Научная статья на тему 'Пул-кредит сиёсати – иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда муҳим омил'

Пул-кредит сиёсати – иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда муҳим омил Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
634
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Strategy of Uzbekistan
Область наук
Ключевые слова
Ҳаракатлар стратегияси / Ислоҳот / сарҳисоб / стратегия / Ўзбекистон / қонун / Пул-кредит сиёсати / Иқтисодиёт / Стратегия действий / Реформа / Итог / Стратегия / Узбекистан / Закон / Монетарная политика / экономика
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Пул-кредит сиёсати – иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда муҳим омил»

>

ПУЛ-КРЕДИТ СИ

ИКТИСОДИЁТНИ бА^

ривожлантириШдА

мухим омил

'А'

Мамаризо НУРМУРАТОВ

Узбекистон Республикаси Марказий банки раиси

Узбекистонда амалга оширилаётган туб ислохотларнинг янги боскичида пул-кредит сиёсати хам мухимуринга эга булиб, сунгги йиллардаушбу сохада хам салмоклиузгаришлар амалга оширилди.

Мамлакатда инфляция даражаси тарихан юкори шаклланиб келиб, сунгги йилларда иктисодиётда туб ислохотларнинг амалга оширилиши, тартибга солинадиган нархларнинг эркинлаштирилиши ва ахоли даромадларининг ортиши натижасида инфляция жараёнларининг янада тезлашиши кузатилди. Бу эса, макроиктисодий баркарорликни таъминлаш максадида инфляция даражасини пасайтириш масаласини кун тартибига олиб чикди.

Мазкур масалага ечим сифатида Марказий банк пул-кредит сиёсатини такомиллаш-тириш, хусусан унинг йуналишлари ва тамойилларини кайтадан куриб чикишни талаб этди. Бунда узок муддатли баркарор иктисодий усиш суръатларига эришиш ва ахоли фаровонлигини ошириш максад-ларидан келиб чикиб, Марказий банк олдига баркарор паст инфляция даражасини таъминлаш вазифаси куйилди.

эаолиятининг иктисодиётда таъминлаш

Аввало, Марказий банк асосий максади сифатида нархлар баркарорлигини зарурлиги катъий белгилаб куйилди. Шунингдек, тегишли Президент фармони ва халкаро тажрибадан келиб чикиб, пул-кредит сиёсатини инфляцион таргетлаш режимига боскичма-боскич мувофиклаштириб бориш вазифаси юклатилди.

таркибий тузилмалар узгаришини амалга ошириш ва ходимлар салохиятини ошириш-дан иборат булди.

Хусусан, инфляцион таргетлаш режи-мининг узига хос хусусиятларидан бири, бу - кенг камровли макроиктисодий тахлил ва прогнозлар асосида карор кабул килиш жараёни булиб, ушбу йуналишда Халкаро валюта жамгармаси, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Швейцария марказий банки ва Корея банки мутахассислари кумагида Марказий банк ходимларининг тахлилий-прогнозлаш салохияти ошириб борилди.

Эконометрик моделлар натижалари буйича олинган прогнозлардан Марказий банкнинг келгуси пул-кредит сиёсати, хусусан асосий ставка буйича карорлар кабул килишда самарали фойдаланилмокда.

Уз навбатида, ушбу режим тамойилларини жорий этишда узгартиришларнинг кетма-кетлигини турри танлаш максадида дастлабки пайтларда хорижий экспертлар жалб этилди. Халкаро валюта жамгармасининг бир катор техник кумак дастурлари оркали пул-кредит ва валюта операциялари буйича чора-тадбирлар белгилаб олинди.

ИНФЛЯЦИОН ТАРГЕТЛАШ РЕЖИМИНИНГ

УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Таъкидлаш жоизки, пул-кредит сиёсатини инфляцион таргетлаш режимига утказиш борасидаги саъй-харакатлар 2017 йилдан бошланиб, Марказий банкнинг дастлабки кадамлари пул-кредит сиёсати йуналишида

ОЖегеогсЬ

Хусусан, Чехиянинг «Ов РеБеагсЬ» консальтинг компанияси «Инфляцион таргетлаш режимига утишнинг йул харитаси»ни ишлаб чикишда кумаклашди.

Шуни таъкидлаш жоизки, инфляцион таргетлаш режимида коммуникация сиёсатининг урни мухим ахамиятга эга. Марказий банк уз фаолиятида, шу жумладан пул-кредит сиёсати буйича карорлар кабул килишда шаффофликни таъминлагани холда,

57 т

тегишли таркибий булинмаларни ташкил этди ва «коммуникацион очиклик»ни таъминлашни мухим масалалардан этиб белгилади.

2019 йилда Президент Шавкат Мирзиёевнинг «Инфляцион таргетлаш режимига боскичма-боскич утиш оркали пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш туррисида»ги Фармони кабул килинди. Фармонда Марказий банк 2020 йилдан пул-кредит сиёсати механизмларини инфляцион таргетлаш режими стандартларига боскичма-боскич мувофиклаштириб бориши белгиланган булиб, инфляция учун оралик таргет сифатида 2021 йилда 10 фоиздан ошмаслигини таъминлаш ва доимий таргети сифатида 2023 йилдан унинг 5 фоизлик даражасига эришиш белгиланди.

Хусусан, 2020 йилда инфляция даражаси 11 фоизгача пасайтирилган булса, 2021 йил якунида йиллик умумий инфляция 10 фоизни ташкил этиб, белгиланган оралик таргетга эришилди.

Инфляциянинг 5 фоизлик доимий таргети камровли тахлиллар, мамлакат макроиктисодий холатининг прогнозлари, асосий савдо хамкорларда шаклланган инфляция даражаси, инфляцион таргетларни белгилаш буйича ривожланаётган давлатлар тажрибаси асосида белгиланган.

Бунда Марказий банк инфляция дара-жасини пасайтириш ва унинг баркарор паст даражасини таъминлашда мутасадди вазирлик ва идоралар билан биргаликда чораларни куриб боради. Инфляцияни юзага келтирувчи омиллар монетар ва номонетар омилларга булиниб, Марказий банк пул-кредит сиёсати инструментларини фаол кул-лаш оркали монетар омилларнинг инфляция га таъсирини минималлаштириб боради.

Бирок, пул-кредитсиёсатининг номонетар омилларга таъсири йуклиги сабабли бошка вазирлик ва идораларнинг хам уз ваколати доирасида инфляция омилларини бартараф этиши ва шу оркали ягона умумий максад -мамлакатда макроиктисодий баркарорликни таъминлаши мухим хисобланади.

Бугунги кунда Марказий банк иктисо-диётда нархлар узгаришини доимий равишда мониторинг килиб бормокда. Бунда, нархлари нисбатан юкори ошаётган товар ва хизматлар гурухи буйича чукур урганиш амалга оширилиб, мазкур омилларнинг инфляцияга салбий таъсирини бартараф этиш буйича таклифлар Хукуматга киритиб борилаяпти.

Инфляцияни пасайтириш ва иктисодиётда нархлар баркарорлигини таъминлашда узаро мувофиклаштирилган солик-бюджет ва пул-кредит сиёсатларининг юритилиши ушбу йуналишда амалга оширилаётган ишлар самарадорлигининг ортишига хизмат кила-ди, албатта.

Инфляция буйича таргетга эришиш пул-кредит сиёсатининг катъийлаштирилишидан ташкари самарали ф^кал сиёсат ва таркибий ислт5<о™арни амалга ошириб боришни хам тала(э этади.

Шу нукгаи назардан, фискал сиёсат сохасида амалга оширилиши лозим булган тадбирлар режаси хам ишлаб чикилган булиб, бунда бюджет такчиллигини боскичма-боскич кискартириб бориш ва фискал консолидация га эришиш, карз олишга нисбатан чекланган ёндашувни куллаш, давлат бюджети маблаглари, бюджетдан ташкари фондлар, шу жумладан Тикланиш ва тараккиёт жамгармаси маблагларидан фойдаланишнинг йиллик параметрларини конун билан тасдиклаш механизмини жорий этиш, бюджет интизомига риоя этилиши устидан самарали назоратни олиб бориш каби чоралар хам белгиланган.

Уз навбатида, таркибий ислохотлар сохасида тартибга солинадиган нархларни эркинлаштириш жараёнларини якунлаш, замонавий ишлаб чикариш ва транспорт инфратузилмасини яратиш, бутун мамлакат худудини узлуксиз энергоресурслар билан таъминлаш, ракобат мухитини яхшилаш ва тенг ишбилармонли имкониятларини яратиш, хусу- _ сий инвестициялар окими-нинг усиши ва моли бозорининг ривожла^ ниши хамда ишлаб J чикариш омиллари самарадорлигини оши-риш каби йуналишлар таъсирчан чоралар кури- ] лиши режалаштирил-ган.

■ П." I !

С£КТЙ1 ВЛД 5 игьоагтлм

Инфляцион таргетлаш режимига утишнинг фаол фазаси

Эътироф этиш керакки, 2020 йил бошидан Марказий банк инфляцион таргетлаш режимига утишнинг фаол фазасига кириб, дастлаб Марказий банкнинг асосий ставкаси ва фоиз коридори жорий этилди. Сабаби, инфляцион таргетлаш режимида пул-кредит сиёсати буйича карорларни иктисодиётга утказишнинг асосий трансмиссион канали булиб фоиз канали хисобланади.

Бунда, 2020 йилдан Марказий банк асосий ставкасини куриб чикиш буйича хар бир бошкарув йигилиши якунлари буйича пресс-релиз эълон килиниб, Марказий банк раиси ва бошкарув аъзолари иштирокида матбуот анжуманлари утказилмокда.

Хусусан, чораклик эълон килинадиган «Пул-кредит сиёсати шарх,и» хам иктисодиёт субъектлари билан мулокот килишнинг асосий воситаларидан бири булмокда.

Шунингдек, банк тизими ликвидлигида юзага келган профицитни самарали тартибга солиш, банкларнинг даромад келтирмайдиган активларини даромад келтирадиган мукобил инструментлар билан алмаштириш ва шу оркали бошка актив операцияларга (хусусан, кредитларга) булган нарх босимини пасайтириш максадида Марказий банк облигациялари муомалага чикарила бош-ланди.

2020 йилнинг февраль ойидан бошлаб банклараро пул бозори фоиз ставкаларини самарали тартибга солиш ва уларнинг Марказий банк асосий ставкасига якин даражада фоиз коридори доирасида шаклланишини таъминлаш максадида киска муддатли пул-кредит операциялари амалиётга жорий этилди.

Таъкидлаш жоизки, 2020 йил март ойининг иккинчи ярмидан пандемиянинг кенг таркалиши ва Узбекистонда хам карантин чоралари жорий этилиши фонида пул-кредит сиёсатида айрим узгартиришларни амалга ошириш зарурияти юзага келди.

Аввало, иктисодий фаолликнинг пасайиши шароитида инфляция динамикасида пасайтирувчи омиллар вазни юкорилигини инобатга олиб, Марказий банк нархлар баркарорлигини таъминлаш буйича максадлар доирасидан чикмаган холда иктисодий фаолликни куллаб-кувватлаш вазифаларидан келиб чикиб холда, апрель ва сентябрь ойларида Марказий банкнинг асосий ставкаси 1 фоиз банддан (йиллик 16 фоиздан 14 фоизгача) пасайтирилди.

Карантин даврида тижорат банклари томонидан ахоли ва тадбиркорлик субъект-ларининг кредит туловлари муддатлари узайтирилди ва айни пайтда банклар томонидан мижозлар олдидаги барча мажбуриятларни тулик бажарилиши банк тизимидаги ликвидлик хажмининг пасайишига таъсир курсатди. Юзага келган шароитларни инобатга олиб, 2020 йилнинг апрель ойидан бошлаб Марказий банкнинг ликвидликни тартибга солиш операциялари тижорат банкларига зарур булган ликвидликни такдим этишга каратилди.

Бундан ташкари, пандемия шароитида банкларни ликвидлик билан куллаб-кувватлаш хамда уларнинг жорий шароит-ларга мослашувчанлигини ошириш макса-дида, мажбурий захиралашнинг уртачалаш коэффициенти 2020 йил апрелда 25 фоиздан 35 фоизгача ва 2020 йил июнь ойида 75 фоизгача оширилди. Шу оркали жами 2,8 трлн. сумлик ликвидлик тижорат банкларига кайтарилди.

Таъкидлаш жоизки, Марказий банк томонидан ликвидликни тартибга .

солиш буйича жорий этилган операциялар ва

мажбурий захиралаш тартибларидаги юмша-тишлар коронавирус пандемияси даврида банкларни зарурий ликвидлик билан таъминлашга ва тулов тизимининг узлуксиз фаолият юритишига хизмат килди.

Шу билан бирга, Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати операцион максадининг белгиланиши ва пул-кредит сиёсати инструментларини мазкур максадга эри-шишга йуналтирилиши фоиз каналининг ахамиятини оширди.

Инфляцион таргетлаш режимига утган аксарият давлатларда операцион максад сифатида пул бозоридаги овернайт депо-зитлар буйича фоиз ставкаларни асосий ставкага якинлаштириш белгиланган.

Банклараро пул бозорида амалиётлар сонининг камлиги, банклар томонидан ликвидлик етарлича бошкарилмаслиги сабабли, операцион максад сифатида пул бозоридаги 14 кунгача булган депозитлар буйича фоиз ставкаларни Марказий банк асосий ставкасига якин даражада шаклланишини таъминлаш этиб белгиланган.

Операцион максадга эришишда Марказий банк киска муддатли пул-кредит сиёсати инструментларидан фаол тарзда фойдала-нади. Хусусан, фоиз коридорининг юкори ва куйи чегарасида доимий тусда узгармас ставкада чекланмаган микдорда овернайт РЕПО, валютавий своп ва депозит операциялари амалга оширилади.

Бу эса, банклараро пул бозоридаги депозитлар буйича фоиз ставкаларининг Марказий банк фоиз коридори доирасида булишини таъминлайди. Яъни, банклар Марказий банкдан исталган вактда чекланмаган микдорда фоиз коридори юкори чегарасидаги ставкада ликвидлик олиш имкониятига эга буладилар. Бу, уз навбатида, пул бозоридаги фоиз ставкаларга хам уз таъсирини курсатади.

Банклараро депозит бозоридан фаркли равишда Марказий h банкнинг валютавий своп ва РЕПО операциялари гаров мулки (хори-жий валюта ёки давлат кимматли когози) булишини талаб эта-ди. Шу сабабли хам Марказий банк Молия вазирлиги билан биргаликда давлат кимматли эмиссиясини оркали

банкларда гаров базасини шакллантиришга алохида эъти-бор каратмокда.

когозлари амалга ошириш

г

Овернайт операциялар пул бозори фоиз ставкаларининг фоиз коридори доирасида булишини таъминласа, асосий ставка доирасида амалга ошириладиган валютавий своп, РЕПО ва депозит аукционлари пул бозори фоиз ставкаларининг асосий ставкага якин даражада шаклланиши учун хизмат килади.

Таъкидлаш жоизки, киска муддатли пул-кредит инструментларининг жорий этилиши билан тижорат банклари томонидан ликвидликнинг самаралирок бошкарилиши кузатилиб, уларнинг пул бозоридаги фаол-лиги ортиб бормокда. Бугунги кунда, Узбекистонда банклар уртасида факатгина гаровсиз депозитлар бозори ривожланган булиб, келгусида банклараро РЕПО бозорини хам ривожлантириш максад килинган.

Фоиз канали самарадорлигини оширишда банк тизими ликвидл игининг тартибга солиниши мухим урин тутади. Шу сабабли, Марказий банк умумий ликвидлик даража-сини кунлик кузатиб, тахлил килиб, унинг киска муддатли (кунлик, хафталик, ойлик ва чораклик) прогнозини белгилаб боради.

2019-2021 йиллар давомида банк тизими ликвидлигини тахлил ва прогноз килишда янги услублар жорий килинди. Умумий ликвидликка таъсир этувчи хар бир омилни чукур урганиш, уларнинг кутилаётган таъсирини доимий маълумот алмашуви оркали самарали прогноз килиш имконияти яратилди. Бугунги кунда банк тизими ликвидлигини ва муомаладаги накд пуллар хажмини прогноз килишда эконометрик моделларни куллаш ва улардан кенг фойдаланишни жорий этиш буйича ишлар амалга оширилмокда.

Пул-кредит сиёсати

инструментлари ва ички валюта бозоридаги узгаришлар

2021 йилда хам Марказий банкнинг операцион механизми ва пул-кредит сиёсати инструментларини такомиллаштириш ва инфляцион таргетлаш режими стандартларига мувофиклаштириш буйича ишлар фаол давом эттирилди.

Хусусан, 2021 йилдан Марказий банк ва Молия вазирлиги томонидан муомалага чикариладиган облигациялар буйича чораклик графикни олдиндан эълон килиш амалиёти йулга куй ил д и. Эндиликда тижорат банклари муомалага чикарилиши режалаштирилган давлат кимматли когоз-ларининг хажмини, муддати ва турини олдиндан билишлари хамда ликвидликни бошкаришда эътиборга олишлари мумкин булди.

Шунингдек, пул-кредит операциялари утказилиш вактига хам тегишли узгартириш-лар киритилди. Хусусан, аукционларни кун бошида утказиш ва овернайт операцияларни кун давомида (соат 10:00 дан 16:00 гача) амалга ошириш йулга куйилди. Бунда, овернайт операцияларнинг кун давомида очик булиши банкларнинг ликвидлик буйича кутилмаларини мувозанатлаштириб, пул бозори фоиз ставкаларига ижобий таъсир курсатди.

Банк тизимида ликвидлик таркибий профицитининг усиб бориши хамда банк-лараро пул бозоридаги шароитларнинг сезиларли даражада юмшаши шароитида Марказий банк фоиз коридори таъсир-чанлигини ошириш максадида овернайт депозит операциялари буйича лимитларни тулик бекор килиш ва доимий равишда чекланмаган микдорда амалга оширишни хамда пул-кредит сиёсати инструментларига тегишли узгартиришлар киритишни такозо этди.

Хусусан, Марказий банкнинг фоиз коридори ±2 фоиз бандгача кенгайтирилди ва ушбу узгартириш банкларнинг пул бозоридаги фаоллигини ошириш ва натижада банклар уртасида умумий ликвидликнинг самарали кайта таксимланишини таъминлаш максадида киритилди.

2021 йилнинг август ойида мажбурий захиралаш меъёрларига хам айрим узгартиришлар киритилди. Тижорат банк-ларининг миллий валютадаги депозитлари учун Марказий банкда шакллантириладиган мажбурий резервлар нормативи миллий валютадаги депозитлар учун 4 фоиз даража-сида узгартиришсиз колдирилган булса, чет эл валютасидаги депозитлари учун 18 фоиз даражасида белгиланди (олдинги меъёр 14 фоиз).

Хорижий валютадаги депозитлар учун мажбурий захиралаш меъёрларининг оширилиши бир томондан иктисодиётда депозитлар долларлашувини маълум даражада кискартирса, иккинчи томондан умумий ликвидликнинг ошиши шароитида ликвидликни бошкаришнинг бир марталик инструменти сифатида хизмат килади.

Шу билан бирга, тижорат банкларининг Марказий банкдаги мажбурий резервлари микдорига нисбатан уртачалаш коэффициент 75 фоиздан 80 фоизгача оширилди ва бу хорижий валютадаги депозитлар буйича мажбурий захиралаш меъёри узгартирилишининг банкларга булган босимини минималлаштирди.

Шунингдек, уртачалаш коэффици-ентининг оширилиши бир томондан банкларнинг ликвидликни бошка-ришдаги мослашувчанлигини

оширса, бошка томондан вакиллик хисобварагида сакланиши лозим булган маблаглар хажмининг ортиши оркали банкларнинг катьий пруденциал норматив-ларни бажаришига ижобий таъсир курсатади.

Уз урнида, инфляцион таргетлаш режимини самарали жорий этишда валюта сиёса-тида Марказий банкнинг валюта интервенцияларини такомиллаш-тириш, маркет-мейкерлар инс-титутини ривожлантириш, Республика валюта

биржасида утказиладиган валюта савдоларида бозор тамойилларини кенг жорий этиш хамда валюта курсининг шаклланишида тижорат банкларининг ролини ошириш вазифалари белгиланган эди.

Ушбу вазифалардан келиб чикиб, Марказий банк бошкарувининг карори билан 2021 йилнинг 15 февралидан бошлаб ички валюта бозоридаги савдолар такомиллаштирилиб, инфляцион таргетлаш режимини жорий этган барча давлатлар каби савдоларни давомли аукцион усулида амалга ошириш йулга куйилди.

Давомли аукцион усулида ички валюта бозорида валюта савдолари узокрок муддат давом этади, сотиб олувчи ва сотувчиларнинг нархлари узаро мувофик келган буюртмалари буйича турли курсларда операциялар амалга ошиб боради ва бозор иштирокчиларининг курсни аниклашдаги ахамияти ортади. Марказий банк хам бозорнинг бир иштирокчиси сифатида уз интервенция-ларини амалга оширади. Бу усул валюта курси шаклланишида бозор тамойилларини кенгрок жорий этиш, унинг тулик талаб ва таклиф асосида шаклланишини таъминлаш хамда макроиктисодий шароитларга мослашувчанлигини ошириш имконини беради.

Шунингдек, Марказий банк расмий курсининг кунлик белгиланиши йулга куйилди. Ички валюта бозоридаги савдо-ларнинг давомли аукцион усулига утказилиши натижасида валюта шартномалари турли валюта курсларида (банкларнинг узаро келишувлари асосида) тузилиши, савдолар тугагач кунлик уртача валюта курсини аник-лаш заруриятини юзага келтирди.

Уз навбатида, тижорат банкларига ички валюта бозорида эркин савдо килиш имконияти берилди. Тижорат банкларининг мижозлар номидан банклараро валюта савдосида катнашиш амалиётидан воз кечилди ва уларга уз очик валюта позиция-лари доирасида чет эл валютасини эркин сотиб олиш ва сотиш имкониятлари яратилди. Ушбу холат банкларнинг валюта курсини аниклашдаги иштирокини рагбатлантиради ва мувозанатли валюта курси шаклланишига ёрдам беради.

Бундан ташкари, ички валюта бозоридаги олди-сотди амалиётлари буйича хисоб-китоблар халкаро стандартларга муво-фиклаштирилди хамда «Узбекистан Рес-публикаси Марказий банкининг 20212025 йилларга мулжалланган валюта интер-венциялари стратегияси» тасдикланди.

Хулоса урнида шуни айтиш керакки, Марказий банк пул-кредит сиёсати механизмларини инфляцион таргетлаш режимига мувофиклаштириш буйича ишларни фаол давом эттириб келмокда. Асосий максад эса, таъсирчан пул-кредит сиёсатини юритиш оркали урта муддатли истикболда нархлар баркарорлигини таъминлаш ва инфляция даражасини максадли курсаткичга кадар пасайтиришдан иборат. Бунда, албатта пул-кредит сиёсатининг мам-лакатда макроиктисодий баркарорликни таъминлашдаги ахамияти хам ортиб боради.

63 т

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.