QARAQALPAQ DÁSTANLARINDA GIDRONIMLERDIŃ JUMSALIW Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

Central Asian Journal of

Education and Innovation

QARAQALPAQ DASTANLARINDA GIDRONIMLERDIN

JUMSALIWI

Mambetova Gulnaz Jaksimuratovna

Ájiniyaz atindagi NMPI Gumanitar hám jámiyetlik pánlerdi araliqtan oqitiw kafedrasi docenti( PhD)-https://doi.org/10.5281/zenodo.10851288

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Qabul qilindi: 10-March 2024 yil Ma'qullandi: 15- March 2024 yil Nashr qilindi: 22- March 2024 yil

KEY WORDS

Gidronimika, gidronim,

geografiyaliq atamalar, suw obyektleri, dárya, kól, háwiz.

Maqalada qaraqalpaq xaliq dástanlarinda gidronimlerdin tutqan orni haqqinda sóz júritilip, gidronimlerdin qollanilwi ilimiy tiykarda analizlengen. Dástanlar tilindegi gidronimler xalqimizdin qonis basqan jerlerin, tillik bayligimizdi belgilep kórsetedi. Maqalada dástanlarindagi gidronimlerdin semantikasina analizjasalgan.

Geografiyaliq atamalar hám olarga baylanisli máselelerdi toponimika tarawi úyrenedi. Gidronim «suw atlari» degen mánide grekshe hydor - «suw», onoma- «at» degen sózlerden qáliplesken. Gidronimika suw obyektlerine baylanisli atamalardi hám olarga qatnasli bolgan máselelerdi izertleytugin taraw.

Suw obyektleri bolgan okean, dárya, teñiz, kól, kanal, bulaq, suw saqlagish, háwiz, salma, jap, batpaqliq hám t.b. gidronimikaniñ tiykargi izertlew obyekti bolip, olarga qoyilgan menshikli atamalardiñ qoyiliw sebepleri, leksika-semantikaliq hám grammatikaliq ózgeshelikleri, morfemaliq qurilisi h.t.b. siyaqli máseleler usi tarawga qatnasli izertlenedi. [1.6].

Gidronimler hám olarga baylanisli ózgesheliklerdi ilimiy kózqarastan arnawli izertlew tek til ilimi ushin gana áhmiyetli bolip qalmastan, tariyx, geografiya, geologiya h.t.b ilim tarawlari ushin da bay material bolip esaplanadi.

Suw obyektleriniñ atamalari ózinde belgili bir waqiya, hádiyse, tariyxti jámlegen. Óytkeni, hárbir gidronimniñ menshikli, geografiyaliq atamalardiñ kelip shigiw tariyxi, arnap qoyiliw sebepleri bar. Sonday-aq, gidronimler leksikologiyaniñ obyekti, sózlik quramniñ birligi sipatinda taniladi. Olar belgili bir sóz shaqabina qatnasli bolip, óziniñ aniq bir quramina, qurilisina iye bolip keledi. Bul jagday gidronimlerdi leksika-semantikaliq, tariyxiy shigisi, grammatikaliq qurilisi jaginan hár tárepleme úyreniw zárúrligin payda etedi. Ásirese ,qaraqalpaq dástanlari tilinde de bir qatar gidronimler jumsalgan.

Qaraqalpaq dástanlariniñ tilindegi jer-suw atamalarinda tómendegi gidronimikaliq terminler qatnasqan. Teñiz, dárya, kól, say, oy, hawiz, bulaq, suw.

Teñiz - bir sheti qurgaqliq penen tutasip jatirgan úlken kólemli suw. [2.308]. Bul geografiyaliq termin Aral teñiz, Astarxan teñiz, Qara teñiz, Shin teñiz siyaqli toponimlerdiñ quraminda ushirasadi.

Dárya sózi parsi tilindegi derya-teniz sózinen alingan. Túrkiy tillerdiñ kópshiliginde dárya mánisinde qollaniladi. Dástanlardiñ tilinde ushirasiwina misallar, Aq dárya, Jayxun

dárya, Nil dáryasi.

Kól - qaraqalpaq tilinde hám qaraqalpaq toponimiyasinda ónimli qollanilatugin geografiyaliq termin esaplanadi. Bul termin arqali kóplegen suw obyektleri atamalari, sonday-aq, mikrotoponimler jasalgan. Kól termini mánisi boyinsha aynalasi tuyiqlanip jatqan suw obyektin bildiredi. Misali, Qara kól, Quba kól.

Kóplegen gidronim terminler, joqarida atap ótkenimizdey, bulaq kól hám t.b. sózler arqali jasalip, shigisi boyinsha uliwma túrkiy tillik sipatqa iye boladi, al jarma, qoltiq, tuba siyaqli atamalar-óz tillik sózler qatlamina tiyisli. S.Qoraev: «Kól - qurgaqliqtagi shuqirliqlardi toltirip turgan suw háwizi»-deydi.

Qarakólden terdim endi qamisti, Esitip agizdim kózimnen jasti, Molla alsa Tayday suliw ariwdi,

Men etemen jezde dewge namisti ( Hatam-Tay. 201-b) Munaqqashtur aniñ mamiq párleri, Tugir ústinde bolar, jayi tarlanniñ, Kólde órdek kórse titrer párleri,

Áydárhaga megzer kózi tarlanniñ (Sayatxan-Hámira. 218-b) Kózde jasim Jayxun kibi agadur, Meniñ júrek-bawrim qanga toladur, Ya bir biywapaga kewil beredur,

Dártim kúshli bolsa, jilamayin ba? (Gárip-ashiq. 119-bet)

Neshshe mánziller jol júrdi. Áne, Hámirajan qatti shólledi. -Háy ata, bul ellerde suw kórgen jeriñ joq pa?-dedi. (Sayatxan-Hámira. 196-b)

Suw-suw túrkiy tillerdiñ kópshiliginde hár túrli variantlarda qollaniladi.

Buringi ótken zamanda,

Zamanniñ qádim waqtinda,

Reyimsiz aqqan Aqdárya,

Aqdáryanin boyinda,

Aqmaq patsha elinde. (Hatam-Tay. 195-b)

Dárya - kólemi boyinsha kanal, jap hám t.b. suw obyektlerinen úlken, agatugin suw obyekti. Ázerbayjan toponimlerin izertlegen G.A.Geybullaev dárya sózi iran tilinen kirgen dese [3.88], N. Begaliev parsi tilinde dárya yagniy teñiz sózi menen baylanisli [4.76] ekenligin kórsetedi.

Bir neshe kún jol júrip Málik sawdagerleri menen Yusip jatqan sol qudiqtin basina tústi. Álqissa, Málik qulina: - Qudiqtan suw alip kel, - dep jiberdi. Qul kelip qudiqqa qawga saldi. Qawgasi awir boldi.(Yusip-Zliyha. 301-b)

Qudiq hám quyi apellyativleri qaraqalpaq ashiqliq dástanlari tilinde az da bolsa ushirasadi:

Málik Rayan keshte jatip tús kórdi. Túsinde Nil dáryasinan jeti semiz siyir, jeti ariq siyir shiqti hám jeti jas buwday kógerdi, jáne jeti quwraq biyday payda boldi. (Yusip-Zliyha. 317-b) Hawizlar qazdirip, suwga toltirdim, Qaygi manan qizil júzim soldirdim, Gárip ushin zerli tósek saldirdim, Barsañ sálem degil, kelsin gáribim. (Gárip-ashiq. 149-b)

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

Hawiz - suwdi saqlap qoyiwga arnalgan jasalma suw obyekti. Hâwiz-shigisi arab tilinin sozi bolip, «hawzun, basseyn, suw saqlagish, ulken îdis, qariq, salma», al, hâzirgi kunde de «suw saqlaytugin orin». [4.73].

Aldinda bir neshshe daglar, dareler,

Bulbili sayraydi, guller ashilar,

Konil qoyma baratirip ustimde,

Bul anana dunya bolar sonda tar. (Hatam-Tay 220-b)

Bir bâlent jay korindi,

Dogeregi bag, diywal,

Sarhawizlar qazilgan,

Shasipalar qurilgan.(Hatam-Tay. 205-b).

Dâstanlar tilinde qollanilgan gidronimler bugingi kunde de tilimizde ushirasadi. Juwmaqlap aytqanda, toponimikaliq atamalar hâr qanday folklorliq shigarmalar tilinde ushirasip, olardan dâstanlardin tilinde de leksikaliq quraminin belgili bolegin quraydi. Dâstanlar tilindegi gidronimler xalqimizdin qonis basqan jerleri, kop âsirlik tariyxinan derek beriwi menen birge, tillik bayligimizdi da belgilep korsetedi.

Âdebiyatlar:

1. Mâmbetova G.J. Qaraqalpaqstannin arqa rayonlari gidronimleri. Nokis. «Qaraqalpaqstan». 2021. - B.6.

2. Kaparça^nan; тн^нннц TycuHgupMe ce3^HrH. -HOKHC: «Kaparça^narçcTaH». IV T.-1992.-B.308.

3. refi6y^^aeB r.A.TonoHHMHH. A3ep6afi^aHa. - BaKy: Э^М, 1986. -C.88.

4. Bera^HeB H. CaMapKaHg BH^OHTH rugpoHMM^apu: OH^O^. $aH. HOM...gHC. - CaMapKaHg, 1994. -B.73-76