CC BY
17QARABAG iQTiSADi RAYONUNDA URBANiZASiYA PROSESL9M УЭ DEMOQRAFiK iNKi§AF PROBLEML9M
NAGIYEV SALEH QASIM OGLU
Dosent, cografiya elmlari namizadi, Azarbaycan cografiyasi va cografiyanin tadrisi metodikasi kafedrasinin mudiri, Baki Dovlat Universiteti, Baki, Azarbaycan
QASIMZAD9 XURAMAN B9XTiYAR
Azarbaycan cografiyasi va cografiyanin tadrisi metodikasi kafedrasinin I kurs magistr talabasi,
Baki Dovlat Universiteti, Baki, Azarbaycan
Xulasa. Tddqiqat iginda Qarabag iqtisadi rayonunda gahar maskunlagmasinin formalagmasi vd inkigafi inzibati rayonlar uzra urbanizasiya saviyyasinin dinamikasi tahlil edilmigdir. Regionun gahar mantaqalarinda demoqrafikproseslarin tadqiqi gostarir ki, son illar ahali arasinda tabii artim, dogum va nikahlarin dinamikasinda azalma, olum, korpa olumu va boganma proseslarinda artim mugahida edilmigdir. Regionda gaharlarin demoqrafik inkigaf problemlari va onlarin halli istiqamati uzra taklif va tovsiyalar verilimigdir.
Agar sozlar: gahar maskunlagmasi, urbanizasiya, demoqrafik proses, tabii artim, dogum, olum,
nikah
Giri§. Qarabag iqtisadi rayonunda §ahar maskunlagmasinin geodemoqrafik §araiti va inki§afinin nizamlanmasi olkada aparilan dayaniqli sosial-iqtisadi siyasatin muayyan hissasini ta§kil edir. [1] Regionda istehsalin va ahalinin daha samarali arazi ta§kili u9un §aharlarin demoqrafik §araitinin oyranilmasi zaruriliyi ortaya 9ixir. Geodemoqrafik §arait ahalinin tabii harakati, onun strukturu va yerla§dirilmasi qanunauygunluqlarini aks etdirir. Hazirda Qarabag iqtisadi rayonunda ahalinin 9ox hissasi, sanaye va sosial-iqtisadi potensialinin boyuk hissasi §ahar mantaqalarinda camla§ir. iqtisadi rayonun bir 9ox hissasi 1993-2020ci illar arasinda Ermanistan silahli quvvalarin i§gali altinda olmu§dur. Bu sababdan iqtisadi rayonun urbanizasiya, ham9inin demoqrafik problemlari movcuddur. Regionun ahalisinin xususi 9akisina gora olka uzra 3-cu yer tutsa da, son 20 ilda olkanin §ahar ahalisinin payi az olmu§dur. Buna sabab arazinin bir hissasinin i§gal altinda olmasi idi. §ahar mantaqalarinin demoqrafik inki§afinda qar§iya 9ixan problemlarin halli u9un elmi tahlillarin aparilmasi va onlarin naticalarina gora dovlat saviyyasinda tadbirlar planinin hazirlanmasi olduqca zaruridir.
Tahlil va muzakira. Azarbaycan Respublikasinin Konstitusiyasinin 109-cu maddasinin 32-ci bandina asasan Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham 3liyevin 7 iyul 2021-ci il tarixli sarancami ila Azarbaycan Respublikasinin iqtisadi rayonlarinin yeni bolgusu tasdiq edilmigdir. Bu tasdiqa gora iqtisadi rayonlardan biri da Qarabag iqtisadi rayonudur. Qarabag iqtisadi rayonu umumi ahalisinin sayina gora respublikada 3-cu, ham9inin §ahar ya§ayi§ mantaqalarinin sayina gora 1-ci yeri tutur. Regionda 11 §ahar va 37 qasaba vardir, lakin buna baxmayaraq olkanin §ahar ahalisi uzra payinin 33,2%, yani a§agi olmasi ila farqlanir (cadval 1). Regionda §aharlar ke9mi§da yaranmi§dir, xususila Barda va §u§a §aharlari orta asr §aharlari olub xanliqlar dovrunda formala§iblar, boyuk ahamiyyat kasb edirlar. Ayri-ayri dovrlarda Qarabag xanliginin paytaxti olmalari onun inki§afini suratlandirmi§dir. Bu §aharlarin yaranmasinda §aharyaradici amillar arasinda aparici yeri aqrar-sanayenin va turizmin perspektivli olmasi amili tutmu§dur. Regionun markaz §aharlari olan Barda, Tartar va §u§ada ahali 1989-cu ilda 155.3 min, 2021-ci ilda isa 300.6 min nafar olmu§dur. Regionun §ahar ahalisina gora pay gostaricilari bu illar arzinda 25.4%-dan, 33.2 %-dak artmi§dir. Regionda §ahar ahalisi sayinin artimi sovet dovrunda 1979-1989-cu illarda 17.4% oldugu halda, mustaqillik dovrunun 1999-2009-cu illar arzinda artim azalmi§dir ki, bu da muhariba ila aydinla§dirm 25,0% olmaqla avvalki illari qabaqlami§dir, 2009-2021-ci illarda isa 33.0% olmu§dur. Hazirda regionun §ahar ahalisinin olka uzra xususi 9akisi 1999-cu illa muqayisada xeyli artmi§dir (cadval 1).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Cadval 1.
Regionun $ahar ahalisinin artim dinamikasi va xususi ^akisi (2021)
illar iqtisadi rayon ahalisi (min nafar) 3halinin olka uzra payi (%) Urbanizasiya saviyyasi, %
Umumi §ahar Umumi ahali uzra §ahar ahalisi uzra
1989 613,2 155,5 8,6 4,0 25,4
1999 738,4 169,7 9,2 4,1 23,0
2009 832,3 207,3 9,3 4,3 25,0
2021 904,5 300,6 8,9 5,5 33,2
ЫэпЪэ: Azarbaycanin demoqrafik gostaricihri, Baki: DSK 2021
Regionda §aharlar uzra ahalinin xususi 9akisinin a§agi oldugu inzibati rayonlardan Xocali va §u§ada kandlarin sayinin az olmasi, qasabalarin isa qisman 90X olmasi urbanizasiya saviyyasinin 9oxalmasina §arait yaradan asas amildir. iR-4 boyuk §ahar (Xankandi ahalisi 53,7 nafar, Agdam, ahalisi 43,1 min nafar, Agcabadi ahalisi 41,5 min nafar va Barda ahalisi 40,3 min nafar) vardir (Cadval 2). Regionda an yuksak urbanizasiya saviyyasi Xankandi §aharinda an a§agi isa Xocavand rayonunda mu§ahida edilmi§dir. [4]
Cadval 2.
gaharlarda ahali sayinin dayigilmasi va rayonlarda urbanizasiya saviyyasi (min nafar)
No §aharlar 1999 2009 2019 2021 §ahar ahalisinin payi % Rayonlar uzra urbanizasiya saviyyasi %
Umumi ahali uzra §ahar ahalisi uzra
1. Xankandi 54,5 55,1 55,8 55,9 100 100
2. Agcabadi 34,0 46,6 50,1 50,5 4,9 37,6
3. Agdam 36,8 39,6 45,5 46,4 4,5 22,5
4. Barda 36,1 37,8 40,0 40,4 3,9 25,4
5. Fuzuli 26,9 27,5 31,9 32,5 3,2 22,6
6. Xocali 6,6 8,5 9,6 9,8 0,9 27,8
7. Xocavand 9,6 4,8 9,6 9,6 0,9 33,7
8. §u§a 17,7 21,1 24,8 25,3 2,5 51,4
9. Tartar 28,4 29,8 30,2 30,2 2,9 28,7
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik gostaricilari Baki: DSK, 2021
Qarabag iqtisadi rayonunda urbanizasiya saviyyasi inzibati rayonlar üzra müxtalifliyi ila seçilir, bela ki, 100% olanlara Xankandi çahari aiddir, 30-40% arasinda olanlara Agcabadi va Xocavand aid olmuçdur. Zaif urbanizasiya saviyyasi ila Agdam va Füzuli rayonlari farqlanmi§lar. 1999-2021-ci illar regionda §ahar ahalisinin dinamikasinda daim artim mü§ahida olunub, §ahar ahalisinin xüsusi çakisinin gostaricisi 1990-2000-ci illarda azalma, lakin 2010-cu illarda artim mü§ahida olunmuçdur. Bu prosesda azalma tabii artimda kand ahalisinin daha süratli artimi ila bagli olmu§ va kandlardan region §aharlarina miqrasiya axini zaif olmuçdur. Regionda 2000-ci illarin sonunda §ahar ahalisinda artim prosesi atraf kandlarin, qasabalarin §ahar yaradilarkan ona birla§dirilmasi hesabina ba§ vermi§dir. 1999-2021-ci illar arzinda regionun §aharlarinda ahali sayinin artim tempi olka gostaricisindan yüksak oldugu halda, qasabalar üzra isa Respublika gostaricisi haddinda olmuçdur. Bunun naticasinda bu dovrda §ahar ahalisi daim artib. 1999-2021-ci illarda §aharlarda ahalinin artim tempi Sovet dovrünün 1970-1989-cu illari ila müqayisada yüksak olmu§, son dovrda yüksak artim Agdam rayonu ûçûn saciyyavi olmu§, açagi artim tempi Xocali va Xankandi rayonlari ûçûn qeyda alinmiçdir. iqtisadi rayonda çaharlar üzra ahalinin xüsusi çakisinin açagi oldugu inzibati rayonlardan Xocavand va Xocalida qasabalarin sayinin 3 olmasi urbanizasiya saviyyasinin azalmasina çarait yaradan asas sababdir. ikinci Qarabag müharibasindan sonra regionda aparilan dayaniqli sosial-iqtisadi siyasatin naticasi olaraq yeni müassisalar yaradilmiç va maçgullugun artmina takan verilmiç, bu sababdan çaharlara kand yerlarindan miqrasiya süratlanmi§ va onlarda demoqrafik çarait xeyli yax§ila§mi§dir. Tahlillara gora, region çaharlarini ahali sayina va iqtisadi potensialina gora qruplaçdirsaq, Çu§a olka ahamiyyatli, Barda, Agdam, Tartar, Füzuli regional markaz, Xocali, Xocavand, Agcabadi va Xankandi isa inzibati-rayon markazlari kimi formalaçmasini gorarik. Regional markaz çaharlarin yerlaçdiyi inzibati rayonlarda §ahar ahalisini xüsusi çaki gostaricisi yüksak olmasi ila farqlandiyi halda,digar rayon markazlarinda bu gostarici açagidir. Regionda §aharlarin ahali sayina gora ieraxiya qruplaçmasinin tahlili gostarir ki, 1970-ci illarda kiçik çaharlar sayina va ahalisina gora üstün olsalar da, müstaqillik dovründa onlarin sayi azalmi§, orta §aharlarin sayi süratla artmiçdir.
Cadval 3.
Çahar ahalisinin tabii artim dinamikasi (nafar)
inzibati tarkibi Tabii artim Dogum Olüm
2018 2019 2020 202 1 2018 2019 2020 2021 2018 2019 2020 2021
Olka 3589 3 3814 8 1946 6 858 2 6736 2 6866 5 6151 5 5376 5 3146 9 3051 7 4204 9 4518 3
Qarabag iR 1627 2001 1115 758 3079 3368 3089 2746 1452 1367 1974 1988
Xankan di 52 44 21 22 71 62 48 49 19 18 27 27
Agcabad i 294 358 184 179 562 648 570 516 268 290 386 337
Agdam 405 497 311 188 716 801 734 634 311 304 423 446
Barda 164 268 115 45 482 540 515 475 318 272 400 430
Fuzuli 344 362 221 171 561 571 548 499 217 209 327 328
Xocali 130 147 82 89 176 185 144 142 46 38 62 53
Xocavan d 16 21 29 22 22 28 36 32 6 7 7 10
§u§a 205 247 119 54 336 356 312 244 131 109 193 190
Tartar 17 57 33 -12 153 177 182 155 136 120 149 167
gahar ahalisinin tabii artim dinamikasi (har 1000 nafara)
inzibati tarkibi Tabii artim Dogum Olum
2005 2010 2015 2021 2005 2010 2015 2021 2005 2010 2015 2021
Olka 8,4 11,2 10,1 3,5 14,6 17,2 16,0 11,2 6,2 6,0 5,9 7,7
Qarabag iR 8,5 12,6 11,4 4,6 13,1 17,8 16,0 11,2 4,6 5,2 4,6 6,6
Xankandi 2,4 4,6 5,5 1,8 4,1 6,0 7,2 4,0 1,7 1,4 1,7 2,2
Agcabadi 11,6 12,8 9,7 6,6 18,0 18,6 15,7 12,3 6,4 5,8 6,0 5,7
Agdam 6,6 13,9 14,7 3,3 12,4 20,8 21,2 11,7 5,8 6,9 6,1 8,4
Barda 10,7 9,0 9,1 4,1 18,6 16,1 15,3 12,2 7,9 7,1 6,2 8,1
Fuzuli 7,1 15,9 16,6 4,2 11,9 21,3 23,2 12,3 4,8 5,4 6,6 8,1
Xocali 16,5 23,2 23,5 7,5 18,1 27,3 27,3 12,7 1,6 4,1 3,8 5,2
Xocavand 5,8 12,4 6,5 7,6 7,6 17,0 7,7 13,9 1,8 4,6 1,2 6,3
§u§a 7,7 15,6 14,4 3,5 13,1 20,8 17,9 10,8 5,4 5,2 3,5 7,3
Tartar 8,2 6,2 3,0 2,9 14,0 12,7 9,1 10,6 5,8 6,5 6,1 7,7
Manba: Azarbaycanin demoqrafik gostaricilari Baki: DSK, 2021.
Tahlillar gostarir ki, iqtisadi rayonda 2018-2021-ci illar arzinda §ahar ahalisi sayinin artiminda an muhum rol oynayan amil tabii artim olmu§, umumi artimin 89.3%-i onun payina du§mu§dur. 1999-2004-cu illarda kandlara yeni qasaba statusu verilmasi ila bu amilin rolu artmi§dir. Bu sababdan tabii artim umumi artimin yaridan 9oxunu, qalan 2005-2010-cu illarda 90%-a yaxin, 2011- 2021-ci illarda isa tabii artim umumi artimi ustalami§dir. Bu dovrlarda §aharlarda §aharyaradici tasarrufat sahalarinin lang inki§af etmasi ila alaqadar ahali sayi zaif artmi§, bu §aharlardan miqrasiya edanlarin sayi 9oxalmi§dir. iqtisadi rayonda demoqrafik proseslarin tahlili gostarir ki, olka saviyyasi ila muqayisada burada §ahar ahalisinin payi a§agi oldugu u9un, demoqrafik inki§af ozunamaxsus spesifik xususiyyata malik olmu§dur. Bela ki, kand yerlarindaki yuksak tabii artim prosesi, §ahar yerlarina nisbatan suratli va amsal gostaricisina gora boyuk olmasi ila farqlanirdi. Mustaqillik dovrunda §ahar mantaqalarinda ahali sayinin inki§afinda tabii artimin rolu 9ox boyuk olmu§dur. Lakin son illar tabii artim prosesinin zaiflamasi §ahar yerlarinda sosial-iqtisadi inki§afin vaziyyati va 1990-ci illarda olan demoqrafik proseslarla bagli idi. Camiyyatda sosial qruplar arasinda hayat §araiti va tarzinin, milli-madani dayarlarin, xususila ganc ailalarin ovlada munasibat baxi§inin dayi§masi va an asasi muharibanin tabii artim prosesinin gedi§ina tasir edir. Regionun §ahar maskanlarinda geodemoqrafik §araitin formala§masinda ahalinin tabii harakatinin rolu boyukdur. 2005-2021-ci illarda §ahar ahalisinin tabii artim va dogum tempi Respublika gostaricisini qabaqlasa da 2018-2021-ci illarda Respublika gostaricisina yaxin olmu§dur. Otan dovr arzinda Agdam rayonu §ahar ahalisinin daim artimi ila se9ilmi§dir. Son illarda an yuksak tabii artim gostaricilari Agdam, Agcabadi, Barda, Tartar va Fuzuli rayonlarinda qeyda alinmi§dir. Xankandi isa a§agi gostarici ila se9ilmi§dir.
Cadval 4.
§ahar yerlarinda dogulan u^aqlarin umumi sayinda rasmi qeyda alinmami$ nikahdan dogulan
u^aqlarin artim dinamikasi
inzibati rayonlar Diri dogulan uçaqlarin sayina nisbatan nikahdan kanar olanlar %-la
1990 2000 2010 2021
Xankandi - - 11,9 16,3
Agcabadi 0,7 9,6 4,6 22,5
Agdam 0,5 3,0 12,1 12,6
Barda 1,6 3,5 7,8 15,6
Füzuli 2,7 4,1 6,8 11,0
Xocali - 2,3 8,1 10,6
Xocavand - 16,7 7,3 6,3
§u§a - 1,1 10,3 8,6
Tartar 3,1 3,2 9,2 16,8
МэпЬэ: Azarbaycamm demoqrafik göstaricihri Baki: DSK, 2021
iqtisadi rayon yaxin dövrda Respublikada yüksak tabii artim va dogum göstaricilarina malik olsada, hazirda tabii artim va ölüm amsalina göra respublika göstaricilarina yaxinligi ila farqlanmiçdir. Ölüm amsalinin yüksak oldugu rayonlar Agdam va Barda olmuçdur (Cadval 3).
Demoqrafik proseslarda ba§ veran manfi hal, son illar ölkada xüsusila Qarabag iqtisadi rayonunda dogulan uçaqlarin umumi sayinda rasmi qeyda alinmami§ nikahdan dogulan uçaqlarin xüsusi çakisinin artiminin çoxalmasidir. iqtisadi rayonunda 1990-ci illarda rasmi qeyda alinmami§ nikahdan dogulan uçaqlarin xüsusi çakisinin çox a§agi olmasi saciyyavi olurdu. iqtisadi rayonda son illarda bu göstarici xeyli artmiçdir. XXI asrin avvallarindan böyük i§çi qüvvasinin, xüsusila ganclarin Rusiya va Türkiya ölkalarina i§ dalinca miqrasiya etmasi rasmi nikah baglanmasina manfi tasir etmiçdir. 2005-2020-ci illarda bu pay göstaricisi va rasmi qeyda alinmami§ nikahdan dogulan uçaqlarin xüsusi çakisinin ölka üzra payi süratla artmiçdir. 2020-cu ilda Qarabag regionunda aksar rayonlarda bu göstaricilar ölkanin §ahar ahalisinin amsal göstaricisina nisbatan daha yüksak olmuçlar (Cadval 7). Camiyyatda yaranan bu manfi tendensiyanin qarçisinin alinmasi üçün tadbirlar proqraminin hazirlanmasi vacibdir. Maraqli cahatdir ki, Azarbaycanda rasmi dövlat nikahlari olmadan kasilan dini nikahlarin baglanmasina 2002-ci ildan qadagan qoyulmu§, lakin bu içlar qanunsuz olaraq icra edilsa da, digar tarafdan camiyyatda axlaqsiz yaçam tarzi geniçlanir.
Cadval 5.
inzibati rayonlar Har 1000 diri dogulana dü§an 1 yaçadak ölan uçaqlarin sayi
Cami Çahar Kand oglan qiz
Xankandi - - - 2 -
Agcabadi 10,9 6 8 6 8
Agdam 5,4 2 7 6 3
Barda 15,5 3 8 5 6
Fuzuli 3,6 4 6 6 4
Xocali 19 2 - 1 1
Xocavand 4,8 1 2 3 -
§u§a 4,5 2 - 2 -
Tartar 6,2 1 3 2 2
iR 7,9 2,6 5,7 3,7 4,0
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik gostaricihri Baki: DSK, 2021.
Olkanin §ahar ahalisinin an boyuk demoqrafik problemlarindan biri korpa olumudur. Bu problem Qarabag iqtisadi rayonunda da son illar boyuk artimla yuksalarak, olka saviyyasini ke9mi§dir. U§aq olumunun dinamikasinin tahlili gostarir ki, 1990-ci ilda olum amsali rayonlarin §ahar ahalisi uzra a§agi olsada sonraki dovrda suratla artmi§ olka uzra orta gostaricini ustalami§dir. 2010-2021-ci illar arzinda 1 ya§adak olumun mutlaq sayi va nisbi amsal gostaricisi Qarabag iqtisadi rayonunda va olkanin §ahar yerlari uzra 2 dafadan 9ox artmi§dir. Butun rayonlarda bu manfi proses ba§ vermi§dir. 2021-ci ilda 1 ya§adak olumun nisbi amsalin an yuxari gostarici ila xususila Agcabadi, Barda, Fuzuli va an a§agi gostaricisi isa Xankandi, Xocali va §u§a u9un saciyyavi olmu§dur (Cadval
5).
§ahar yerlari uzra ahalininin tabii artiminda korpa olumunun yuksak olmasi qidanin keyfiyyatinin a§agi olmasi, qadinlarin saglam hayat tarzi ke9irmamasi, tibbi sigortanin olmamasi va digar amillarla baglidir. Korpa olumuna gora regionun 9 rayonun da §ahar ahalisi uzra har min nafara gora amsal gostaricisi olka saviyyasindan 9ox olmu§dur. Butun rayonlarda son illar dovlat proqramlarina uygun gorulan tadbirlar sahiyya sahasini da ahata etmi§, 9ox sayda yeni dogum evlari a9ilmi§, lakin gorunur kadrlarin saviyyasinin a§agi olmasi bu problemin 9ozulmasina manfi tasir gostarir. Belaki yax§i hakimlar daha 9ox maa§ almaq u9un ozal klinikalara uz tutur.
3halinin tabii artimina tasir edan an muhum amillardan biri nikah va bo§anmadir. Bu proseslarin dinamikasinin tahlili gostarir ki, 2005-ci ilda har 1000 nafarina gora nikah gostaricisi iqtisadi rayonda olka gostaricisindan yuksak, bo§anma isa a§agi olmu§dur. 2010-2011-ci illarda rayonlar uzra nikah gostaricisi yuksak saviyyaya 9atmi§, 2015-2021-ci illarda yenidan azalma prosesi ila saciyalanmi§dir. 2021-ci ilda nikahin yuksak gostarici ila Barda, §u§a va Agcabadi, a§agi gostarici isa Xankandi §ahari u9un saciyyavi olmu§dur. Bo§anmanin yuksak gostaricisi Xocali, Agdam rayonlarinda,a§agi gostarici isa Xankandi §ahari, Xocavand va Tartar rayonlarinda mu§ahida edilmi§dir.
Bo§anmanin yuksak gostaricisi olan rayonlarda tabii artimin a§agi du§masinin asas sabablarindan biri da bu proses olmu§dur. Bo§anma prosesinin qar§isini almaq u9un ganc ailalara dovlat qaygisi guclanmali, onlarin hayat va ya§ayi§ §araitinin yax§ila§dirilmasi va sonsuzluga qar§i tibb elminin nailiyyatlarindan istifada u9un davamli proqramlar hazirlanmali va hayata ke9irilmalidir. Ailalarda butun u§aqlara 18 ya§ina kimi u§aq pulu verilmasi butun sivil olkalarda oldugu kimi bizim olkada da hayata ke9irilmalidir. Bu tadbirlar saglam ailalarin yaranmasina va formala§masi u9un §arait yaradar.
Cadval 6.
§ahar yerlari uzra ahalinin nikah va bo^anma dinamikasi (har 1000 nafarina gora) (2021)
inzibati rayonlar Nikah Bo§anma
2005 2010 2015 2021 2005 2010 2015 2021
Xankandi 0,6 0,6 2,2 1,2 0,1 0,1 0,7 1,1
Agcabadi 7,2 9,2 7,3 4,0 0,7 1,0 1,1 1,2
Agdam 6,7 8,5 7,1 3,8 1,3 2,1 2,1 1,8
Barda 11,0 8,6 8,2 4,1 2,1 1,8 1,9 1,5
Füzuli 5,4 10,3 8,0 4,2 1,2 1,9 1,9 1,7
Xocali 5,0 9,4 7,1 2,8 0,7 2,2 3,3 1,3
Xocavand 1,1 0,9 1,6 4,2 0,1 0,2 2,4 1,6
§u§a 7,4 5,9 7,2 3,7 1,0 1,8 1,2 1,8
Tartar 4,9 4,0 4,7 3,4 1,3 0,8 1,8 1,4
ЫэпЪэ: Azdrbaycamn demoqrafik göstaricihri Baki: DSK 2021
Natica va takliflar
Qarabag iqtisadi rayonunda §ahar maskunlaçmasi va §aharlarin demoqrafik inki§af proseslarinda mü§ahida olunan meyillari tadqiq edarkan galdiyimiz naticalar, verilan takliflar açagidaki kimi ümumila§dirila bilar:
- iqtisadi rayonda 1999-2021-ci illar arzinda §ahar ahalisi sayinin artiminda an mühüm rol oynayan amil tabii artim olmuçdur. Bu dövr §aharlar ûçûn manfi miqrasiya saldosu saciyyavi idi. Bu dövrda yeni qasabalarin yaranmasi ila bagli onlarda ahali sayinin artimi 3 dafa olmu§ va bu §ahar mantaqalari üzra artimin böyük qismini taçkil etmi§, §aharlarda ahali sayinin artim tempi isa ölka göstaricisi saviyyasinda qalmi§dir.
- Müstaqillik dövründa §aharlar arasinda an yüksak ahali sayinin artimi Agdam, Barda va Agcabadida olmu§dur. 2010-2021-ci illarda regionun §ahar ahalisinin orta illik artimi zaiflamiçdir.
- Regionun §ahar mantaqalarinda son illar demoqrafik proseslarin tadqiqi göstarir ki, ahalinin tabii artim va nikah dinamikasinda azalma, körpa ölümü, dogumda rasmi qeyda alinmami§ nikahdan dogulan uçaqlarin xüsusi çakisinda va boçanmalarda artim mü§ahida edilmiçdir. Körpa ölümü rayonlarin §ahar ahalisi nisbi amsal göstaricisi (har min nafara) kand ahalisina göra va ölka saviyyasindan çox olmuçdur. Ölkada çox a§agi tabii artim amsallari ila Xankandi, Xocavand va §u§a rayonlari seçilirlar.
- Regionun §aharlarinda demoqrafik inkiçaf problemlarinin nizamlanmasi ^ün, onlarda maçgulluq, sosial müdafia, tibb va digar sahalarda davamli tadbirlari hayata keçirmak.
- Qarabag iqtisadi rayonunun iran islam Respublikasi ila arazilarin qon§ulugunda yerlaçmasi va ölkanin mühüm strateji ahamiyyatli regionlarindan olmasiila bagli, çaharsalma va §aharlarin inkiçafi dövlatin asas prioritet istiqamati kimi mühüm ahamiyyat daçimalidir.
- Perspektiv demoqrafik proseslarin tahlili göstarir ki, yaxin 10 ilda regionun §ahar ahalisinin tabii artim va dogum tempinin amsal göstaricisinin azalmasi, xüsusila orta illik artimin daha a§agi saviyyaya dü§masi ehtimal edilir, bu isa §aharlarda demoqrafik inkiçafin langimasina §arait yaradacaq va ölka ^ün strateji ahamiyyatli problemlari darinlaçdiracakdir. Bu istiqamatda açagidaki takliflari tövsiya edirik.
- Ölka ahamiyyatli §u§a §aharinda yeni sanaye parklarinin açilmasi, §ahar arazilarinin yeni çaharsalma infrastrukturuna uygun geniçlandirilmasi yax§i olardi.
- Regionun markaz §aharlari olan Barda, Tartar hamçinin Füzulida sanaye mahallalarinin yaradilmasi, hamçinin mövcud olan arazilarda isa bu mahallarin daha da inkiçaf etdirilmasi va onlara yaxin kandlarin birlaçdirilarak §ahar infrastrukturuna uygun yenilanmasi vacib masaladir.
- iqtisadi rayonda böyük kandlara qasaba, böyük qasabalara isa §ahar statusunun verilmasi maqsadauygundur.
9D9BiYYAT
1. "Azarbaycan Respublikasi regionlarinin 2019-2023-cu illarda sosial-iqtisadi inki§afi Dovlat Proqrami"
2. Azarbaycanin demoqrafik gostaricilari. Baki 2021, DSK
3. Azarbaycanin ahalisi. Baki-2021, DSK.
4. Azarbaycanin Regionlari. Baki-2021, DSK
5. Azarbaycan Respublikasinin cografiyasi. II cild, Avropa, Baki-2013,
6. efandiyev V.0., Nagiyev S.Q. Geourbanistika, Baki - 2017, 271
7. Eminov Z.N. Azarbaycanin ahalisi. Baki-2005, £iraq.
8. 9fandiyev V.9. Muasir marhalada Azarbaycanin §ahar ahalisinin sayinin dinamikasi. "Cografiya va tabii resurslar", № 1. 2015
9. Mammadov R.M., Eminov Z.N., 9yyubov N.H. 9hali cografiyasinin realliqlari: inki§af dinamikasi, maskunla§ma, resurslar va perspektivlari. Mustaqillik yollarinda. Baki-2016, §arq-Qarb
10. Нагиев С.К. Малые и средние города в системе расселения Азербайджана. РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2009 г, стр. 76-79.
11. Нагиев. С.К. Новейшие тенденции развития расселения в Большом Баку. Материалы научной конференции, посвященные 90-летию со дня рождения Ризвана Пириева. Баку, 2014 год, стр 197-202
12. Нагиев С.К. Демографическая обстановка в Азербайджане РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2005 г. стр. 71 -77.
13. Нагиев. С.К. Региональные особенности территориальной подвижности населения Азербайджана. Статьи Азербайджанского географического общества. 14 том, 2009 год, стр 230-234
