CC BY
0é
Ws,
UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
INGLIS TILINDEGI SOZLERDI QARAQALPAQ TILINE AWDARMALAGANDA KONTEKSTTIN TÁSIRI
Usaxov Rustem Muratovich
Qaraqalpaq mamleketlik universiteti 1-kurs doktoranti https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10531917
ARTICLE INFO
Received: 12th January 2024 Accepted: 18th January 2024 Online: 19th January 2024
KEY WORDS Awdarma, kontekst, inglis tili, qaraqalpaq tili, kop manislilik, madeniy ayriqshaliqlar,
lingvistik nuanslar.
ABSTRACT
Sózlerdi bir tilden ekinshi tilge awdarmalawda, ásirese, inglis tilindegi sózlerdi qaraqalpaq tiline awdarmalawda sózlerdin qaysi kontekstte qollaniwina itibar qaratiw kerek. Kontekst sóz hám awdarmanin aniq mánisin aniqlawda tiykargi rol oynaydi. Inglis tilindegi birdey sóz bir neshe qiyli mániske iye boliwi múmkin hám qaraqalpaq tiline awdarma etilgende tiyisli awdarmani tanlaw kontekstke baylanisli boliwi múmkin. Bul maqalada inglis tilindegi sózlerdin qaraqalpaq tiline awdarmasina konteksttin tásiri kórip shigiladi hám kontekst sózdin awdarmasi hám aniq mánisin qanday ózgertiwi múmkinligin kórsetiw ushin misallar keltiriledi.
Inglis hám qaraqalpaq tilleri ortasinda awdarmalaw hár eki tildin grammatikasi, sózlik bayligi hám mádeniy qásiyetlerindegi ayirmashiliqlar sebepli qiyin boliwi múmkin. Misali, qaraqalpaq tilinde inglis tiline tuwri awdarmalaw qiyin bolgan ayriqsha túsinik hám sóz dizbekler bar. Bunnan tisqari, sóz tártibi siyaqli grammatikadagi ayirmashiliqlar tuwri awdarmani qiyinlastiriwi múmkin [3].
Tagi bir qiyinshiliq sonda, ayirim inglis sózlerdiñ qaraqalpaq tilinde tuwridan-tuwri ekvivalenti bolmawi múmkin, bul bolsa dóretiwshilik awdarmani talap etedi.
Mádeniy ayirmashiliqlar awdarmagada tásir etiwi múmkin, sebebi bázi atamalar yamasa súwretler túrli mádeniyatlarda hár qiyli mánis yamasa awqamlarga iye boliwi múmkin.
Bul qiyinshiliqlardi hám inglis tilindegi sózlerdi qaraqalpaq tiline awdarmalawda olardi saplastiriw jollari tómendegiler: 1. Kontekst hám oniñ awdarmani tañlawga tásiri:
Kontekst sózdiñ mánisin qanday ózgertiwi múmkinligin kórip shigiw kerek. Inglis tilindegi sózlerdi qaraqalpaq tiline awdarmalawda kontekst sózdiñ aniq mánisin aniqlawda sheshiwshi rol oynaydi. Kontekst awdarmani keskin ózgertiwi múmkin, sebebi inglis tilinde birdey sóz bir neshe mániske iye boliwi múmkin hám tiyisli awdarmani tañlaw kontekstke baylanisli. Misali, inglis tilindegi "fast" sózi qaraqalpaq tiline "tez" dep awdarma etilgen bolsa da, kontekstke kóre, bul sóz "shugila", "tezlik" yamasa "jildam" dep te awdarma etiliwi múmkin. Bul kontekst awdarmani tañlaw hám sózdiñ aniq mánisin qanday ózgertiwi
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
mumkinligin korsetedi. Sol sebepli inglis tilindegi sozlerdi qaraqalpaq tiline awdarma jasawda soz qaysi kontekstte qollanilganin jaqsilap analiz etip, onin aniq manisin bildiriw zarur [1].
- Inglis tilindegi kop manisli sozlerge misallar ham olardin kontekstke qaray qaraqalpaq tiline turlishe awdarmalari tomendegishe:
Albette, bul jerde bir neshe manisli inglis sozler ham olardin kontekstke qaray qaraqalpaq tiline turli awdarmalari misalinda keltiremiz:
1. "Run" sozi:
- Sport kontekstinde: "juwiriw" dep awdarmalaw mumkin.
- Menejment kontekstinde: "basqariw" dep awdarmalaw mumkin.
- Kompyuter kontekstinde: "iske tusiriw" dep awdarma etiliwi mumkin, bul programmani jumisqa tusiriwdi anlatadi.
2. "Blue" sozi:
- Ren kontekstinde: ren retinde "kok" dep awdarma etiliwi mumkin.
- Sezimler yamasa keypiyat kontekstinde: "qaygi" yamasa "umitsizlik" dep awdarma etiliwi mumkin.
3. "Set" sozi:
- Geypara zatti ornatiw kontekstinde: "jiynaq" dep awdarma etiliwi mumkin.
- Bir gruppa adamlar kontekstinde: "joqari" yamasa "gruppa" dep awdarma etiliwi mumkin
[5].
Bul misallar kontekstte inglis tilindegi sozlerdin qaraqalpaq tiline aniq awdarmasin qanday aniqlaw mumkinligin ham awdarmani tanlawda kontekstti esapqa aliw qanshellilik zarurligin korsetedi.
Awdarmadagi madeniy ayirmashiliqlar ham kontekst:
Inglis tilindegi sozlerdi qaraqalpaq tiline awdarmalawda madeniy ayirmashiliqlar zarurli rol oynaydi, sebebi olar tiyisli awdarmani tanlawga tasir etiwi mumkin. Bazi atamalar yamasa soz dizbekler basqa tilge tuwri awdarma etilmegen kem ushraytugin madeniy associyacalarga iye boliwi mumkin. Misal ushin, dasturler, jergilikli ayriqshaliqlar jane social-madeniy kontekstler inglis tilindegi birdey sozdin madeniy nuanslarga qaray qaraqalpaq tilinde bir neshe awdarmasina iye boliwi mumkin. Sonday etip, awdarmalawda tekgana sozdin leksik manisin emes al, balki onin social-madeniy tareplerinde jetkize alatugin en uyqas awdarmani tanlaw ushin eki tildin madeniy qasiyetlerin esapqa aliw kerek [3]. Bul sozler ham soz dizbeklerdin tuwri ham adekvat awdarmasin tamiyinlew ushin eki tildi ham olardin madeniy duzilisin teren tusiniwdi talap etedi.
Albette, inglis tilinen qaraqalpaq tiline tuwri awdarmalaw ushin madeniy kontekstti maslastiriwdi talap etetugin soz yamasa soz dizbeklerge misallar tomendegishe:
1. "Home": Qaraqalpaq madeniyatinda dasturiy uydin bolek manisi boliwi mumkin, oni qaraqalpaq tilinde "uy" dep ataw mumkin.
2. "Family": Shanaraqtin madeniy manisi har bir madeniyat ushin ayriqsha boliwi mumkin, sol sebepli qaraqalpaqsha awdarmasi "shanaraq" sozinin ayriqsha manisine qaray pariq etiwi mumkin.
3. "Holiday": Turli dasturiy bayramlar madeniy tareplerine saykes keletugin qaraqalpaq tilinde ayriqsha atlarga iye [4].
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
Bul misallar soz yamasa soz dizbeklerdi inglis tilinen qaraqalpaq tiline tuwri awdarmalaw ushin madeniy kontekstti esapqa aliw ham awdarmani tekgana leksikalogik manisin emes, balki tiyisli social ortaliqtin madeniy jollarinda jetkiziw ushin maslastiriw zarur ekenligin korsetedi. Ameliy misallar:
- Kontekstli awdarmalardin haqiyqiy ulgileri
Albette, kontekstti esapqa algan halda inglis tilindegi sozlerdi qaraqalpaq tiline awdarmalawdin misallari tomendegishe:
1. Kontekst: "She has a green thumb and loves to grow flowers in her garden."
Awdarmasi: "Onin altin qollari bar ham ol oz baginda guller osiriwdi jaqsi koredi."
2. Kontekst: "The concert was electrifying, the audience was on their feet dancing all night."
Awdarmasi: "Konsert ajayip boldi, tamashagoyler ayaqta turip tun boyi oyinga tusti."
3. Kontekst:"He is feeling under the weather so he decided to stay home and rest ".
Awdarmasi: " Onin mazasi joq edi, sonliqtan ol uyde qaliwga ham dem aliwga qarar
etti."
Bul misallar kontekstte qaraqalpaq tiline awdarmani tanlawdi qanday belgilewin, awdarmalawda har bir konkret konteksttin semantik renin esapqa aliw qanshellilik zarurligini korsetedi.
- Kontekstke qaray birdey sozdin turli awdarma variantlarinin talqilaniwi:
Sonday-aq, "light" inglis tilindegi sozin jane onin kontekstke qaray qaraqalpaq tilindegi turli awdarmalarin korip shigayiq:
1. Kontekst: "Turn on the light."
Awdarmasi: Shiraqti jaq. Sol kozqarastan "light" jaqtiliq deregi manisin anlatadi ham biz "shiraq" sozin qaraqalpaq tiline awdarmalawda paydalanamiz.
2. Kontekst: "The room was filled with light."
Awdarmasi: "Bolme jaqtiliq penen toldirilgan edi."- Bul jerde "light" jaqtiliq yamasa svet manisin anlatadi jane bul manisti bildiriw ushin "svet" sozinen paydalanamiz.
3. Kontekst: "She is a light in my life."
Awdarmasi: "Ol menin omirimnin jarigi." - Bul orinda "light" metaforaliq maniste nur, zarurli, jaqtiliq keltiretugin manislerdi anlatadi ham biz buni qaraqalpaq tilinde " nur " yamasa "baxt" sozin isletemiz [6].
Bul misallar birdey "light" sozinin qollaniw kontekstine qaray qaraqalpaq tilinde turlishe awdarmalarga iye boliwi mumkinligin korsetedi.
Bul maqalada inglis sozlerdin qaraqalpaq tiline awdarmasina konteksttin tasiri talqilandi. Tiykargi pikirler ham juwmaqlar, atap aytqanda, tomendegi tiykargi pikirler usinildi:
1. Konteksttin ahmiyeti: Inglis tilinen qaraqalpaq tiline sozlerdin aniq awdarmasin aniqlawda kontekst sheshiwshi rol oynaydi. Sozlerdin turli manisleri ham nuanslari olar qollanilgan kontekstke baylanisli boliwi mumkin, sol sebepli awdarmalawda kontekstti esapqa aliw zarurli tarep bolip tabiladi.
2. Madeniy ayirmashiliqlar: eki tildin madeniy qasiyetleri uyqas awdarmani tanlawga tasir etedi. Bazi sozler yamasa soz dizbekler ayriqsha madeniy assotsiatsiyalarga iye boliwi mumkin, olardi mudami tuwri awdarma etip bolmaydi.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz
3. Ámeliy misallar: Inglis tilinen qaraqalpaq tiline kontekstti inabatqa algan halda sózlerdi awdarmalawdiñ real misallari kontekst awdarmani tañlawdi qanday belgilewi múmkinligin kórsetiw ushin usinildi.
Sonday etip, maqalada awdarma processinde kontekst qanday zárúrli rol oynawi hám sózlerdi inglis tilinen qaraqalpaq tiline awdarmalawda berilgen mánistiñ tuwriligi hám adekvatligin saqlap qaliw ushin barliq táreplerdi esapqa aliw qanshellilik zárúrligi haqqinda túsinik berilgen.
Juwmaq. Juwmaq orninda soni atap ótiw kerek, inglis tilinen qaraqalpaq tiline sóz hám sóz dizbeklerdi awdarmalawda kontekstti esapqa aliw zárúrli tárep bolip tabiladi. Bul maqalada kórsetilgen kontekstke tiyisli awdarmani tañlawga úlken tásir kórsetiwi múmkin, sebebi birdey sóz túrli kontekstlerde túrli mánislerge iye boliwi múmkin. Bul ásirese, maqsetli tilde sóz yamasa sóz dizbeginiñ aniq mánisi hám nuancin jetkiziw ushin júdá zárúrli bolip tabiladi. Eki tildiñ mádeniy ayirmashiliqlari hám ayriqsha nuanslari, soniñ menen birge, kem ushraytugin social-mádeniy kontekstlerdi esapqa algan halda, tuwri hám adekvat awdarmani támiyinlew ushin kontekstti jaqsi analiz qiliw zárúr. Sóz yamasa sóz dizbegin qollaniw kontekstinde kórip shigiw aniq mánisti jetkiziw hám bul sóz menen birge keliwi múmkin bolgan mánistiñ uygin táreplerin aliw imkaniyatin beredi. Solay etip, kontekstti esapqa aliw professional hám sapali awdarma ushin zárúr bolip, oni jeterli dárejede bahalamaw naduris túsiniw hám mánistiñ ózgeriwine alip keliwi múmkin.
References:
1. Andre Lefevere. Translation/ History/ Culture. Australia. 2001
2. Greenberg. The M. I. T. Press, Cambridge, Massachusetts, 2002
3. Haberland H. Linguistics and pragmatics // Journal of pragmatics/ - Amsterdam: John Benjamin's, 2001. 8. Hartman R. I. Contrastive textology and translation. London. 1981.
4. Kalimbetov , S., & Matyakubova, K. (2016). THE TRANSLATION PROBLEMS OF POLYSEMANTIC AND MONOSEMANTIC WORDS FROM ENGLISH INTO KARAKALPAK AND RUSSIAN . ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ БЕРДАХА, 30(1), 134-136. извлечено от https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/706
5. Koblanova G.B., & Koblanova J.K. (2020). PROBLEMS OF TRANSLATING COMPLEX SENTENCES FROM ENGLISH INTO KARAKALPAK. Символ науки, (7), 28-29.
6. Koblanova G.B. (2020). Lexical-grammatical means in literary translation and problems of their translation. Инновационная наука, (7), 48-49.
