mámleket shólkemleri, jergilikli jámiyetshilikler, jámiyetlik shólkemleri hám xaliq araliq shólkemler ortasindagi sheriklik zárúrli áhmiyetke iye.
5. Tálim hám magliwmat: Tariyxiy maqbaralardiñ áhmiyeti hám olardi saqlaw zárúrligi tuwrisinda tálim programmalari hám úgit-násiyatlaw kompaniyalarin ótkeriw
zarurli bolip tabiladi. Bul jamiyetshilik xabarliligin ham jamiyetshilik tarepinen qollap -quwatlaniwin asiriwga jardem beredi [1].
Qaraqalpaqstandagi maqbaralardin hazirgi jagdayi ham saqlaniwi restavratsiya jumislari, qorgaw, sheriklik ham jamiyetshilikti xabarli qiliwdi oz ishine algan kompleks jantasiwdi talap etedi. Bul ilajlardin amelge asiriliwi regionnin bay madeniy miyraslarin saqlap qaliw ham keleshek awladlarga jetkiziw imkaniyatin beredi.
Juwmaq. Qaraqalpaqstan aymagindagi eski maqbaralardi uyreniw juwmaginda olardin ahmiyeti, saqlaniw jagdayi ham regionnin madeniy miyraslari ushin ahmiyetliliginin tiykargi tareplerin esap-kitap qiliw ham talqilaw mumkin. Maqbaralardi izertlew madeniy miyraslarin tusiniw ham saqlawdagi ahmiyetin aytip, oni saqlaw ham uyreniw boyinsha keyingi umtiliw-hareketlerdi xoshametleydi.
Paydalanilgan adebiyatlar::
1. .Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократии Узбекистон давлатини бир галикда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг ;ушма мажлисидаги нут;. /Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент: «Узбекистан» НМИУ, 2016.
2. Ш.М.Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб хал;имиз билан ;урамиз. -Тошкент.; «Узбекистон», 2017., 201-211 бетлар
3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. «Хал; сузи» 2018 йил 29 декабрь. № 271-272 сони
4. Абулгазы "Турклер шежиреси". Н.,1994
5. Андрианов Б.В. Этническая территория каракалпаков в северном Хорезме (XVIII-XIX вв.). ТХАЭЭ., т. III. 1958,
6. Архелогические и этнографические работы Хорезмской экспедици
7. 1945-1948. М., 1952
8. бзбекстан х,эм ^ара;алпа;стан халы;лары тарийхы бойынша дереклер.
9. Некис. 1995.
10. Калмуратова, И. (2023). The role of rubrics and checklists in validation of speaking skill. Ренессанс в парадигме новаций образования и технологий в XXI веке, 1(1), 384386. https://doi.org/10.47689/XXIA-TTIPR-vol1-iss1-pp384-386
11. Kalmuratova, A., & Kalmuratova, I. (2023). THE IMPORTANCE OF VALIDATION SYSTEM IN SPEAKING TESTS. Евразийский журнал академических исследований, 3(3 Part 3), 62-64.
12. Kalmuratova, I., & Arepov, J. (2023). QARAQALPAQ HAM INGLIS TILLERINDE ATLiQTiN KOPLIK KATEGORIYASiNiN ANLATlliW OZGESHELIKLERI. Бюллетень педагогов нового Узбекистана, 1(12), 11-13.
13. Makhsetovna, K. I., & Shamuratovna, K. A. (2023). TYPES OF VALIDITY IN SPEAKING TESTS. American Journal Of Philological Sciences, 3(03), 18-21.
14. "Qaraqalpaqstandagi muqaddes orinlar", Nokis, 1994-jil, G.Xojaniyazov, O.Yusupov
