CC BY
1EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center IF = 7.899 www.in-academy.uz
THE MAIN FEATURES OF "QARAUYSHILIK" LEXICON IN THE KARAKALPAK LANGUAGE
Arzimova Aziza Saparbay qizi
Doctoral student of the Karakalpak language department of the Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaz https://doi.org/10.5281/zenodo.14135882
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 06th November 2024 Accepted: 12th November 2024 Online: 13th November 2024
KEYWORDS Karakalpak language,
"qarauyshilik" lexicon,
metaphor, symbolism, ethnic values, artistic expression, folk culture
This article analyzes the main features of the lexicon "qarauyshilik" in the Karakalpak language. The Karakalpak "qarauyi" is a cultural and spiritual heritage of the people, distinguished by its unique lexical structure, figurative means and rhythmic forms in the language and literature. In the article, the main elements of the lexicon "qarauyshilik", for example, phonetic features, vocabulary, metaphors and images, symbolism are studied. The characteristics of the words and expressions used in the "qarauyshilik" are also shown, related to philosophical, ethical, and national values. The article emphasizes the importance of studying the vocabulary of "qarauyshilik" from the perspective of linguistics, cultural studies, and literary studies.
QARAQALPAQ TILI QARAUYSHILIK LEKSIKASiNiN TIYKARGi
OZGESHELIKLERI
Arzimova Aziza Saparbay qizi
Ajiniyaz atindagi Nokis mamleketlik pedagogikaliq institute Qaraqalpaq tili kafedrasi tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.14135882
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 04th November 2024 Accepted: 10th November 2024 Online: 11th November 2024
KEYWORDS qaraqalpaq tili, qarauyshilik leksikasi, metafora, simvolizm, etnikaliq qadiriyatlar, korkem shigarma, xaliq madeniyati.
Bul maqala qaraqalpaq tilindegi qarauyshilik leksikasinin tiykargi ozgesheliklerin analiz etedi. Qaraqalpaq qara uyi- bul xaliqtin mâdeniy hâm ruwxiy miyrasi bolip, til hâm korkem âdebiyatta ozine tân leksikaliq struktura, suwretlew qurallari hâm ritmikaliq formalari menen ajiralip turadi. Maqalada qarauyshilik leksikasindagi tiykargi elementler, misali, fonetikaliq qâsiyetler, soz bayligi, metafora hâm suwretler, simvolizmlerdi uyrenedi. Sonday-aq, qara uyde qollanilatugin soz hâm sozlerdin filosofiyaliq, etikaliq hâm milliy qâdiriyatlar menen baylanisli ozgeshelikleri korsetilgen. Maqalada qarauyshilik leksikasin lingvistika, mâdeniyattaniw hâm
é
Ws,
ádebiyattanw kózqarasman úyreniw áhmiyetli ekenligin atap ótedi.
Qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasiniñ tiykargi ózgeshelikleri xaliqtiñ mádeniyati, dúnyaqarasi, úrp-ádetleri hám tariyxiy tájiriybelerin sáwlelendiredi. Qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasiniñ tiykargi ózgeshelikleri boyinsha bir qatar ilimpazlar tárepinen alip barilgan tallawlar bar. Bul tallawlar qara úy janriniñ leksikaliq dúzilisin, til hám mádeniyat arasindagi baylanisti, sonday-aq, xaliqtiñ dúnyaqarasin hám tariyxiy esteligin qalay sáwlelendiretuginin úyreniwge qaratilgan [7, 294-295].
Qaraqalpaq tilindegi qaraúyshilik leksikasiniñ ózgeshelikleri haqqinda ilimpazlardiñ pikirinshe, qaraúyshilik leksikasiniñ eñ áhmiyetli ózgesheligi - ol folklor hám xaliq mádeniyatiniñ aynasi bolip tabiladi. Qaraqalpaq qara úyinde xaliqtiñ qádiriyatlari, úrp-ádetleri, tábiyiy dúnya menen qatnasi keñ túrde súwretlenedi. Misali, qara úyde qaraqalpaq xalqiniñ bay folklor miyrasi, yagniy hikmetli sózler, maqallar hám xaliq awizeki dóretiwshiligi keñ qollaniladi. Solay etip, qara úyshilik leksikasi xaliqtiñ ishki dúnyasin, oy-pikirin, tariyxin saqlawshi qural sipatinda xizmet etedi.
Misal ushin:
"Qara úyden shiqqan qasqir, óz izin kórsetip ketedi."
Bul misal arqali qara úyde haywanlar arqali insanniñ socialliq jagdayi hám tábiyat penen baylanisi kórsetilgen.
Qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasiniñ ózine tánligin túsiniwde G.Qurbaniyazovtiñ jumislariniñ áhmiyeti úlken. Ol qara úyde qollanilatugin sózler hám olardiñ fonetikaliq dúzilisin úyrenip, qara úy janrinda ásirese xaliqsha sózler hám ritmikaliq dúzilmelerdiñ áhmiyetli rol oynaytuginin atap ótken. Qurbaniyazovtiñ pikirinshe, qaraúyshilik leksikasi seslerdiñ tákirarlaniwi (alliteraciya), intonaciyaliq hám ritmikaliq teñ salmaqliq arqali arnawli muzika hám ún jaratadi. Bul, óz náwbetinde qara úyge esitiw arqali qabil etiletugin ózine tán kórkemlilikti beredi [5, 82-86].
Bunnan tisqari, qara úyde grammatikaliq túsinikler (máselen, kóplik, kelbetlik, waqit) de ózine tán formalarda qollaniladi. Ózbekstanniñ basqa aymaqlarinan pariqli túrde, qaraqalpaq tilinde qara úyde ayirim tariyxiy hám milliy sózler óz mánisin saqlap qaladi. Máselen, áyyemgi kóshpeli turmis tárizine tiyisli sózler yaki tábiyattiñ belgili elementleri (dárya, tóbelik, togay) qaraúyshilik leksikasinda keñ qollaniladi.
Misali, kóshpeli turmis tárizine tiyisli sózler:
"Yurtjollari, keshikken qayiq."
Bul sózler qaraúydiñ fonetikaliq bayligin kórsetedi hám olar xaliqtiñ úrp-ádetleri hám turmis tárizine tiyisli túsiniklerdi sáwlelendiredi.
Qaraqalpaq qaraúyshilik leksikasiniñ bayligi hám oniñ kórkem súwretlew qurallari menen toltiriliwi haqqinda da qiziqli tallawlar bar. Qaraúyshilik leksikasinda metaforalar, simvolizm hám personifikaciya siyaqli súwretlew qurallari keñnen qollaniladi.
é
Ws,
Qaraqalpaq qara úylerinde tábiyattiñ ayirim elementleri, máselen, juldizlar, tawlar, dáryalar hám basqalar, insanniñ sezimleri hám ruwxiy jagdaylari menen baylanisip, figuraliq mániske iye boladi. Bunday usil qara úyge arnawli simvolikaliq hám emocional qatlam qosadi. Qara úy leksikasiniñ abstrakt hám aniq túsinikler arasinda ótkeriletugin kópir sipatinda qollaniliwi kórsetilgen.
Misali, tábiyat elementleri menen baylanisli súwretler:
• "Tawlar qarasar, juldizlar kókke intiler"
Bul misalda, tawlar hám juldizlar personifikaciyalangan, olar insaniñ ruwxiy jagdayina baylanisli bolip, qara úyge emocional tereñlik qosiladi.
Pirniyazov Q. hám Pirniyazova A. qara úy leksikasindagi filosofiyaliq hám etikaliq ózgesheliklerdi tallap, qara úyde tirishiliktiñ mánisi, ádillik, durisliq hám jaqsiliq siyaqli insaniyattiñ universal qádiriyatlari qalay sáwlelengenligin kórsetken. Olardiñ pikirinshe, qara úyde ádette basqalar ushin úlgi boliw, jaqsi isler islew hám xaliqti birlestiriw siyaqli etikaliq ideyalar ajiralip turadi [4].
Máselen:
• "Jaqsiliqti tek jaqsiliqti kútpesten islew kerek."
Bul misalda qara úy etikaliq jaqtan adamlardi jaqsiliqqa shaqiradi hám olardiñ ruwxiy rawajlaniwina itibar beredi.
Qaraqalpaq qaraúyshilik leksikasiniñ tiykargi ózgeshelikleri úyrenilgende, qarañyshilik tek gana kórkem shigarma sipatinda emes, al xaliqtiñ mádeniy miyrasi hám kózqarasin sáwlelendiretugin áhmiyetli qural sipatinda qádirli ekenligi belgili boladi. Ilimpazlar bul janrda qollanilatugin leksikaliq qurallar arqali milliy pikirlew, filosofiyaliq kózqaraslar, xaliqtiñ ruwxiy hám diniy isenimleri haqqinda toliq túsinikke iye boliw múmkinligin atap ótedi. Sonday-aq, qaraúyshilik leksikasindagi simvolizm, metaforalar hám muzikaliq ritmler qarañyshilik leksikasiniñ til hám mádeniyattagi ózine tánligin támiyinlep beredi.
Juwmaq. Joqarida keltirilgen magliwmatlarga tiykarlanip, qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasiniñ tiykargi ózgeshelikleri xaliqtiñ mádeniy hám ruwxiy dúnyaqarasin sáwlelendiretugin, ózine tán kórkem kórkemlik kórsetiw qurali bolip tabiladi. Qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasina bay shigarmalari, tiykarinan, tábiyat, xaliqtiñ úrp-ádetleri, etnikaliq qádiriyatlarin bildiriwde óziniñ leksikaliq bayligi hám súwretlew qurallarinan keñ paydalanadi. Metaforalar, simvolizmler, ritmikaliq strukturalar hám fonetikaliq ózgeshelikler qaraúyshilik leksikasinda áhmiyetli rol oynaydi, bul bolsa shigarmalarga tek gana kórkemlik emes, al ruwxiy hám filosofiyaliq qatlamlardi qosadi. Qaraqalpaq qaraúyshilik leksikasi xaliqtiñ tariyxiy esteligin saqlaw hám ruwxiyligin kórsetiwshi qural sipatinda ayriqsha áhmiyetke iye.
Qaraqalpaq qaraúyi, sonday-aq, til hám mádeniyat arasindagi óz-ara baylanisti, sonday-aq, lingvistika, mádeniyattaniw hám ádebiyattaniw tarawlarinda tereñ tallawdi talap etedi. Bul janr xaliqtiñ etnikaliq ózine tánligin saqlap qaliwda, milliy yadti bekkemlewde hám jas áwladti tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tilinde qaraúyshilik leksikasin úyreniw tek gana lingvistika kózqarasinan emes, al xaliqtiñ ruwxiy hám kórkem miyrasin añlaw ushin da áhmiyetli.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center IF = 7.899 www.in-academy.uz
References:
1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin stilistikasi. Nokis, 1990
2. Berdimuratov E. Hazirgi qaraqalpaq tili. Nokis, 1994
3. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin qisqasha frazeologiyaliq sozligi. Nokis, 1985
4. Pirniyazov Q. Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin leksikasi. Nokis, 2004
5. Qurbaniyazov G. Leksema sememalarin aniqlawda leksikaliq konteksttin roli. Qaraqalpaqstan mugallimi. 1995, 82-86betler
6. Баскаков Н. А. Душа в древних верованиях тюрков Алтая СЭ.1937.№ 5. С.109-113.
7. Надирбеков, Султанбек. Karakalpak customs and beliefs associated with the «Qara u'y» / Султанбек Надирбеков. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2021. — № 27 (369). — С. 294-295. — URL: https://moluch.ru/archive/369/82947/ (дата обращения: 10.11.2024).
