CC BY
24Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali
№17
ARAL MAShQALASiN ShEShIWDE BMSh XfZMETLERI
Jiemuratov Naurizbek
QMU tanyx qäniygeligi 2-kurs magistranti Ilmiy basshi: doc S. Saymanov https://doi.org/10.5281/zenodo.7546872
Anotaciya: Usi maqalada Aral tenizinin häzirgi kündegi awir jagdayin jaqsilawga qaratilgan islajlar keltrilip ötilgen. Bunda prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevtin BMSh menen birgeliktegi Araldi qutqanw boyinsha islerin ayriqsha atap ötilgen. Bul is iläjlar pütkil Aral tenizi atrapinda jasawshi xaliqlar ushin jüdä ähmiyetke iye.
Taynish sözler: Aral tenizi, BMSh 72-sessiya, Pan Gi Mun, Türkmenstan Antoni Guterrsh, YUNESKO, Jol kartasi.
2018 jilga shekem Aral häm Aral tenizine itibar tek aman qalgan xaliqtm, tiykarman, jergilikli qaraqalpaqlar jäne bul aymaqta tuwilgan bir neshe ruslardan ibarat bolgan jergilikli zatlardi qazib aliw häm saqlawga qaratildi. Onm ushm jana däwirdin mashqalasi dep isenilgen. Bul bolsa Shavkat Miromanovich Mirziyoyevtin Özbekstan Respublikasi basshisi lawazimma keliwi menen boldi. Ele Özbekstan Bas ministri bolip, Moynaqta BMSH Bas xatkeri Pan Gi Mundi qabil eter eken, jergilikli xaliqqa bul aymaqti özgertiwge wäde bergen edi. Prezident bolgannan keym, ol öz wädelerin unitpadi häm 2017-jil 19-sentyabrde Birlesken Milletler Shölkemi Bas Assambleyasmm 72-sessiyasmdagi birinshi söylewinde sonday dedi: "Bügingi künde tenizdin quriwi aqibetlerin saplastinw aktiv boliwdi talap etedi. xaliq araliq jetekshi shölkemler n häm bul mashqalaga itibarm qaratti..1
2018-jil avgust ayinda Türkmenstanda bolip ötken Araldi qutqanw xaliq araliq fondi shölkemlestiriwshileri - Mämleket basshilarmm jiynalismda Özbekstan Prezidenti Sh. Mirziyoyev regiondi ekologiyaliq innovatsiyalar häm texnologiyalar zonasi dep järiyalaw usinisi menen shiqti. Özbekstan hükimeti häm BMSH ortasmda BMSH Bas Assambleyasmm Aralboyi aymagm ekologiyaliq innovatsiyalar häm texnologiyalar zonasi dep järiyalaw tuwnsindagi arnawli rezolyutsiyasi joyban kelisip almdi. Joybar 2019-jil 25-oktyabr küni Nökis qalasmda bolip ötken "Aral tenizi - ekologiyaliq innovatsiyalar häm texnologiyalar aymagi" temasmdagi xaliq araliq joqan därejedegi konferensiyada körip shigildi. Nökiske videomurojaat jibegen BMSH Bas xatkeri Antoniu Guterrish tenizdin joq boliwi, adamlardm turmis sharayati häm salamatligi ushm köplegen unamsiz aqibetlerge alip kelgenine
1 Özbekstan Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevtin BMSHtin 72-sessiyasinda shigip söylegen bayanati. "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasi 2017-jil 21-sentyabr, № 114.
"Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali a №17
qaramay, Ozbekstan hukimeti ham jahan jamiyetshiliginin birgeliktegi umtiliw-hareketleri natiyjesinde ekenin aytip otti. 2018-jil 27-noyabr kuni BMSHning Nyu-York qalasmdagi bas rezidenciyainda Aral tenizi boymsha insan qawipsizligi boymsha kop sheriklik maqsetli fondmin joqan darejedegi arnawli jiynalisi shenberinde duziliwi Prezident bagdann ameliy turmisqa qollaniwi juda zarnrli qadem boldi. Region (MPHSTF) fondnm maqset ham bagdarlan - transformatsion, mutajliklerge tiykarlangan, insan huqiqlan ham oz maqsetlerinde inklyuziv boliw, dunyadagi en iri texnogen balelerden birine kop tarmaqli ham adamlarga joneltirilgen sharalardi kusheytiw ham tusindiriw. MPHSTF turaqli natiyjelerge erisiw ushm jardem agimin muwapiqlastmw ham jardem processinde hukimet jetekshiligin asiriw ushm izbe-iz strategiyani usmis etedi. Fondnm strategiyalan oz-ara baylanisli bolgan alti klasterdi sheshiwge qaratilgan:
(I) Ekologiyaliq qawipsizlik;
(II) ekonomikaliq qawipsizlik;
(III) aziq-awqat qawipsizligi;
(IV) salamatliq qawipsizligi;
(V) social tamiynat;
(VI) donor jardeminin natiyjesizligi.
Usmin menen birge, Ozbekstan hukimetinin 2018-jil 16 -noyabr degi 965 f-sanli sheshimi menen Prezident tapsirmalann amelge asiriw ilajlan "Jol kartasi" islep shigildi ham tastiyiqlandi. Bui bagdarlama shenberinde amelge asmlgan daslepki ilajlardan bin qurigan teniz tubinde terek egiw jumislann ken kolemli rawajlandmw, landshaftti turaqlilastinw ham lqlim ozgeriwine qarsi gurestin janasha jantasiwi boldi1.
Ozbekstan hukimeti 2018-jilda regiondagi ekologiyaliq jane social-ekonomikaliq jagdayn jaqsilaw maqsetinde Aral tenizinin qurigan tubinde nal egiw boymsha ken kolemli aksiyani basladi. Jumisqa tmish xaliq ham askeriy bolimlerdin zarnrli kushleri tartildi, bul eki jil ishinde derlik million gektar maydandi iyelew imkaniyatin berdi. Nal egiw jer usilmda da? samolyotlar jardeminde de - amelge asinldi. Abadanlastmw jumislari, tiykarman, respublika byudjeti esabman amelge asmlgan bolsa -da, BMSH sholkemlerinin ulesi bar. BMSH Rawajlaniw Programmasi ham YuNESKOnin "Aralboyi regioninda awildm turaqli rawajlaniwma komeklesiw arqali insan qawipsizligin tamiyinlewdin aktual maselelerin sheshiw" qospa joyban shenberinde Qaraqalpaqstan mamleket togay xojaligmm texnikaliq ham institutsional potencialm bekkemlew boymsha jumislar alip banldi. Aral tenizinin qurigan tubinde seksewil jetistiriwshi orinlarga, sonm menen birge, walayat togay xojaligi qasinda kobirek nal jetistiriw ham egiw ushm nal jetistiretin orinlar
1 Orol dengizi qurigan tubining monitoringi Texnika fanlari doktori, prof. V.A. Duxovniy, d.b.s. G.V. Stulina, d.b.s. Sh.M. Kenjabayeva Toshkent 2020 8-9 bet
CP Q .CP ^^»^^
Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali
№17
sholkemlestiriw ushin BMSH Rawajlaniw programmasi YUNESKO tärepinen ajiratilgan arnawli awil xojaligi texnikasi häm köshpeli vagonlar jetkizip berildi. Bunnan tisqari, joybar ilimiy tiykarlangan jantasiwlardi küsheytiw häm nätiyjeli togay egiw ämeliyatmm xaliq araliq ämeliyatin engiziwge qaratilgan. 2020 -jilda joybar tiykarinda Togayzarlardi ösiriw komitetinin 100 dana qänigeleri ushm bir qatar treninler sholkemlestiriledi. Innovciyaliq rawajlaniw ministrligi "Jol kartasm"dagi jumislarda aktiv qatnasip atir2.
Özbekstan Respublikasi Prezidentinin 2018-jil 16 -oktyabrdegi "Özbekstan Respublikasi Prezidenti janmdagi Aralboyi regioni xaliq araliq innovciyaliq oraym sholkemlestiriw tuwrisinda"gi PQ-3975-sanli sheshimi qol qoyildi. Xaliq araliq innovciyaliq oray iskerliginin tiykargi maqsetleri häm üstin turatugm bagdarlan tomendegilerden ibarat: Aral tenizi qurigan tubining kebirlengenj erlerinde ekotizim häm turaqli turmisti jaqsilaw;
innovatsiyalardi islep shigiw häm engiziw häm kebirlengen ortaliqtagi turli mashqalalardi sheshiw boymsha xaliq araliq shölkemler menen sheriklik qiliw boymsha islerdi sholkemlestiriw;
Smaq ushin täjiriybe maydanlann jaratiw;
agranomshiliq, togayshiliq, akvakultura, bioenergetika, eginlerdi diversifikatsiya qiliw, kompleks eginler, sharbashiliq, jaylawlardi jaqsilaw, qurgaqliqti basqanw häm jumsatiw, klimat özgeriwine beyimlesiwdi öz ishine algan innovciyaliq texnologiyalar häm jantasiwlardi aniqlaw, alga jiljitiw häm transfer qiliw ;
Aral tenizinin quriwi aqibetlerin saplastinw häm Aral tenizi häwizin ekologiyaliq salamatlandinw salasmda mämleket-jeke sheriklikti rawajlandinw. Qurigan teniz tubinin jana däwiri monitoringi aldma mämleketimiz basshisi gayrati menen alip barilip atirgan özlestiriw jumislannm jana däwiri menen bir qatarda, 2012 jil 20 dekabrinen keyin bul aymaqta jüz bergen täbiyiy sharayatlardin ozgerisler dinamikasm bahalaw menen de belgilep qoyilgan qatar waziypalar qoyildi3.
Ädebiyatlar:
1. Özbekstan Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevtin BMSHtm 72-sessiyasmda shigip soylegen bayanati. "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasi 2017-jil 21-sentyabr, № 114.
2. Gülistan Annaqlishova "Barliq iygilikli isler niyetke baylanisli". https ://i oqargikenes .uz/
3. Orol dengizi qurigan tubining monitoringi Texnika fanlari doktori, prof. V.A. Duxovniy, d.b.s. G.V. Stulina? d.b.s. Sh.M. Kenjabayeva Toshkent 2020y
2 Gülistan Annaqlishova "Barliq iygilikli isler niyetke baylanisli". https://ioqargikenes.uz/
3 Orol dengizi qurigan tubining monitoringi Texnika fanlari doktori, prof. V.A. Duxovniy, d.b.s. G.V. Stulina, d.b.s. Sh.M. Kenjabayeva Toshkent 2020y
