CC BY
1é
Ws,
HISTORY OF AGRICULTURAL SCIENCES IN KARAKALPAKSTAN Temirkhanov B.U.
Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Karakalpakstan Department, Research Institute of Humanities, Department of History,
Ph.D. student https://doi.org/10.5281/zenodo.12664021
ARTICLE INFO
ABSTRACT
The formation of the first agricultural sciences in Karakalpakstan. Creation of the Karakalpak Scientific Research Institute of Agriculture. Achievements in the agricultural sector. Scientific basis of rice planting in Karakalpakstan. Scientific cooperation in the field of agriculture. Creation of new varieties.
Received: 26th June 2024 Accepted: 29th June 2024 Online: 30th June 2024 KEYWORDS
Karakalpakstan, Shimboy, Shortanboy, agricultural, rice, wheat, cotton, institute, research,
practice, variety,
cooperation, achievements, scientific personnel.
QARAQALPAQSTANDA AGRARLiQ ILIMLER TARIYXiNAN
Temirxanov B.U.
OzRIA QQB Gumanitar ilimler ilim-izertlew istituti Tariyx bolimi tayanish doktoranti (+998 90
7234602)
https://doi.org/10.5281/zenodo.12664021
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 26th June 2024 Accepted: 29th June 2024 Online: 30th June 2024
KEYWORDS Qoraqalpogiston, Shimboy, Shortanboy, agrar, sholi, bugdoy, paxta, institut, tadqiqot, amaliyot, nav, hamkorlik, yutuqlar, ilmiy kadrlar.
Qoraqalpogistonda ilk agrar ilmlar shakllanishi. Qoraqalpogiston dehqonchilik ilmiy-tadqiqot instituti tashkil topishi. Agrar soxadagi yutuqlar. Qoraqalpogistonda sholi ekishning ilmiy asoslari. Agror sohadagi ilmiy hamkorliklar. Yangi navlar yaratilishi.
Qaraqalpaqstan diyqanshiliq ilimiy-izertlew instituti 1928-jildan Tashkenttegi paxtashiliq ilimiy-izertlew institutina qarasli Qaraqalpaqstan zonaliq tâjiriybe stanciyasi bolip, birinshi jumisin basladi.
Uristan songi jillari Soyuz NIXI din Shimbaydagi zonaliq stanciyasinin xizmetkerleri izertlew jumisinda âdewir tabislarga eristi, ol 1958-jili diyqanshiliq ilimiy-izertlew institutina aylandirildi. Instituttin xizmetkeri G.I.Gavrilov paxtanin uzin talshiqli, erte piser, joqari zurââtli
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
QQ-602, QQ-341, QQ-1083 hâm basqa da sortlarin shigardi, bul Qaraqalpaqstanda paxtashiliqti rawajlandiriw ushin ulken âhmiyetke iye boldi, ekinshi bir selelcioner L.S.Krjivec biydaydin, juwerinin, sulinin, mâshtin, kartoshkanin jana sortlarin doretti [1:128].
Qaraqalpaqstan diyqanshiliq ilimiy-izertlew instituti 1958-jili 28-mayda Ozbekstan Respublikasi awil xojaligi ilimler akademiyasinin 50 K-sanli qarari tiykarinda sholkemlestirilgen.
Institutta 1958-jildan baslap 15 laboratoriya hâm 1 sektorda alimlar ilimiy jumislarin alip bardi. 1958- 2020-jillar dawaminda 2 adademik, 8 ilim doktori hâm 22 awil xojaligi ilimleri kandidati awil xojaligi tarawi boyinsha ilimiy jumislarin qorgadi. Qaraqalpaqstan diyqanshiliq ilimiy-izertlew instituti Ozbekstan Respublikasi Prezidentinin 2014-jili 10-fevraldagi PQ-2125 sanli "Ozbekstan awil xojaligi ilimiy-islep shigariw orayi iskerligin jetilistiriw haqqinda"gi qararina, Ozbekstan Respublikasi Awil hâm suw xojaligi ministrliginin 2014-jili 13-fevraldagi 33-sanli hâm Ozbekstan awil xojaligi ilimiy-islep shigariw orayi Bas direktorinin 2014-jili 14-fevraldagi 6-sanli buyriqlari tiykarinda qayta sholkemlestirildi [2:1].
Institut alimlari târepinen jaratilgan «Dosliq-2» sortina 04.03.2010-jili NAP 00092 nomerli,«Shimbay-5018» sortina 04.03.2010-jili NAP 00093 nomerli, «KK-3506» sortina 08.08.2016-jili NAP 00138 nomerli, «KK-3543» sortina 24.05.2016-jili NAP 00131 nomerli, gunjinin «Qarshiga» sortina 23.10.2017-jili NAP 00161 nomerli, kungebagardin «KK-60» sortina 22.02.2017-jili NAP 00179 nomerli avtorliq potentler alindi. Patent aliw ushin Intellektual mulk agentligine kungebagardin jana jaratilgan KK-52 sorti ushin 05.04.2018-jili NAP 20180014 nomerli, KK-25 sorti ushin 05.04.2018-jili NAP 20180015 nomerli talapnamalar, 2019-jili guzgi biydaydin jana Shimbay sorti ushin 01.11.2019-jili NAP 20190051 hâm Aral sorti ushin 01.11.2019-jili NAP 20190052 nomerli talapnamalari tapsirildi. Instituttin shet el baylanislari boyinsha jumislarin jaqsilaw maqsetinde xaliqaraliq IKARDA hâm IKVA sholkemi, Qazaqstan diyqanshiliq hâm osimliktaniw ilimiy-izertlew instituti menen birgelikte ilimiy jumislar alip barilmaqta [2:3].
1992-jili Ozbekstan Respublikasi Awil xojaligi ilimler akademiyasinin Qaraqalpaqstan bolimi sholkemlestirildi. Onin quramina Sh.Musaev atindagi Shimbay jer isleri instituti hâmde saligershilik hâm sharwashiliq institutlarinin filaiallari kiritildi [3:148].
1997-jildan baslap ol Ozbekstan awil xojaligi ilimiy ondirislik orayinin Qaraqalpaqstan bolimi dep ataladi. Onin quraminda Sh.Musaev atindagi Shimbay diyqanshiliq instituti, "Sali" ilimiy ondirislik birlespesi, Altinkol dânli eginler tâjiriybe stanciyasi, mal sharwashiligi ilimiy mâkemesi, bagshiliq hâm juzimgershilik tayanish punktlerinin xizmetkerleri ilimiy jumislar alip barip atir [4:514].
Sonin menen bir qatarda ilimpazlar hâm qânigeler hâr qiyli tarawlar boyinsha akademiyalarga da agza bolip saylandi. 1992-jili J.Medetullaev Ozbekstan awil xojaliq ilimleri Akademiyasinin akademigi, B.Mâmbetnazarov xabarshi agzasi bolip saylandi [4:516].
Institut oz iskerligin Ozbekstan Respublikasi nizamlarina, Ozbekstan Respublikasi Prezidentinin Pârman hâm qararlarina, Ozbekstan Respublikasi Ministrler Kabinetinin qarar hâm biyliklerine, Ozbekstan Respublikasi awil xojaligi ministrligi, Qaraqalpaqstan Respublikasi awil xojaligi ministrligi, Awil xojaligi hâm aziq-awqat tâmiynati ilimiy-islep shigariw orayi hâm
é
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
onin Qaraqalpaqstan bolimi qararlari, buyriqlari hamde usi Ustavqa amel etken halda alip baradi.
Institut tarepinen Mamleketlik ilimiy-texnika dasturleri shenberinde joybarlar islep kelinbekte.
Qarqalpaqstannin rayonlari ushin tez piser, kushli duzli samalga shidamli, talshiginin sapasi jaqsi sortlardi tanlap egiw zarurligi bar edi.
Qaraqalpaqstan sharayatinda suwgarilatugin jerlerdin barligi, ekinshi martebe duzlaniw qasiyetlerine iye. Sol sebepli joqari onim aliw ushin topiraqtin meliorativlik jagdayin jaqsilaw bul, albette isleniwi kerek shart bolip esaplanadi. Bul agrotexnikaliq ham meliorativlik ilajlar topiraqti osimliktin rawajlaniwina ham onimnin sapasina artiqmash duzdin zaharli tasirin kemeytiwge bagdarlangan boliwi tiyis. Diyqanshiliq sistemasi bul jagdayda: drenaj, kapital ham qatardagi jer tegislew, kapital ham profilaktikaliq jer ashiw, topiraq jagdayinda izey suwdin qaddine qarap differencial suwgariw ham egis aylanislarin qollaniwlar kiredi [5:20].
Qolga kirgizilgen tabislardi tamiyinlewde alimlardan I.O.Smetov, D.N.Shamshetov, Q.Nurlibaev, J.Ergabulov, T.Tawmuratov, S.Quwatbaev, K.Ametov, E.P.Sadiqov, U.E.Ismaylov, E.Sh.Toreniyazov, U.A.Aytjanov, O.Nagmetov, B.A.Bekbanov, G.Saypnazarov, B.Berdekeev, J.Abdirasulieva, B.U.Aytjanov, B.Turdishevlardi atap otiwge boladi [6:4].
Ozbekstan Sali ilimiy-izertlew instituti Qaraqaqalpaqstan bolimi OzSSRi Ministrler Kenesinin 1964-jil 8-iyuldagi 407-sanli qararina tiykarlanip QQASSR Shimbay rayoni «Oktyabr» saligershilik xojaligi aymaginda Ozbekstan SSR Awil xojaligi ministrliginin 1966-jil 30-marttagi 41-sanli buyrigina tiykarlanip duziledi.
Bul bolim Ozbekstan Kompartiyasi Qaraqalpaqstan Obkom Byurosi ham Qaraqalpaqstan ASSRi Ministrler Kenesinin 1968-jil 29-noyabr 335-sanli qarari menen Shimbay rayoni «Oktyabr» sovxozinan Leninabad (Qanlikol) rayoni «XXII partsezd» atindagi sovxozga, son Ozbekstan SSRi Ministrler Kenesinin 1971-jil 19-noyabrdegi 1831-sanli qarari, Ozbekstan Kompartiyasi Obkomi ham Qaraqalpaqstan ASSRi Ministrler Kenesinin 1976-jil 23-yanvardagi 11-sanli qarari menen «VLKSMnin 50-jilligi» atindagi sovxozi, hazirgi Nokis rayoni «Shortanbay» elatina koshirildi. Ozbekstan Kompartiyasi Orayliq Komiteti ham Ozbekstan SSRi Ministrler Kenesinin 1979-jil 18-sentyabrdegi 670-sanli «Qaraqalpaqstanda sali jetistiriw boyinsha ilimiy izertlewlerdi keneytiriw ham onimdarligin asiriw shara-ilajlari haqqinda»gi qararina muwapiq, 1980-jil 1-yanvardan baslap Qaraqalpaqstan boliminin shtatlari sani 44 ten 115 birlikke kobeytirilip, erkin bolim sipatinda sholkemlestirildi. Tuqimshiliq sistemasin jetilistiriw ham sali jetistiriwshi xojaliqlardin sapali sali tuqimina bolgan zarurligin toliq qanaatlandiriw maqsetinde VASXNIL SAOnin 1988-jil 10-maydagi 50-k-sanli buyrigi menen Ozbekstan Sali ilim-izertlew instituti Qaraqalpaqstan basqarmasi negizinde Qaraqalpaqstan Sali islep-shigariw birlespesi sholkemlestirildi [7:1].
Ozbekstan Respublikasi Ministrler Kabinetinin 1997-jil 25-avgustta 413-sanli qarari menen «Suwgarilatugin jerlerde galle ham sobiqli osimlikler ilimiy-izertlew instituti» hamde 1998-jili 7-avgusttagi 344-sanli qarari menen instituttin Ozbekstandagi barliq walayatlarda filiallari sholkemlestirilgen. Dan ham sobiqli eginler ilimiy-izertlew instituti Ozbekstan Respublikasi Prezidentinin 2014-jil 10-fevraldagi PQ-2125-sanli «Ozbekstan awil xojaligi ilimiy-islep shigariw orayi iskerligin jetilistiriw haqqinda»gi qararina, Ozbekstan Respublikasi
é
Ws,
Awil hám suw xojaligi ministrliginiñ 2014-jil 13-fevraldagi 33-sanli hám Ózbekstan awil xojaligi ilimiy-islep shigariw orayiniñ 2014-jil 14-fevraldagi 6-sanli buyriqlari tiykarinda qaytadan mámleketlik dizimnen ótkerildi [7:2 ].
Institut óz iskerliginde Ózbekstan Respublikasi nizamlarina, Ózbekstan Respublikasi Prezidentiniñ pármanlari, qararlari, Ózbekstan Respublikasi Oliy Majlisi qararlari hám basqa hújjetlerine, Ózbekstan Respublikasi Ministrler Kabinetiniñ qararlari hám biyliklerine, Ózbekstan Respublikasi Awil hám suw xojaligi ministrliginiñ buyriqlari hám qararlarina, Ózbekstan Awil xojaligi ilimiy-islep shigariw orayiniñ buyriqlari hám usi Ustavqa hámde basqa da normativ hújjetlerge ámel etedi. Institut dán hám sobiqli eginlerdiñ jaña hám shagilisqan sortlarin jaratiw, olardiñ birlemshi tuqimshiligin shólkemlestiriw, jetistiriw texnologiyasin islep shigiw jetilistiriw, ónim sapasin jaqsilaw, kesellik hám ziyankeslerge qarsi gúres boyinsha kóp qirli ilimiy izleniwlerdi ámelge asiriwshi ilimiy shólkem bolip esaplanadi.
Qaraqalpaqstan ilimiy-tájiriybe stanciyasi Ózbekstan Respublikasi Awil hám suw xojaligi ministrliginiñ 2014-jil 23-iyun 160-sanli buyrigi tiykarinda shólkemlestirildi. Bul ilimiy-tájiriybe stanciyasi Nókis rayoni Qirantaw APJ, Shortanbay elatinda jaylasqan bolip, uliwma jer maydani 438,4 gektardi quraydi, sonnan 233,2 gektari shudigar jerler esaplanadi. Stanciyada Mámleketlik ilimiy-texnikaliq dástúrler sheñberinde joybarlarga ajiratilgan qárejetler jeterli bolmaganligi sebebinen joqari maman kadrlardi saqlap qaliw imkaniyati bolmay kadrlar turaqsizligi gúzetildi. Nátiyjede házirgi kúnde institutta jámi 42 adamnan 12 si ilimiy xizmetker bolip, ilimiy potencial 28,6 payizdi quraydi. Ilim doktoriniñ jasi 62 jasti, ilim kandidatlariniñ ortasha jasi bolsa 53 jasti, 40 jasqa shekemgi bolgan ilimiy xizmetkerlerdiñ úlesi uliwma xizmetkerler sanina qaraganda 30 payizdi quramaqta. Búgingi kúnde birlespede 7 ilimiy izertlewshi, solardan, 2 tayanish doktorant hám 5 erkin izleniwshiler ilimiy izleniw alip barmaqta. Joqari maman kadrlardi tayarlaw maqsetinde 2020-jilda 2 filosofiya doktori (PhD), 1 ilim doktori (DSc) ilimiy dissertaciyasin qorgadi [7:3].
Sirtqi ortaliq faktorlarina shidamli Kinoya hámde Amarant ósimlikleri birlemshi tuqimshiligin shólkemlestiriw boyinsha ICBA hámde ICARDA (Qurgaqshiliq regionlarinda awil xojaliq izertlewleri xaliqaraliq Orayi) menen birge islesiw jumislari alip barilmaqta.
Keyingi jillarda mámleketimiz awil xojaligin reformalaw, ásirese tarawda mámleket basqariwi dúzimin jetilistiriw, bazar qatnasiqlarin keñnen en jaydiriw, awil xojaligi ónimlerin jetistiriwshi, qayta islewshi hám satiwshi subiektler ortasindagi qatnasiqlardiñ huqiqiy tiykarin bekkemlew, tarawga investiciyalardi tartiw, resurs tejemli texnologiyalardi en jaydiriw hámde awil xojaligi ónimlerin islep shigariwshilardi zamanagóy texnikalar menen támiyinlew boyinsha tiyanaqli jumislar ámelge asirilip atir. Soniñ menen birge, awil xojaligin rawajlandiriw boyinsha uzaq múddetke mólsherlengen strategiyaniñ bolmawi jer hám suw resurslarinan únemli paydalaniwga, tarawga investiciyalardi keñ túrde tartiwga, islep shigariwshilardiñ joqari dáramat aliwina hám ónimler básekiligin asiriwga tosqinliq etilgen.
Islep shigariwdi diversifikaciya etiw, jer hám suw qatnasiqlarin jetilistiriw, qolayli agrobiznes ortaligin hám joqari qoyilgan bahaliq shinjirin jaratiw, kooperaciya qatnasiqlarin rawajlandiriwdi qollap-quwatlaw, tarawga bazar mexanizmlerin, xabar-kommunikaciya texnologiyalarin keñnen en jaydiriw, sonday-aq ilim-pán jetiskenliklerinenúnemli paydalaniw hámde kadrlar potencialin asiriw maqsetinde Ózbekstan Respublikasi Prezidentiniñ 2019-jili
é
Ws,
23-oktyabrdegi «Ozbekstan Respublikasi awil xojaligin rawajlandiriwdin 2020 - 2030-jillarga molsherlengen strategiyasin tastiyiqlaw haqqinda»gi PP-5853-sanli Pârmani shiqti [8:1].
Jerimizdin qiyin ekologiyaliq shârayatina qaramastan alimlarimiz koplegen egin turlerinin jana sortlarin jaratip kelmekte. Al, miynetkesh diyqanlarimiz jer menen tillesip xalqimizga mol onimlerdi jetistirip bermekte.
References:
1. Pasha Muratova «Qaraqalpaqstanda intelligenciya kadrlarin tayarlaw», Nokis-1992.
2. Qaraqalpaqstan diyqanshiliq ilimiy-izertlew instituti «Agimdagi arxiv» hujjetleri, Shimbay-2022.
3. «Ozbekistonning yangi tarixi», uchinchi kitob, Toshkent-2000.
4. «Qaraqalpaqstan jana tariyxi», Nokis-2003
5. «Qaraqalpaqstan Respublikasinda diyqanshiliqti rawajlandiriwdin ilimiy tiykarlangan sistemasi», Nokis-2003
6. «Aral boyi aymaginda awil xojaligi eginlerinin jana sortlarin shigariw maseleleri» atamasindagi Qaraqalpaqstan diyqanshiliq ilimiy-izertlew instituti Xaliq araliq ilimiy-âmeliy konferenciya materiallari, Shimbay-2014.
7. Ozbekstan dân hâm sobiqli eginler ilimiy-izertlew instituti Qaraqalpaqstan ilimiy-tâjiriybe stanciyasi «Agimdagi arxiv» hujjetleri, Nokis-2022
8. (https://lex.uz/docs/-4567334)
