Научная статья на тему 'ПУТИ ВОЗНИКНОВЕНИЕ ТЕРМИНОВ И СИСТЕМА ЯЗЫКОВИХ ТЕРМИНОЛОГИИ'

ПУТИ ВОЗНИКНОВЕНИЕ ТЕРМИНОВ И СИСТЕМА ЯЗЫКОВИХ ТЕРМИНОЛОГИИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
77
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕРМИНОЛОГИЯ / ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК / СРЕДИ ЯЗЫКОВЕДОВ / ПОЛИСЕМИЯ / ОМОНИМИЯ / АНТОНИМИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исматуллозода Ш.

Отраслевая терминология и её систематизация в языке является актуальной темой, и среди языковедов и учёных этой отрасли стала глобальным вопросом вызывающим дискуссию

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE WAY OF THE ORIGIN OF TERMS AND SYSTEM OF LANGUAGE TERMINOLOGY

The branch terminology and its systematization in language is an actual subject, and this branch became a global issue causing discussion among linguists and scientists.

Текст научной работы на тему «ПУТИ ВОЗНИКНОВЕНИЕ ТЕРМИНОВ И СИСТЕМА ЯЗЫКОВИХ ТЕРМИНОЛОГИИ»

RakhmatuHozoda S.- Doctor of Philological Sciences, corresponding member of the Academy Sciences of the Republic of Tajikistan, Director of the Institute of Language and Literature named after A.Rudaki, tel.: (+992) 919002178. E-mail: saxidjdialist.ru.

РО^ОИ ТАШАККУЛИ ИСТИЛОХОТ ВА НИЗОМИ ИСТИЛОХОТИ ДАР ЗАБОН

Исматуллозода Ш.

Коллеци омузгории ба номи Х.Махсумоваи Донишгоуи давлатии омузгории

Тоцикистон ба номи С. Айнй

Роххои ташаккули истилохоти ин ё он сохаи муайяни илму дониш, маъмулан, бо роххои ташаккули вохидхои лугавии забони миллй айнияг ва мувофицати том доранд. Хднгоми тахлили хамачониба баъзе андешахои чолиб низ руйи когаз меоянд. Ба монанди:

1. Ифодаи муштараки гурухи объектхои аз чихати мавзуъ бо хам алоцаманд ва аломатхои онхо, ки дар чунин тарзи ифода хар як обйект ё хар як аломат бо зиёда аз як вохиди лугавй ифода шуда метавонад (бо раванди дар забон маъмули ташаккули гуруххои лугавию маъной (лексикй -семантикй) мувофицат ва айнияти том дорад). Масалан: бохирад - донишманд - аули илм, дорой -сарват - бойигарй, мазлум - бечора - уабрдида, фсщр - бенаво - камбаал - нодор;

2. Хаммаъной. масалан, истилохоти сохаи харбй: гурезгоу ва паноугоу;

в) полисемия (сермаъной), масалан, дар истилохоти сохаи кишоварзй истилохи хоцагй ба якчанд маъно истифода бурда мешавад: сохаи истехсолот (хоцагии цишлоц); навъи ташкилот (хоцагии деукрнй); тарзи ташкили мехнат (идораи окилонаи хоцагй);

г) омонимия (хамгуна)-и семантикй, масалан, истилохи сохаи санъатшиносй консерт ин маънохоро ифода мекунад: а) аз тарафи як ё якчанд нафар хунарманд дар фосилаи вацти муайян ичро карда шудани чанд асари мусициву бадей; б) навъи асари мусицй барои солист ва оркестр (консерт барои фортепиано бо оркестр ва г.);

f) антонимия (зидмаъной)-и семантикй дар заминаи ифода намудани мафхумхои контрарй (мафхумхои хулф, ки падидаву унсурхо ва чихатхои бо хам зид ё муцобили як мавзуъ мебошанд) ба вуцуъ меояд. Мухаццици рус Е.А.Федорченко якчанд навъи антонимия ё тазоднокии хоси низоми истилохии русии сохаи гумрукро тахциц кардааст: тазоднокии контрарй ё хулф (тазоднокии айнй ё табий, ки дар байни мафхумхо вучуд дорад ва ин тазод бояд бе ифроту тафрит дар истилохоти зидмаъно инъикос ёбад), тазоднокии контрадикторй (тазоди шифохй ё сунъй, ки барои ифодаи матлаб дар байни истилохот аз тарици муцобилгузорй эчод карда мешавад), тазоднокии комплементарй ва тазоднокии векторй[1, с.91-100]. Ба ацидаи бисёр мухаццицон, антонимия дар истилохот, дар муцоиса бо холати ин ходиса дар гуруххои Fайриисг'илохии луFавй хеле бештар мушохида карда мешавад[2, с. 97]. Яке аз омилхои асосии рушду густариши антонимия хамин аст, ки ин ходиса барои харчи дацицтар ифода кардани тазодхо, аз чумла тазоди байни мавзуъ ва инкори он, мусоидат менамояд[3, с. 110], масалан: гипертония - гипотония, кутоудастй - забардастй, оромй- нооромй.

д) дарачагузорй ё муносибати семантикй, ки барои сохтани низоми истилоххои инъикоскунандаи афзойиш ё кохиши як аломати муайяни мавзуъхои ин ё он сохаи илм ё фаъолият мебошанд. Масалан, дар истилохоти сохаи дипломатия як силсила истилоххое кор фармуда мешаванд, ки дар онхо навъхои гуногуни муносибатх,ои байналмилалй цайд шудаанд: шартнома, ауднома, конвенсия, пакт, мубодилаи нотахр ё мактубуо ва f.

ОFOЗи раванди ташуккули истилохоти сохавй ба давраи ташаккули худи сохахои илм ва фаъолият рост меояд. Дар ин давра истилохоти нопурра сохта ё матрах карда мешаванд. Бояд тазаккур дод, ки шумораи зиёди истилохот минбаъд низ дар хамин холати нопуррагй шах шуда мемонанд. Масалан, бисёр истилоххои бо ном тривиалй дар сохаи кимиё, номхои ацсоми бадан, ки хануз то ташаккули илми тиб ва анатомияи муосир, дар сохаи тибби цадим ва анъанавию миллй мавриди истифода карор доштанд, дар хамин гуна холати нопуррагиву носуфтагй боцй монда, то замони мо расидаанд. Маъмулан, танхо цисми андаки номвожахои тривиалй, мисли дил, меъда, гурда, ба низоми истилохии барояшон мувофиц кучонида мешаванд, цисми бештарини онхо бошад, бо истилохоти нави нисбатан дацицтар иваз карда мешаванд[4, с. 425]. Ба хамин тариц, истилохоти нопурра, аз чумла номвожахои тривиалй, сарошзи раванди ташаккули низоми истилохотй мебошанд.

Инкишофи низоми истилохотй дар давраи ташаккули забони илм бештар аз тарици ицтибос кардани истилох аз дигар мачмуъхои истилохй ё аз доираи вожахои Fайриистилохй чараён мегирад. Вожахои Fайриистилохй, аксаран, бо маънои мачозиашон ба хайси истилох пазируфта мешаванд. Ба ацидаи В.В.Петров «маънои мачозй мархалаи нахустини ташаккули маънои як цисми мафхумхои илмй ба шумор меравад ва дар ин мархала забони мухацциц ва забони чамъияти илмии замонаш бо хам чандон мутобиц намеоянд»[5, с.82]. Ин ацидаро Л.М.Алексеева боз хам тацвият бахшида, дар

acora дaлeлxoи шaйъй нишйн мeдиxaд, ки мeтaфopa (тaшбexy иcтиopa) дap xaмaи мapx,aлax,oи тaшaккyли roranox вa ^rano^m' вучуд дopaд [6, c. 91 - 1C5]

Аз як низoми roranoxorn ба дигap низoми roranoxorn иктибoc шyдани roranoxxo, дз чумлд 6o poxи мeтaфopa тaFЙиp дoдaни мaънoи aввaлaи roranoxxo, дap чop шaкл чapaён мeгиpaд:

а) H^ra^oc кapдaни иcтилoxи чудогонд, мacaлaн, ^ranox^ фpaкcuя 6a низoми roranoxorn ии^м^и чдмъиятй as roranoxorn кимиёй и^гибго кapдa шyдaacт;

б) иктибoc кapдaни як к^ми ^^^0x0^ мacaлaн, aнвoи фонда,о вa дacтaбaндй кapдaни orno (coxaи кигoбдopй), aнвoи фондаои иггилooтй - мyxoбиpaвй вa дacтaбaндй кapдaни ож,о (инфopмaтикa): фйнды mma6^, фйнды мaцaллa^о - фондu ummumaamuey axôapamû; дacmaбaндuu nyppau фонды ummuлооmыву axôapamû вa f.;

в) nyppa и^гибго кapдaни як мдчмуи roranoxxo. Macana^ Кyмитaи зaбoни Шypoи xaвoнaвapдoни oлмoнй, ки дap coли 1907 тaъcиc ёфтaacт, тaвcия дoд, ки roranoxorn coxaи xaвoнaвapдй дap зaминaи roranoxorn coxaxoи тaшaккyлёфтa, мaxcycaн, дap зaминaи иcтилoxoти coxan бaxpнaвapдй мaтpax кapдa шaвaд. Хдмин тaвp, aB ожди бaxpнaвapдй 6a coxan xaвoнaвapдй мдчмуи тoми иcтилoxoт иктибoc кapдa шyдaнд, чyнoнчй:экыnaж, (aßua)mmep (xpsопaймо), ôapm (-uxpsопaймо), nmam[7, c.45]

г) ^^6oc кapдaни ycyли coxтaни иcтилoxoт вa низoми иcтилoxoтй. Нaмyнaи paвшaни чунин иктибoc - иcтифoдa бypдa шyдaни ycyли дap бoлo зикpшyдaи ожгани иcтилoxoти coxaи xaвoпaймoй дap зaминaи иcтилoxoти coxan бaxpнaвapдй дap зaбoнxoи инглиcй, фapoнcaвй вa pycй шyдa мeтaвoнaд. Яъго, дap xoлaти мaзкyp бeвocитa иcтилoxoти мaтлyб aз зaбoни oлмoнй иктибoc ндшудд, бaлки тaнxo paвaнди 6a низoми иcтилoxoти «жди xaвoнaвapдй кучониддни иcтилoxoти coxaи бaxpнaвapдй тaкpop ёфт.

Бдъди днчом ёфтaни мapxилaи гиpдoвapии иcтилoxxo вд coзмoн ёфтши мдчмуи иcтилoxй, мapxaлaи инкишoфи мycтaкилoнaи низoми иcтилoxoт дap здминди oмилxoи дoxилй OFOЗ мeёбaд. Дap чунин тapзи инкишoфи низoми иcтилoxoтй мaxcycaн чop oмил ндк;ши бyзypг мeбoзaнд:

1).тaxaввyли мдзмуни нaзapияи илмй дap штичди aмиктap шуддни дoнишy мaъpифaти илмй. Рдвднди дмикшдвй вд aфзoйиши илму мaъpифaт вд дoнишxoи нaзapиявйпeш дз xaмa дap oн ифoдa мeёбaд, ки ин иcтилox чинш мeшaвaд, дap paдифи oн бoшaд, якчднд иcтилoxи ндвъй пaйдo мeшaвaнд, мacaлaн: xysy^ (иcтилoxи нишoндиxaндaи чине) - ууущ ôamap, зуцукы maôuû, ууущ шa^pвaндй, уукущ мepоc вд f. (иcтилoxxoи ифoдaкyнaндaи ин ё oн ндвъи чито).

2).дap штичди тapaккиёти илму тexникa, мacaлaн, бдъди пaйдo шуддни aвтoмoбилxoи бopкaш aвтoмoбилxo 6a ду lypyx гд^им шудднд вд иcтилoxи aвmомобuл иcтилoxи чинш шудд, дap шдфдти oн ду иcтилoxи дигap пaйдo шудднд, ки xap кaдoми ощо ифoдaкyнaндaи яте дз нaвъxoи чинcи aвтoмoбил мeбoшaнд: 1) aвmомобылu боpкaш, 2) aвmомобuлu caбукpaв.

3).6a coxaи мудйяни дoниш чдлб шуддни зepcoxaxoи ндв, ки дap нaтичaи oн иcтилoxoти мдъмули coxaвй 6e тaFЙиp бокй мeмoнaд, вaлe 6a oн шyмopaи зиёди иcтилoxxoи ндви бaёнгapи мaфxyмxoи ндви зepcoxaвй илoвa кapдa мeшaвaд. Macara^ дap нaтичaи инкишoф ёфтдни ycyлxoи зaбoншинocии coxтop (cтpyктypa) -ииcтилoxaги мдъмулии coxaи зaбoншинocй 6e тaFЙиp бокй мoндaнд, вaлe 6a низoми мдвчудэи иcтилoxoти зaбoншинocй микдopи 6a нaзap нaмoёни иcтилoxxoи ндв вopид гашганд: мaъношuноcй, serna, моpфeмa, peшa, acac, шнд вд f.;

4).дap штичди инкдлОб иилмй - кутан гд^^ ёфтдни aH^axo дap coxaxoи илм вд фдъолият. Тaxти тaъcиpи инкдлoбxoи илмй киcмaтx,oи чyдoгoнaи apзишмaнди нaзapияxoи пeшинa xaмpox 6o иcтилoxoтaшaн 6a нaзapияи ндв кучонидд мeшaвaнд. Аммо yнcypxoи нaзapияи пeшинa дap дoxили нaзapияи ндв oн rçaAap xaiw ндкши мyxим нaмeбoзaнд, чунки нaзapияи ндв вд низoми иcтилoxoтии oн дap здминди aE^axo вд дoнишxoи ндв мaтpax кapдa мeшaвaд.

Х,дмди ин a^wa^o вд xycycrara^ xoœ иcтилoxoтpo дap paвaнди тдшдккул вд инкишoфи ож,о 6a нaзap г^ифт^ В.M.Лeйчик иcтилoxoтpo мдчмуи 6a тaвpи cтиxиявй тaшaккyлёфтaи вoxидxoи лyFaвиe мeшyмopaд, ки ощо дз чиxaти ceмaнтикй вд coxт шдкли умумият вд мувофикдт дopaнд. Ин мдчмуи roranoxxo xaнгoми 6a зaбoни илм вopид кapдa шyдaнaшoн 6a тднзим дapoвapдa мeшaвaнд вд 6a як низoми мукдммдли иcтилoxoти илмй тдблил мeёбaнд. Вдзифди acocии фyнкcиoнaлии иcтилoxoт дap зaбoни илм дз oн ибopaт мeбoшaд, ки мaфxyмxoи мaxcyc вд куллии мapбyт 6a coxaxoи гуногуни илм вд фaъoлиятpo ифoдa мeнaмoяд[8, c. 116]

Умумдн, омузиши ycyлxoи тaxлил вд тдкмили ч^дт^и гугогуни иcтилoxoти coxaвй бapoи илми зaбoншинocй вд нaзapияи иcтилoxшинocй xeлe мyxим мeбoшaд. K^yn^re^ тдшдккули чунин иcтилoxoт дap биcёp тaдкикoгxoи илмй, дз чумлд дap acapxoи илмии як зyмpa oлимoни зaбoншинocи pyc[9] вд тoчик[10] тaxкдк кapдa шудтанд. Тaвpe ки дз мдзмуни ин acapxo бapмeoяд, aкcapи oлимoни pycy точик тaнxo 6o зикpи мaфxyмxoи мaxcycи coxaвй вд бapшyмypдaни нaвъxoи гугогуни coxtc^ шдклии иcтилoxxo икгифo ндмудтанд. Aммo дap бaъзe кopxo, мacaлaн, дap кopxoи зaбoншинocoни pyc С.Г.Кaзapинa, Л.A.Maнepкo, oлимoни зaбoншинocи тoчик M.Н.Kpcимoвa вд M.Б.Сyлтoнoв як тaлaбoти мyxимми нaзapиявй 6a миён гyзoштa шyдaacт, ки oн 6o мyшкилaги дap зaбoнимaxcycи coxaвй вучуд доштдн вд иcтифoдa шуддни мaчмyъxoи номукдммдл вд бeтapтиби иcтилoxaгй

алоцаманд мебошад. Мантицан, гузориши чунин талаботи назариявй тацозо менамояд, ки мачмуъхои номураттаби истилохоти сохавй бояд ба низоми мукаммали истилохотй табдил дода шаванд.

АДАБИЁТ

1. Абрамова Г.А. Медицинская лексика: основные свойства и тенденции развития (на материале русского языка). Отв.

Ред. В .П. Нерознак. - Краснодар: КубГУ, 2003;

2. Алексеева Л.М. Термин и метафора. - Пермь: Изд-во Пермского университета, 1998. - С. 91 - 105.

3. Даниленко В. П. Русская терминология: Опыт лингвистического описания. - М.: Наука, 1977. -79 с.

4. Косимова М.Н. Мухтасар оид ба истилохоти забоншиносии пешини точик - Душанбе, 2003; хамин муаллиф:

Истилохоти цадимаи точикй (маълумоти мухтасар). - Душанбе: Сино, 2007

5. Петров В. В. Семантика научных терминов. - Новосибирск: Наука (СО), 1982. - 82 с.

6. Саймиддинов ДИстилохоти идории замони Сомониён. - Душанбе: Дониш, 2005

7. Сулаймонов С. Формирование терминологии таджикской философии. - Душанбе, 1997

8. Султонов М.Б. Вожаву истилохоти илми нучум дар «Ат-тафхим»-и Абурайхони Берунй // Адаб, 1998, № 1-3; хамин

муаллиф: Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форсй-точикй. - Душанбе: Дониш, 2008.

9. Федорченко Е.А. Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском языке. - М.:

МГОУ, 2004. - С. 91-100.

10. Лейчик В. М. Терминоведение: Предмет, методы, структура. - 116 с.

11. Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии: Вопросы теории и методики. - М.: изд-во АН

СССР, 1961. - 45 с.

ПУТИ ВОЗНИКНОВЕНИЕ ТЕРМИНОВ И СИСТЕМА ЯЗЫКОВИХ ТЕРМИНОЛОГИИ

Отраслевая терминология и её систематизация в языке является актуальной темой, и среди языковедов и учёных этой отрасли стала глобальным вопросом вызывающим дискуссию.

THE WAY OF THE ORIGIN OF TERMS AND SYSTEM OF LANGUAGE TERMINOLOGY

The branch terminology and its systematization in language is an actual subject, and this branch became a global issue causing discussion among linguists and scientists.

Сведения об авторе:

Исматуллозода Ширин - доктори илмуои филология, директори Коллеци омузгории ба номиХМахсумоваиДДОТбаноми С. Айнй. Тел.: (+992) 907-707744

About the author:

IsmatuHozoda Shirin - Doctor of Philology Sciences, Director of the Pedagogical College named after N. Makhsumov of TSPU named after S. Ayni Phone: (+992) 907-707744

НАВВОЖА^ОИ ИЧ,ТИМОЙ ДАР ЗАБОНИ ТОЧДКЙ

Шокиров Т.С., Исматуллозода Ш.

Донишгохи давлатии уукуц бизнес, сиёсати Тоцикистон

Забон чун мухимтарин воситаи муоширати одамон лочарам дар рушди доимист. Рушди пайвастаи он омилхои зиёде дорад, ки яке аз онхо ворид гардидан ё падид омадани вожаю иборахои наву тоза мебошад.

Калимахои нави забонро дар замони шуравй неологизм (аз юн. нео - нав, тоза, чадид ва логия-илм ва унсури ифодагари мафхуми илмй ва пасванди байналмилалии -изм) меномиданд. Вацте ки соли 1981 бар ивази он нав калимахоро пешниход намудем, ин пешниходи моро напазируфта танцид карда буданд, ки он тахтуллафзияи неологизм аст. Вале чанде пас ин истилох бо гунаи наввожахо (аз нав- ба маънои чадид, тоза + вожа- муродифи калима) роич гардид, зеро назари коршиносону сохибони забон мунаввартар шуд. Имруз наввожа яке аз маъмултарин истилохоти забони точикист, чунки наввожахо яке аз сарчашмаи Fаномандии забон махсуб меёбад.

Дар тамоми давру замон ба забон вориду роич гардидани калимахои нав аз чумлаи ходисахои доимии он мебошад. Зеро баробари пешрафтани чомеа тафаккури одамон инкишоф меёбад, ходи ва суруйдоди тоза ба тоза, тарацциёти илму техника боису омили пайдоиши сохахои нав, хамзамон интишор ёфтани истилохоти то он вакт номаълум шуда метавонанд. Яъне дар забон пайдо шудани калимаю унсурхои нав ходисаи матлуб буда, он баракси калимахои архаистию махдудистеъмол (таърихан махдудшуда) захираи холишудаи забонро пурра карда меистад, бинобар хамин хамонро сарчашмаи бойшавии забон мехисобанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.