QARAQALPAQ HÁM INGLIS TILLERINDE ZOONIMIYALÌQ PAREMIOLOGIYALÌQ LEKSIKON Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

é

Ws,

ZOONYMIC PAREMIOLOGICAL LEXICON IN KARAKALPAK AND ENGLISH LANGUAGES Mnajatdinova Nargiza Aynatdinovna

KSU 1st year base doctoral student https://doi.org/10.5281/zenodo.12622331

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 24th June 2024 Accepted: 29th June 2024 Online: 30th June 2024

KEYWORDS Zoonymic paremiology, Karakalpak language, English language, animal proverbs, comparative linguistics, symbolic

meanings, linguistic

anthropology, proverbs analysis, cross-cultural studies.

This article explores the zoonymic paremiological lexicon in the Karakalpak and English languages, focusing on the cultural and linguistic significance of animal-related proverbs. By examining the similarities and differences in the usage and meanings of these proverbs, we aim to uncover how each language reflects its respective cultural attitudes towards animals. The study employs a comparative analysis method, drawing from a wide range of sources to compile and analyze relevant proverbs. Findings reveal that while there are shared themes, such as the portrayal of common domestic animals, significant differences arise in the symbolic meanings and cultural connotations attributed to specific animals. This comparison not only enhances our understanding of Karakalpak and English cultures but also contributes to the broader field of paremiology by highlighting the interplay between language, culture, and the natural world.

QARAQALPAQ HAM INGLIS TILLERINDE ZOONIMIYALIQ PAREMIOLOGIYALIQ LEKSIKON

Mnajatdinova Nargiza Aynatdin qizi

QMU 1-kurs tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.12622331

ABSTRACT

ARTICLE INFO

Received: 24th June 2024 Accepted: 29th June 2024 Online: 30th June 2024

KEYWORDS Zoonimik paremiologiya, Qaraqalpaq tili, Inglis tili, haywanlar haqqinda naqillari, salistirmali filologiya, atamalar,

lingvistik antropologiya,

Bul maqala qaraqalpaq ham inglis tillerindegi zoonym komponentli paremiyalar sozlikti üyrenedi, haywanlar menen baylanisli naqillardin mâdeniy hâm lingvistikaliq mânisine ayiriqsha itibar beredi. Bul naqillardm qollaniliwi hâm mânislerindegi uqsasliq hâm ayirmashiliqlardi üyrenip, inglis hâm qaraqalpaq tillerinde haywanlarga bolgan mâdeniy qatnastin sâwlelendiriliwi aniqlanadi. Izertlewde tiyisli naqillardi analiz qiliw ushin hâr qiyli dereklerden paydalaniwga tiykarlangan salistirmali analiz usilinan

naqillar

mâdeniyatlarara izertlewler.

analizi, paydalanadi. Izertlew nâtiyjeleri som kôrsetedi, âpiwayi uy

haywanlari suwreti siyaqli uliwma temalar âmeldegi bolsa da, mâlim haywanlarga tiyisli atamalar hâm mâdeniy mânislerde sezilerli ayirmashiliqlar bar. Bul salistiriw tek gana qaraqalpaq hâm inglis mâdeniyati haqqindagi tusinigimizdi terenlestirip qoymay, bâlki til, mâdeniyat hâm tâbiyat arasindagi baylanisliliqti aytip, paremiologiyanin tarawina ulken ules qosadi.

Paremiologiya, naqillardi uyrenetugin taraw bolip, jâmiyettin mâdeniy jâne social qâdiriyatlari dunyasina ayna bolip xizmet etedi. Naqillar toparliq danaliq hâm normalardi ozinde jâmlegen bolip, olardi lingvistikaliq hâm mâdeniy analiz ushin arnawli obyektke aylandiradi. Paremiologiya shenberinde zoonimikaliq naqillar - turli mâdeniyatlarda haywanat dunyasin qanday qabillawin hâm olar menen baylanisliligin tusiniw ushin mumkinshilik jaratadi. Bul naqillarda haywanlar kobinese til hâm mâdeniyat arasindagi quramali qatnaslardi sâwlelendiriwshi etikaliq sabaqlar, social qagiydalar hâm insan minez-qulqlarin jetkiziw ushin metafora retinde qollaniladi.

Bul izertlewdin maqseti hâr bir tildin mâdeniy hâm lingvistik nuanslarin aship beriw ushin haywan atamalari payda bolgan naqillardi analiz qiliw arqali qaraqalpaq hâm inglis tillerinin zoonimikaliq paremiologiyaliq sozligin salistiriw bolip tabiladi. Haywanlardin suwreti hâm belgisindegi uqsasliq hâm ayirmashiliqlardi uyreniw arqali biz hâr bir tilde haywanlarga salistirganda mâdeniy qatnastin qanday sâwlelendiriwin tusinemiz.

Paremiologiya filologiya hâm folkloristliktin zârurli tarawi bolip, naqillardi jiynaw, analiz qiliw hâm aytiwga qaratilgan. Archer Teylor hâm Volfgang Meader siyaqli ilimpazlardin seminal doretpeleri naqillardin duzilisi, funkciyasi hâm mâdeniy âhmiyetin tusiniw ushin tiykar jaratti [5]. Bul izertlewler turli mâdeniyatlarda social qâdiriyatlar, etikaliq sabaqlar hâm toparliq danaliqti sâwlelendiriwde naqillardin rolin aytip otedi. Zoonimikaliq paremiologiya haywanlar shenberinde payda bolatugin naqillarga ayiriqsha itibar beriledi. Naqillardagi haywanlar kobinese insaniy ayriqshaliqlar, minez-qulqlar jâne social normalar ushin metafora bolip xizmet etedi. Misali, arislan kobinese mârtlik hâm kushti, tulki bolsa hayyarliq hâm hiyleni anlatadi. Bul tarawdagi tiykargi izertlewler arasinda Elizabeth Segran turli mâdeniyatlarda naqillarda haywanlar suwretlerinen paydalaniwdi uyrenedi hâm Alan Dundestin haywanlar metaforalarinin mâdeniy âhmiyetin uyrenetugin salistirma shigarmasi da âhmiyetli derek sanaladi [4]. Qaraqalpaq naqillari boyinsha izertlewlerde Q. Ayimbetovtin " Qaraqalpaq naqillari" siyaqli doretpeleri qaraqalpaq naqillarinin lingvistikaliq hâm mâdeniy târepleri tuwrisinda qimbatli magliwmat beredi [3].

Bizin analizimizdegi birinshi qâdem-toplangan naqillardi haywanlar atlari hâm olar wâkili bolgan temalar tiykarinda klassifikaciyalaw. Bul bizge qaraqalpaq hâm inglis naqillari arasindagi màdeniy hâm tematikaliq uqsasliq hâm ayirmashiliqlardi aniqlawga mumkinshilik beredi.

Üy Haywanlari

Qaraqalpaq Naqillari :

é

Ws,

1. Atin ariq bolsa bir shap, Otinin az bolsa bir jaq.

2. Qoyshi kop bolsa, Qoy haram oledi. Inglis naqillari :

1. "Don't look a gift horse in the mouth."

2. "The black sheep of the family."

Atlar ham qoy siyaqli uy haywanlari kobinese qaraqalpaq ham inglis naqillarinda ushraydi. Qaraqalpaq madeniyatinda atlar koshpeli ham qoyshiliq turmis tarizin sawlelendiriwshi kush ham garezsizlikti anlatadi. Inglis naqillarinda atlar kobinese qadiriyat ham sadiqliqti anlatadi, qoy bolsa konformizm yamasa shidamliliqti anlatadi. Bul haywanlardin madeniy ahmiyeti eki tilde de aniq, biraq ayriqsha manisleri turlishe. Jabayi Haywanlar Qaraqalpaq Naqillari :

1. Bori qansha qartaysa da, Bir qoyliq hali bar.

2. Qasqirdin oylagani jamanliq, Qoydin oylagani amanliq. Inglis naqillari :

1. "A wolf in sheep's clothing."

2. "The early bird catches the worm."

Eki tilde de qasqirlar qawip ham hayyarliqti anlatadi. Qaraqalpaq naqilinda aman qaliw ushin zarur bolgan ameliy danaliq aytip otken bolsa, inglis naqilinda qasqir hiyle-focusti suwretlew ushin qollaniladi.

Qus ham shibin-shirkeyler Qaraqalpaq naqillari : 1. Shegirtkeden qoriqqan egin ekpes, Barimtadan qoriqqan mal-jiynamas [3]. Inglis naqillari :

1. "A bird in the hand is worth two in the bush."

2. "Busy as a bee."

Qaraqalpaq naqillarindagi shegirtke tabiyaatdagi ierarxik qatnaslardi tan alatugin dunyaga kozqarasti sawlelendiriw arqali ayirmashiliqlar ham sheklewlerdi atap otedi. Inglis tilinde pal harreleri siyaqli qus ham shibin-shirkeyler kobinese ameliy maslahatlar ham miynetsuygishlik siyaqli unamli paziyletlerdi jetkeriw ushin qollaniladi. Salistirmali analiz

Bul naqillardin madeniy kontekstleri ham ramziy manislerin uyrenip, biz bir neshe tiykargi tabilgan zatlardi aniqlawimiz mumkin: 1. Uliwma temalar :

- Eki tilde de haywanlar hayyarliq (qasqirlar ), qadiriyat (atlar ) ham miynetsuygishlik (pal harreleri/quslar) siyaqli ayriqshaliqlardi anlatiw ushin qollaniladi. Bul haywanat dunyasinan sabaq aliwdin uliwma insaniyliq tendentsiyasinan darek beredi.

é

Ws,

2. Madeniy ayriqshaliq :

- Qaraqalpaq naqillari kobinese koshpeli, sharwashiliq kontekstin sawlelendiredi, bul jerde aman qaliw konlikpeleri ham ameliy danaliq zarurli ahmiyetke iye. Kerisinshe, agrar ham keyinirek sanaat jamiyetlerinde qaliplesken inglis naqillari kobinese etikaliq sabaqlar jane social normalardi aytip otedi.

3. Ramziy ayirmashiliqlar :

- Arnawli bir haywanlar har qiyli simvoldi anlatadi. Misali, qaraqalpaq naqillarindagi qoy kobinese ameliy mashqalalardi anlatadi, inglis tilinde bolsa olar etikaliq yamasa social hukimlerdi anlatiwi mumkin.

Etnolingvistikaliq anlatpa

Qaraqalpaq ham inglis tilinde soylesiwshi toparlardin madeniy ham tariyxiy kontekstine tiykarlanip olardin naqillarin belgileydi:

1. Qaraqalpaq konteksti:

- Sharwashiliqqa garezlilik ham shol ortaliginin salmagi danaliq, aman qaliw ham ameliy bilimlerge ahmiyet beretuginligi qaraqalpaq naqillarinda ayqin korinedi.

2. Inglis kontekst:

- Inglis naqillari awil ham qala tajiriybesi, turli madeniyatlardin tariyxiy tasirin sawlelendiredi ham individual jane social etikaga itibar beredi.

Qaraqalpaq ham inglis tillerindegi zoonimik naqillardin salistirma analizi til, madeniyat ham tabiyiy dunya arasindagi teren baylanisliliqti aytip otedi. Danaliq ham qadiriyatlardi jetkeriw ushin haywanlardan paydalanadi.

Analiz soni korsetedi, qaraqalpaq ham inglis naqillari uliwma temalarga iye bolsa da, madeniy kontekst olardin tiykargi manisine sezilerli tasir korsetedi. Bul izertlew zoonimik naqillardin madeniy ayriqshaligi ham kop qirliligin aytip, qaraqalpaq ham inglis tilinde soylesiwshi toparlardin madeniy ham til landshafti haqqinda qimbatli magliwmatlardi usiniw arqali paremiologiya tarawina ulken ules qosadi.

Juwmaq. Qaraqalpaq ham inglis tillerinin zoonimikaliq paremiologiyaliq sozligin salistiriw uliwma temalardi da, zarurli madeniy ayirmashiliqlardi da aship beredi. Haywanlar atlari tiykarinda payda bolatugin naqillardi uyrener ekenbiz, har bir til haywanlardin ramziy suwretleri arqali ozinin madeniy qatnasi jane social qadiriyatlarin qanday sawlelendiriwin bilip aldiq. Zoonimik naqillardin madeniy ayriqshaligi ham kop qirliligin aytip, bul izertlew paremiologiya ham madeniyatlarara izertlewlerge ules qosadi. Bul qaraqalpaq ham inglis tilinde soylesiwshi toparlardin madeniy ham til landshafti haqqinda qimbatli magliwmatlardi usiniw arqali naqil anlatpalarin qaliplestiretugin madeniy ham lingvistik kontekstti tusiniw zarurligini aytip otedi. Eki tilde de haywanlar haqqindagi naqillardin bay turli-tumanligi tekgana olardin madeniyatlarinin danaligi ham qadiriyatlarin sawlelendirmesten, balki til, madeniyat ham tabiyiy dunya arasindagi quramali baylanislardi uyreniwdi usinis etedi.

References:

1. Maharramova, G. (2023). VARIOUS LINGUISTIC CHARACTERISTICS OF PAREMIOLOGICAL UNITS IN THE AZERBAIJANI AND ENGLISH LANGUAGES (IN TERMS OF SYNTACTIC-SEMANTIC APPROACH). TURAN-SAM, 15(58), 183-188.

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

2. Omarbekova, G. (2023). Ethical and lingua-ecological characteristics of paremiological units of the Kazakh and Russian languages. Вестник КазНУ. Серия филологическая, 192(4), 82-95.

3. Qaraqalpaq naqil maqallari. Qaraqalpaqstan baspasi-1978

4. Zhulduz, R., Zhankara, D., & Ali, N. L. B. H. (2019). Various Aspects of Paremiological Units. PEOPLE: International Journal of Social Sciences, 4(3), 985-996.

5. Натхо, О. И., & Сардалова, Л. Р. (2020). Cognitive-Discursive Functions of the English Language Paremiological Units. Актуальные проблемы филологии и педагогической лингвистики, (1), 59-68.