CC BY
7Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
BALALARDIN TARBIYASINDA ERTEKLERDIN ROLI
Kutlimuratov Baxitbay Xojabaevich
Tashkent Informaciyaliq texnologiyalari universiteti Nokis filiali
assistant-oqitiwshisi https://doi.org/10.5281/zenodo.10677662
ARTICLE INFO
Received: 11th February 2024 Accepted: 18th February 2024 Online: 19th February 2024
KEYWORDS Ertekler, balalar, rawajlanw, talim, oz-ozin biliw, dunyani biliw, doretiwshilik, sezimiy aqil, etikaliq qadiriyatlar, uyreniw.
ABSTRACT
Balalar âdebiyatmda ertek en zärürli orinlardan birin iyeleydi. Bul tek gana âjayip âdebiyat shigarmasi emes, bâlki balalardi târbiyalawda küshli qural bolip tabiladi. Balalardin etikaliq qâdiriyatlarin qâliplestiriw, oyda sawlelendiriw jâne social kônlikpelerin rawajlandiriwda erteklerdin rolin artiqsha. Bul maqalada erteklerdin balalar ushin zârûrli hâm paydali târepi, sonin menen birge, erteklerden oqiw processinde qanday âmeliy usillardan paydalaniw mûmkinligi kôrip shigiladi.
Ertekler tomendegi tiykargi ayriqshaliqlar menen ajralip turatugin korkem âdebiyatqa baylanisli janr bolip tabiladi:
1. Fantastik syujet: Ertekte siyqir, fantaziya elementleri âmelde bolip, bul oni haqiyqatliqtan pariq etedi.
2. Qaharmanlar hâm qaharmanlardin bar ekenligi: ertekte âdette jaqti hâm anlatpali tiykargi qaharmanlar, sonin menen birge, oz-ara tâsir syujet rawajlaniwina tâsir korsetetugin jârdemshi belgiler bar.
3. Etikaliq sabaq: Ertek kobinese tuwri minez-quliq, mehribanliq, âdalat yamasa turmistagi basqa qâdiriyatlar haqqinda etikaliq yamasa sabaq aladi [4].
4. Duzilisi: ertek âdette baslaniwi, rawajlaniwi hâm juwmagin oz ishine algan aniq syujet duzilisine iye.
5. Format: Ertek âdette bir otiriwda oqiliwi mumkin hâm kobinese dawis shigarip oqiw ushin molsherlengen.
Erteklerdin qâsiyetleri olardi balalar ushin ozine tartatuginday etedi hâm tâlim hâm rawajlaniwdin en zârurli dereklerinen biri bolip tabiladi.
Erteklerdin bir neshe turleri âmelde bolip, olardin hâr biri balalardi târbiyalaw hâm rawajlandiriw ushin ayriqsha mâniske iye:
1. Xaliq ertekleri: Bul erteklerde âwladtan -âwladqa otip kelinip, kobinese turmis, âdep-etika, âdalat haqqindagi hikmetli sabaqlar bar. Olar balalarga social -mâdeniy qâdiriyatlardi tusiniwge hâm qabillawga jârdem beredi.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
2. Ájayip ertekler: Bunday erteklerde siyqir, fantaziya hám siyqir elementleri ámelde bolip, olar balalardiñ oyda sawlelendiriwin rawajlandiriwga járdem beredi hám dúnyani kúndelik haqiyqatliq sheñberinen sirtta kóriwge járdem beredi [1].
3. Sezimlik ertekler: Bul ertekler balalarda kúlki, shadliq, qáweter, qaygi hám t.b. siyaqli túrli sezimlerdi oyatadi. Bul sezimlik aqil hám empatiyani rawajlandiriwga járdem beredi.
4. Tálimge tiyisli ertekler: Bul gúrriñler kóbinese paydali sabaqlar hám magliwmatlardi óz ishine aladi, soniñ menen birge, balalarda intellektual qábilet hám akademikaliq bilimlerdi rawajlandiriwga járdem beredi.
Balalardi hár qiyli ertekler menen tanistiriw olardiñ tekgana kórkem ádebiyatqa baylanisli tájiriybesin bayitip qalmay, bálki olardiñ shaxsiniñ túrli qirlarin da rawajlandiradi.
Balalarda etikaliq qádiriyatlardi qáliplestiriwde ertekler zárúrli rol oynaydi. Bul processte ertekler járdem beretugin birpara usillar :
1. Etikaliq sabaqlar: Kóplegen erteklerde jaqsi islik, ádalat, miynet, hadalliq hám basqa zárúrli etikaliq qádiriyatlar haqqinda hikmetli ibratlar bar. Balalar bunday gúrriñlerdi oqiw yamasa tiñlaw arqali tuwri minez-quliqti úyreniwleri jáne bul qádiriyatlardi ózleri siyaqli qabillawlari múmkin.
2. Qaharmanlarga misal : Ertek qaharmanlari, ásirese, tiykargi unamli qaharmanlar kóbinese mártlik, miyir-shápáát yamasa jámiyette qadirlenetugin basqa paziyletler úlgisi bolip tabiladi. Balalar bunday qaharmanlarga eliklewleri hám olar siyaqli boliwga umtiliwi múmkin.
3. Háreket áqibeti haqqinda oylaw : erteklerde kóbinese qaharmanlardiñ jaqsisinan jamanga shekem bolgan túrli háreketleriniñ aqibetleri kórsetiledi. Bul balalarga olar etken hár bir hárekettiñ áqibeti bar ekenin túsiniwge járdem beredi hám olardi kúndelik turmislarinda tuwri tañlawga iytermeleydi [5].
Ertekler balalarga iygilikli jumislar úlgileri, oyshilliq sabaqlarin kórsetiw arqali balalarda jáne de jetik hám etikaliq shaxstiñ qáliplesiwine xizmet etedi.
Ertekler balalarda sezimlik aqil jáne social kónlikpelerdi rawajlandiriwda zárúrli rol oynaydi. Bul processte járdem beretugin bir neshe usillar ámelde:
1. Emocional intellektti rawajlandiriw : Erteklerde kóbinese qaharmanlardiñ túrli emocional jagdaylari hám keshirmeleri ushraydi, misali, quwanish, qaygi, qáweter, uyat hám tagi basqa. Gúrriñler oqiw balalarga ózleriniñ sezimlerin tán aliw hám túsiniwge járdem beredi, soniñ menen birge, basqalardiñ sezimlerine muñlas boladi.
2. Social kónlikpelerdi rawajlandiriw: Kóplegen erteklerde dosliq, sheriklik, miyir-aqibet hám basqalarga húrmet haqqinda zárúrli sabaqlar bar. Ertek qaharmanlari kóbinese túrli shaxslarara qarama-qarsiliqlarga dus keledi hám balalarga baylanis, ádalat hám tolerantliq zárúrligin úyretedi.
3. Social oyda sawlelendiriwdi xoshametlew: erteklerdiñ fantastik hám tilsimli elementleri balalardiñ oyda sawlelendiriwin rawajlandiriwga járdem beredi hám túrli jagdaylardi túrli kózqarastan kóriwge járdem beredi, bul bolsa tolerantliq hám hár qiyli pikirler hám kózqaraslardi qabillaw qábiletin qáliplestiriwge járdem beredi [2].
Ertek oqiw tekgana qizigiwshiliqti oyatiw, bálki balalarda hár tárepleme bárkámal shaxsti qáliplestiriwde zárúrli áhmiyetke iye bolgan sezimlik aqil jáne social kónlikpelerdi rawajlandiriw ushin da paydali bolip tabiladi.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Ertekler balalarda oyda sawlelendiriw ham doretiwshilikti rawajlandiriwdin âjayip usili esaplanadi. Bul processke ules qosiwdin bir neshe usillari bolip, olar tomendegishe :
1. Siyqir hâm fantaziya: erteklerde kobinese tilsimli, qiyaliy âlemler elementleri bolip, olar balalardin oyda sâwlelendiriwin oyatadi. Olar balalarga dunyani kenlew hâm ren-beren koriwge jârdem beredi, doretiwshilik pikirlewdi rawajlandiradi.
2. Syujetli oylawdi rawajlandiriw : Ertekler âdette qiziqli hâm quramali syujetke iye bolip, ol jagdayda qaharmanlar turli tosiqlarga dus keledi. Bul balalarda logikaliq pikirlew, rawajlaniwdi aldinnan biliw hâm mâselelerge innovaciyaliq sheshimlerdi tabiw qâbiletin rawajlandiriwga jârdem beredi.
3. Oz-ozin anlatiw mumkinshiligi: erteklerdi oqip shiqqannan keyin, balalar oz qiyallarin jumisqa salip, qaharmanlar ushin jana hâdiyselerdi tâkirarlaw yamasa hâtte oylap tabiw arqali oz gurrinlerin jaratiwi mumkin. Bunday shinigiwlar olardin doretiwshiligin xoshametlendiredi hâm ayriqsha ideyalarin rawajlandiriwga jârdem beredi.
Balalar menen ertek oqiw hâm olardi talqilaw tekgana qiziqli, bâlki olardin oyda sawlelendiriwin hâm doretiwshilik qâbiletlerin rawajlandiriw ushin da paydali bolip tabiladi, bul bolsa putin shaxs rawajlaniwinin zârurli târepi esaplanadi.
Tâlim maqsetlerinde erteklerden paydalaniwdin âmeliy misallari tomendegishe:
1. Soylew hâm tildi rawajlandiriw: balalarga ertek oqip beriw hâm olardan syujettin oz versiyasin aytip beriwdi yamasa gurrindi dawam ettiriwdi soraw mumkin. Bul olardin soylewi, soz bayligi hâm gurrin qiliw qâbiletlerin rawajlandiriwga jârdem beredi.
2. Oyda sâwlelendiriw hâm doretiwshilikti rawajlandiriw: balalardi oz erteklerin oylap tabiwga usiniw, ogan illyustraciyalar jaratiw yamasa hâtte ataqli ertek tiykarinda quwirshaq teatrin saqnalastiriw mumkin. Bul olardin doretiwshilik pikirlew hâm qiyallarin xoshametlendiredi.
3. Etikaliq sabaqlardi uyretiw: Ertekler jârdeminde turmistagi zârurli qâdiriyatlar, misali, dosliq, âdalat, tolerantliq, miynetsuygishlik hâm basqalardi talqilaw mumkin. Balalar qaharmanlardin minez-qulqlarinan sabaq aliwi hâm olardi oz turmislarinda qollawi mumkin.
Bul misallar ertekler balalarda turli konlikpe hâm sapalardi qâliplestiriw, sonin menen birge, olardin dunyani uyreniwi hâm tusiniwin xoshametlew ushin qanday nâtiyjeli qural boliwi mumkinligin korsetedi.
Juwmaq. Ertekler balalardin oyda sawlelendiriwin, doretiwshiligin keneytiw, dunyani biliw, oz-ozin angariwda jârdem beriw arqali zârurli orin tutadi. Olar tekgana qiziqli hâm tinishsizlaniwi, bâlki pedagogikaliq kozqarastan da paydali bolip tabiladi. Erteklerdi oqiw, olardin mazmunin talqilaw hâm analiz qiliw balalarda soylew, logikaliq pikirlew hâm etikaliq qâdiriyatlardi rawajlandiriwga jârdem beredi. Sol sebepli erteklerdi tâlim procesine kirgiziw, olardan balalarda turli konlikpelerdi qâliplestiriw qurali retinde paydalaniw zârurli âhmiyetke iye. Balalardin erteklerdi oqiw hâm analiz qiliw processinde qatnasiwi, olardi talqilaw hâm doretiwshilik qollaw olardin uyqas rawajlaniwina hâm âtiraptagi dunyaga qâdiriyatlarga tiykarlangan munasâbetin qâliplestiriwge jârdem beredi. Sol sebepli erteklerdin siyqiri hâm olardin hâr bir balanin ozligin qâliplestiriw procesine qosqan zârurli ulesi haqqinda umitpaw kerek.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
References:
1. Gulshodaxon Abdumannob Qizi Tojiboyeva, & Ilhomjon Shamsiddin O'G'Li Ismatillayev (2022). BOLALAR TARBIYASIDA ERTAKNING O'RNI. Scientific progress, 3 (3), 513-515.
2. Muhidinovna, Mamedova Maftuna. "Preschool Education System and Family Cooperation in the Formation of Social Characteristics." EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION 2.2 (2022): 267-270.
3. "Сказочная терапия: Как мудрость сказок меняет жизнь" Кларисса Пинкола Эстес.
4. "Развитие детей в детских коллективах с использованием сказок" Бонслот Анджела.
5. "Сказкотерапия" Макстимова Е.Е.
