CC BY
2QARAQALPAQ DÁSTANLARÍ TILINDEGI TURMÍSLÍQ BUYÍMLARDÍ BILDIRETUGÍN SÓZLERDIN TEMATIKALÍQ
TOPARLARÍ
Z. Daniyarova, docent w.w.a., D.Qádirbaeva, student Nókis innovaciyaliq instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.12820625
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 17th July 2024 Accepted:18th July 2024 Published: 25th July 2024 KEYWORDS
Qaraqalpaq xaliq awizeki dóretpeleri tili xalqimizdin danalig'm, onin tariyxiy rawajlanw dáwirlerin ózinde sáwlelendiriwshi biybaha miyras esaplanadi. Folklorliq dóretpelerdin tillik ózgesheliklerin úyreniw arqali xalqimizdin tariyxina baylanisli bay magliwmatlardi aliwimizga boladi. Ásirese, dástanlar tilin házirgi qaraqalpaq ádebiy tili, onin dialektleri, túrkiy tilles xaliqlardin awizeki miyraslari menen salistirip úyreniw, qaraqalpaq tili tariyxi, onin túrkiy tilleri arasinda tutqan ornin belgilewde úlken áhmiyetke iye.
Xaliq awizeki dóretpeleri tilinde ushirasatugin geypara úy buyimlarin házirgi qaraqalpaq tilinde qollanilip júrgen úy buyimlari menen salistirip qaraganda atamalarinda, paydalaniw usillarinda kishigirim ózgeshelikler bayqaladi. Sonday-aq ayirim úy buyimlari atamalari dialektlik siñarlarina da iye bolip keledi. Jámiyettegi barliq waqiya, qubilislar, zatlar bir-birinen keskin ajiralip turadi, yaki bolmasa bir-birine uqsas bolip keledi. Usigan muwapiq túrde olardiñ hár qaysisi belgili bir topardi quraydi. Lingvistikaliq kózqarastan qaraganda hárbir tarawga tiyisli terminler toparlarga birlesip, tildiñ terminologiyaliq sistemasin payda etedi.
Qálegen tildiñ leksikasin tematikaliq toparlarga bólip izertlew arqali ondagi sistemaliliq aniqlanadi hám sol arqali belgili bir nizamliliqlar ashiladi. Izertlewdiñ bul usili házirgi dáwirde tiykargi ilimiy metodlardan esaplanadi. Belgili bir tarawga tiyisli terminlerdi tematikaliq toparlarga ajiratip úyreniwdiñ ózine tán ózgeshelikleri bar. Qálegen bir tarawga tiyisli terminlerdi tematikaliq toparlarga bóliw, birinshiden, bul taraw terminleriniñ uliwma bayligin aniq kórsetiwde, ekinshiden, olardiñ jasaliw modellerin aniqlawda hám terminlerdiñ leksika-semantikaliq tárepten óz ara baylanisin aship beriwde úlken xizmet atqaradi. E.Begmatovtiñ miynetinde leksikaliq bayliqti tematikaliq toparlarga ajiratip úyreniwdiñ qolayliliqlari, basqasha izertlew usillarinan ayirmashiliqlari keñ hám isenimli túrde bayanlangan [1]. Ol sózlerdi tematikaliq toparlarga ajiratiw sózlik bayliqti sistema sipatinda úyreniwdiñ usillarinan biri ekenligin júdá duris atap kórsetken.
Sonday-aq túrkiy tillerdiñ leksikaliq qatlamlari, terminologiyaliq sistemalari izertlenilgen bir qatar miynetlerde tematikaliq klassifikaciyadan paydalanilgan. Máselen, R.Safarova bilay jazadi: «Sistem leksikologiyaning taraqqiyot bosqichi sózlarni tematik va leksik-semantik guruhlarga birlashtirib, manoni tarkibiy qismlarga ajratib órganish bilan xarakterlanadi» [2].
Volume 1, Issue 11, July 2024
Page 87
Ayirim pikirlerden kórinip turganinday, leksemalardi leksika-semantikaliq kózqarastan yaki tematikaliq kózqarastan izertlegende de leksikaniñ sistemaliq qásiyetin aship beredi. Máselen, B.Abdigalieva qazaq tiliniñ turmisliq leksikasina arnalgan miynetinde úy buyimlari atamalarin hár qiyli leksika-semantikaliq toparlarga bólgen: a) ídis túsinigin añlatiwshi sózler; b) awqat tayarlawga arnalgan ídis atamalari; v) awqat jewge hám ishiwge arnalgan ídis atamalari; g) hár qiyli waziypadagi idis atamalari dep belgili bir sistemaga túsiredi.[3]
1960-jillardiñ aqirina kelip Batis Evropa hám keyinirek rus til biliminde sistem leksikologiyada belgili bolgan leksika-semantikaliq toparlar sinonimlik hám antonimlik paradigmalar menen birge, sózlerdiñ arasindagi leksika-semantikaliq qatnastiñ jáne bir túri -giponimiya ajiratildi. Soñgi jillardagi izertlewlerde leksemalardiñ óz ara semantikaliq qarim-qatnaslariniñ qatarina giponimiya da kirgizilgen. Oniñ quram bólekleri giperonim hám giponim, jinis hám túr terminleri arqali sáwlelendirilmekte [4]. M.Abdiev óziniñ kandidatliq dissertaciyasinda giponimikaliq múnásibetlerge toqtaydi. Giperonimikaliq hám giponimikaliq terminlerdiñ sinonimleri retinde Jims, túr terminlerin qollanadi [5].
Qaraqalpaq tiliniñ leksikaliq qatlamlari, ásirese, terminologiyaliq sistemalari analizlengen bir qatar jumislarda tematikaliq klassifikaciyalaw usilinan keñ paydalanilgan.
Tildiñ terminologiyaliq qatlamin klassifikaciyalaw añsat jumis emes. Bul máseleni duris sheshiw kóbirek izleniwdi talap etedi. Biziñshe, terminler turmistiñ qaysi tarawinda payda boliwi, tariyxiy-funkcionalliq belgilerine qaray tematikaliq principleri boyinsha klassifikaciyalaniwi maqsetke muwapiq keledi. Bul bapta biz úy buyimlari atamalarin turaq jay hám oniñ bólimlerin bildiretugin sózler, kiyim-kenshekti bildiretugin sózler, qazan-tabaq atamalarin bildiretugin sózler, kórpe-tósekti bildiretugin sózler, atqa baylanisli buyimlardi bildiretugin sózler, diyqanshiliqqa baylanisli qural-saymanlardi bildiretugin sózler, aziq-awqatqa baylanisli qollanilatugin sózler, mal-sharwashiligina baylanisli qollanilatugin sózler, qusshiliqqa baylanisli qollanilatugin sózler, bezeniw buyimlarina baylanisli sózler degen tematikaliq toparlarga bólip úyrendik.
A) TURAQ JAY HÁM ONIN TÚRLERIN BILDIRETUGIN SÓZLER: Qaraqalpaq dástanlarinda qaraqalpaq xalqiniñ kúndelikli turmisina baylanisli turaq jay, oniñ túrlerine baylanisli tómendegidey sózler ushirasadi: Bárga, Dárgáh, Datqajay, Japsar, Kúlbexana, Mánjere, Qaqira, Qaqpa, Qilwet, Shardáre, Shatpa, Telek, Orda, Erik Jay (Ó,5), otaw (Ó,41), úy (Ó,45)- ev (MQ, 1,73), beldew (Ó,24), boz orda (Ó,5), úzik (Ó,39), Alaqshin, diywal (Ó,68), Maxmud Qashgariydiñ «Devonu lugat it turk miynetinde» «diywal» mánisinde añlatiw ushin barliq orinda tam sózi qollanilganligin kóremiz (MQ,I,186), oshaq (Ó,44) hám t.b. sózler kóplep ushirasadi.
Bárga - patsha sarayindagi ariz tinlaytugin orin (A).
Dárgáh — xan ordasi, sarayi
Datqajay — ariz soraytugin jay
Japsar — qara uydiñ oñ yamasa shep qaptali
Kúlbexana - turaq jay, úy (A).
Mánjere - áyneksiz torkóz tereze ( pánjere) ( Q, G, G).
qaqira — qamistan salingan jay
Qaqpa - dárwaza (A).
Qilwet - jer astindagi buyintiq baspana
Shardáre — jaydiñ ustine shópker siyaqli agashtan islengen shertek
Shatpa — bul jerde: úy, jay
Telek — dán saqlaytugin jay
Orda - qara úy (A).
Erik — xanniñ qorgani
Alaqshin - áteshtanniñ sirt dógeregin ottan qorganiw ushin arnawli islengen qorshaw ( A )." QQTTS" nde áteshtanniñ sirt dógeregine tazaliq ushin arnawli taqtaydan islengen nárse. Áteshtan - oshaqtiñ jiyegine, ernegine, geyde agashtan islenedi.
QAZAN - TABAQ ATAMALARIN BILDIRETUGIN SÓZLER
Qaraqalpaq xaliq dástanlarinda tómendegishe qazan-tabaq atamalarin bildiretugin sózler
ushirasadi: awizqabaq, digir, dúñ, gálbir, gezlik, jamsha, jaymaq, kersen, kónek, máskap, mes,
mesik, mótire, páynek, palwantabaq, qawga, qordan, qusgezlik, saba, shanash, shapshaq,
suwkádi, temirtek, tilla jam, torsiq, toyqazan, zagama, zeren hám t.b.
Awizqabaq — mal sawiwga arnalgan, suwqabaqtan islengen idis
Digir - shigirdiñ kómeshine qatara ornatilgan gúze (A).
Dúñ - suw quyiwga arnalgan mistan islengen idis (A).
Gálbir — dán elewge arnalgan idis
Gezlik — qirli kishkene pishaq
Jamsha — (jámshe) sharap quyilatugin kese
Jaymaq tóbelik idis
Kersen — úlken tabaq
Kónek — biye sawiw ushin arnalgan teri idis máskap — suw salatugin teri idis Mes — teriden islengen suw idis Mesik - suw tasiytugin teri idis (A).
Mótire - jezden sogilgan saparga shiqqanda suw saqlaytugin idis (A).
Páynek — pishaq, qanjar, qilish usagan ásbaplar qininiñ ushina kiydirip qoyilatugin, qindi tesiliwden saqlaytugin metall ushliq
Palwantabaq - toyxana, ( úy) iyelerine eñ aldi menen tartilatugin qádelik tabaq ( E).
Qawga agash shelek
Qordan — baliq salatugin idis
Qusgezlik - qus soyatugin pishaq ( SH).
Saba - qimiz ushin teriden islengen mes (A).
Shanash — un, sók hám t.b. aziq-awqatlardi saqlaw ushin teriden islengen idis Shapshaq - agargan salinatugin idis Suwkádi — suwqabaq Temirtek - aspishaq
Tilla jam — sharap ishiwge arnalgan altin kese Torsiq - teriden islengen idis, mes (A). Toyqazan - shúlen qazan (Ye).
Zagama — dándi shóp-shardan tazalawga arnalgan idis Zeren - qimiz quyilatugin idis " Y ".
KÓRPE - TÓSEKTI BILDIRETUGIN SÓZLER
Qaraqalpaq xaliq dástanlarinda tómendegishe kórpe tósekti bildiretugin sózler ushirasadi: Gómmen, gebeje, tuwirliq, úzik, qanshiye, qawiz, gewsandiq hám t.b.
Gómmen - kepiren, qus tósek ( A ).
Gebeje - idis hám buyimlardi saqlaw ushin arnalgan agash sandiq ( A ).
Tuwirliq - qista qara úydiñ sirtinan jabilatugin kiyiz ( A ).
Úzik - qara úydiñ uwiginiñ ústine jabatugin kiyiz ( A ).
Qanshiye - patshaniñ jayindagi tósektiñ ati ( SH ).
Qawiz — ishine kóbinese tari kepegi salingan besiktósegi
gewsandiq — ulken sandiq
Volume 1, Issue 11, July 2024
Page 89
Qaraqalpaq dastanlarmdag'l turmlsllq Ьиу1т1ап а1лта1ап qaraqalpaq til biliminde е1е de terenirek izertlewdi talap etetugm maselelerdin biri Ьо11р esaplanadl. Sonllqtan leksikaшn Ьи1 tarawl boymsha ilimiy izertlew jumlslarm jйrgiziwdm атеНу ahmiyeti й1кеп. Turmlsllq Ьиуткпшп jana йНепшп turmlsqa endiriliwi тепеп s6zlik quram da rawajlaшp baradl, ошп eski ШНепп йyreniw ushm, ок^т atamalaпшn leksika-semantikahq, grammatikallq 6zgesheliklerin йyreniw de actual wazlypalardm biri Ьо11р tablladl.
Paydalaшlgan adebiyatlaг
1. Бегматов Э.А. Хрзирги узбек адабий тилининг лексик цатламлари. - Тошкент, 1985.-Б. 120.
2. Сафарова Р. Лексик-семантик муносабатнинг турлари. - Тошкент, 1996. -Б. 4.
3. Абдигалиева Б. Бытовая лексика казахского языка (Семантика, структура и источники): Автореф. дис. ...канд. фил. наук. -Алма-Ата, 1985. - С. 5.
4. Неъматов Х., Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси. - Тошкент, 1995; Сафарова Р. Лексик-семантик муносабатнинг турлари. - Тошкент, 1996.
5. Абдиев М.Б. Сохавий лексиканинг систем тахлили (Самарканд вилояти касб хунарлари материаллари асосида): Филол. фан. номз. ...дисс. - Тошкент, 2005.
