Научная статья на тему 'Кичик бизнес ва микромолиявий хизматлар бозори'

Кичик бизнес ва микромолиявий хизматлар бозори Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
158
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Саидов К., Хидиров Э.

Микромолиявий хизматлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг молиявий маблағларга бўлган эҳтиёжларини қондиришнинг муҳим воситаси, аҳолининг кам даромадли қатламлари турмуш фаровонлигини янада оширишга имкон берувчи молиялаштириш манбаи ҳисобланади. Микромолиявий хизматлар кўрсатувчи ташкилотлар томонидан микрокредитлар беришда асосий эътибор мижознинг гаров таъминотига эмас, балки кредит тарихига қаратилаётганлиги аҳолининг кам таъминланган қатламларига ҳам микрокредитлар олиш имконини бермоқда ва жамиятда ишсизлик муаммосини ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этмоқда. Кичик бизнес субъектлари микролизинг хизматлари орқали ўзларининг инвестицион харажатларини молиялаштириш имконига эга бўлмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Кичик бизнес ва микромолиявий хизматлар бозори»

Саидов К., Хидиров Э.

Давлат Солик Кумитаси Солик Академияси

КИЧИК БИЗНЕС ВА МИКРОМОЛИЯВИЙ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИ

Микромолиявий хизматлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик субъектларининг молиявий маблагларга булган эцтиёжларини цондиришнинг муцим воситаси, ацолининг кам даромадли цатламлари турмуш фаровонлигини янада оширишга имкон берувчи молиялаштириш манбаи цисобланади. Микромолиявий хизматлар курсатувчи ташкилотлар томонидан микрокредитлар беришда асосий эътибор мижознинг гаров таъминотига эмас, балки кредит тарихига царатилаётганлиги ацолининг кам таъминланган цатламларига цам микрокредитлар олиш имконини бермоцда ва жамиятда ишсизлик муаммосини цал цилишда муцим ацамият касб этмоцда. Кичик бизнес субъектлари микролизинг хизматлари орцали узларининг инвестицион харажатларини молиялаштириш имконига эга булмоцда.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан мамлакати-мизда микромолиявий хизматлар бозорини ривожлантиришга ва сифатини янада оширишга алохида эътибор ^аратилмоеда. Хусу-сан, давлатимиз рахбарининг 2010 йил 26 нояб-рдаги ПК-1438-сонли ^арорида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредит-лашни ^уллаб-^увватлашга алохида тухталиб, бу борада хал ^илиниши лозим булган чора-тадбирлар белгилаб берилди. Мазкур ^арорда нобанк молия ташкилотлари, лизинг, сурурта ва аудиторлик компаниялари тармогини янада ривожлантириш ва ролини оширишда хал^аро меъёрлар ва андозаларга мувофи^, уларнинг бар^арорлиги ва самарадорлигини таъминлаш, улар томонидан курсатилаётган хизматлар куламини кенгайтириш ва молия бозори инфратузилмаси институтларини мустахкамлаш кузда тутилган. Шунингдек, ахоли фаровонлиги ва бандлигини оширишда, кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-

ликни ривожлантиришни молиялаштиришда мухим инструмент сифатида микромолиялаш сохасини рагбатлантиришга алохида эътибор ^аратилган1.

Мамлакатимизда микромолиявий хизматлар бозори фаолиятини такомиллаштириш борасида хали уз ечимини топмаган айрим муаммолар мавжуд. Жумладан, тижорат банклари ва нобанк молия муассасалари томонидан курсатилаётган микромолиявий хизматлар хажми кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари талабларини тули^ ^ондириш даражасида эмас. Хусусан, 2010 йилнинг 1 январь холатига республикамиз тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига берилган микрокредитлар жами кредитларнинг атиги 17,2 фоизини таш-кил ^илди2.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги «2011-2015 йилларда республика молия-банк тизи-мини янада исло* килиш, унинг баркарорлигини ошириш ва юкори халкаро рейтинг курсаткичларига эришишнинг устувор йуналишлари тугрисида»ги П^-1438 - сонли карори.

2 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълу-мотлари асосида муаллиф томонидан *исобланди.

Ушбу курсаткич АКШда 90 фоизни, Россия Федерациясида эса 32 фоизни ташкил этади3.

Тижорат банклари ва нобанк молия муас-сасаларининг микрокредит операциялари Марказий банк томонидан мунтазам назорат килиниши лозим. Ушбу холат буйича Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ташаб-буси билан катор фармон ва карорлар асо-сида кичик бизнес субъектларини микрокре-дитлаш, уларга микролизинг хизматларини курсатиш учун зарур булган шарт-шароитлар яратилмокда. Бу эса, уз навбатида, тижорат банклар томонидан бериладиган микрокре-дитлар ва микролизингнинг брутто кредитлар хажмидаги салмоги ортишига, микрокредит-лаш амалиётидаги кредит риски даражаси оши-шига олиб келади. Агар уз вактида микрокре-дитлар ва микролизинг буйича кредит рискини тартибга солиш, назорат килишнинг меъёрий асослари шакллантирилмаса банкларнинг молиявий баркарорлигига нисбатан кучли салбий таъсирни юзага келтириши мумкин.

Бирлашган миллатлар ташкилоти томонидан 2005 йил "Микромолиялаш йили", деб

3 Стахнюк А. В. Малый бизнес: проблема доступности кредитов //

Деньги и кредит. - Москва, 2010. - № 3. С. 23-26.

эълон килинган. Жахон банки маълумотларига асосан, 2005 йилнинг узида дунё буйича 7000 та ташкилот фаолият юритиб, улар томонидан 16 млн. ахолига турли хил хизмат курсатилган. 2010 йил 1 декабрь холатига микромолиявий хизматлар курсатувчи ташкилотлар хизматидан 85 млн. ахолининг куйи катламлари бахраманд булмокда4.

Мамлакатимизда бошка ривожланаётган бозорлар каби микромолиялаш хизматлар бозори хам жадал усиб бормокда. Унинг кредит портфели хажми бир йилда уртача 40 фоизга, мижозлари сони эса уртача 20-30 фоизга ошиб бормокда5.

Микромолиявий хизматлар бозорида тижорат банклари ва нобанк кредит муас-сасалари фаолиятининг замонавий холати тахлил килинганда мавжуд тенденциялар аникланган.

1-жадвал маълумотларидан куринадики, 2004-2010 йилларда республикамиз тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектла-рига берилган кредитларнинг микдори усиш

4 www.woccu.org

5 Таджибаева Д.А., Муминов И.О. Микрофинансирвание: руководство для микрофинансовых организаций // Тошкент: Молия, 2009. - Б. 11-13.

Т/Р Кредит турлари Йиллар

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1 Барча молиялаш манбалари хисобидан 354 419,9 547,4 743,7 1250,7 1 851,7 2690,2

шу жумладан:

Уз мабла^ари 240,7 323,3 489,7 666,7 1153,1 1614,3 -

Бюджетдан 16,6 20,6 20,4 21,7 23,7 115,5 -

ташкари

жамгармалар

Хорижий кредит 96,6 76,0 37,3 55,2 73,9 121,8 -

иуналишлари

2 Микрокредитлар 43,0 45,4 64,9 110,0 202,5 322,1 485,0

шу жумладан:

Уз мабла^ари 34,7 32,5 50,0 93,4 183,0 295,0 -

Бюджетдан 8,4 12,9 14,9 16,9 19,4 27,1 -

ташкари

жамгармалар

1 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълумотлари асосида муаллиф томонидан ^исобланди.

1-жадвал

Тижорат банклари томонидан барча молиялаш манбалари хисобидан кичик бизнес субъектларига берилган кредитлар динамикаси1 (млрд. сум ^исобида)

тенденциясига эга булди. Бу холат асосан, бан-кларнинг уз маблаглари хисобидан берилган кредитларнинг усиши билан изохланади. Яъни, мазкур курсаткич бир томондан, банкларнинг кичик бизнес субъектларини кредитлаш бора-сида етакчи мавкега эга эканлигидан далолат берса, иккинчи томондан, нобанк молия муас-сасаларининг кичик бизнесни кредитлаш ама-лиётининг етарли даражада такомиллашмаган-лигидан далолат беради.

Тахлилларимиз курсатишича, бюджетдан ташкари маблагларнинг кичик бизнес субъектларини кредитлашдаги урни паст экан-лигини курсатмокда. Бунда хорижий кредит йуналишлари хисобидан берилган маблаглар микдорининг камайганлиги кузатиляпти. Ушбу холат хорижий банклар ва халкаро молия институтларининг кредит йуналишларидан кичик бизнесни молиялаштириш сохасига жалб этиш борасида айрим долзарб муаммоларнинг мавжуд эканлигидан далолат беради. Тахлил килинган даврда Марказий банкнинг кайта молиялаш ставкасининг баркарор даражада колганлиги кузатилди. Бу эса, микромолиявий хизматлар бахоларининг баркарорлигини таъ-минлашда мухим урин тутади.

Тахлилларимиз курсатишича, 2004-2010 йилларда тижорат банклари томонидан берилган микрокредитларнинг микдори мун-тазам равишда усган. Ушбу тенденция респу-бликамизда кичик бизнес субъектларини микрокредитлаш давлат томонидан куллаб-кувватланаётганлигидан далолат беради.

Тижорат банклари томонидан курсатилаётган ушбу микрокредит ва микролизинг хизматлари, иш фаолиятини янгидан бошлаётган тадбиркорлик субъектлари, дехкон ва фермер хужаликларига уз бизнесларини йулга куйишлари учун кушимча имтиёзлар яратиши билан бирга, янги иш уринларининг ташкил этилишига олиб келмокда. Бирок, тахлилларимиз шуни курсатмокдаки, утган давр мобайнида банклар томонидан ажрати-лаётган кредитлар таркибида микрокредитлар салмоги нисбатан баркарор суръатларда усиши мумкин эди. Буни биз, куйидаги омиллар билан изохлашимиз мумкин. Жумладан, банклар янгидан иш фаолиятини бошламокчи булган тадбиркорлик субъектларини микрокредит-лашга шошилмайдилар, сабаби уларга ажрати-

ладиган микрокредитлар кам даромадлилиги ва юкори рискка эга булиши билан изохланади. Шу билан бирга, тижорат банклари томонидан хужалик юритувчи субъектларга ажратилади-ган микрокредитлар учун туланадиган фоизлар амалдаги кайта молиялаш ставкасидан юкори булмайди. Бу эса, уз навбатида, банк учун зарар деб тушунилади. Маълумки, банклар буш пул маблагларини кайта молиялаш ставкаларидан юкори фоизларда жалб килади ва кредитларни бундан кичик фоизларда бериши банк учун зарар хисобланади.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари банкларнинг микролизинг ва микро-кредитларидан фойдаланиш даражасига таъсир килувчи мухим омиллардан бири микрокредитлар буйича фоиз ставкаларининг номинал ва реал даражалари хисобланади. Фоиз ставкаси ошган сари ахоли ва хужалик юритувчи субъ-ектларнинг кредитдан фойдаланиш имконияти пасайиб бориши барчага маълум. Аксинча, паст фоиз ставкалари кредитга булган талабнинг ошишига сабабчи булиб, тижорат банкларининг кредит куйилмалари хажми юкори усиш суръа-тига эга булади. Иктисодиётимизни модерни-зациялаш боскичида хукуматимиз томонидан ички талабни рагбатлантиришга каратилган изчил сиёсат олиб борилмокда. Бу эса, "арзон пуллар" сиёсатидан фойдаланишни максадга мувофик килиб куяди.

Уз навбатида, 3-жадвал маълумотлари оркали тижорат банклари томонидан берилган микрокредитларнинг фоиз ставкалари даражасига бахо берамиз.

Хусусан, 2004-2010 йилларда республикамиз тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига берилган микрокредитларнинг уртача йиллик фоиз ставкаси Марказий банкнинг кайта молиялаш ставкасига нисбатан сезиларли даражада паст булган. Бу эса, кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик субъектларининг тижорат банклари микрокредитларидан фойдаланиш имкония-тини оширишга хизмат килади. Уз навбатида 2009 йилга нисбатан 2010 йилда микрокредитларнинг уртача фоиз ставкаси 0,2 фоизга пасайганлиги ижобий холат хисобланади ва микрокредитлар билан боглик булган фоиз туловлари микдорининг ошишига имкон бер-майди.

3-жадвал маълумотларидан куриниб турибди-ки, ушбу давр мобайнида тижорат банклари микрокредитларининг уртача фоиз ставкаси инфляция даражасидан юкори ва фоиз ставкаси ижобий булган. Бу эса, тижорат банкларининг микрокредитлардан олган даромадларининг реал кийматини саклаш имконини берган.

Узбекистонда микромолиявий хизматлар бозори фаолиятини такомиллаштириш бора-сида куйидаги илмий хулосалар шаклланти-рилди:

1. Утиш иктисодиёти мамлакатларида микромолиялаш ташкилотлари ресурс база-сининг етарли эмаслиги, ахолининг сезиларли кисмининг кам даромадли эканлиги, кичик бизнес субъектлари пул окимининг заифлиги микромолиявий хизматлар бозори фаолиятини такомиллаштиришга тускинлик килмокда. Шунингдек, айрим утиш иктисодиёти мамлакатларида Халкаро Молия корпорацияси ёрдамида микромолиялаш ташкилотларини кредитлаш амалиёти йулга куйилган ва яхши самара бермокда. Ушбу тажрибадан республи-камиз амалиётида фойдаланиш мухим ахамият касб этади. Масалан, Бразилия тараккиёт банки томонидан микромолиялаш ташкилотларини маълум, олдиндан белгиланган шартлар асо-сида кредитлаш оркали уларнинг кредитлаш салохиятини сезиларли даражада оширишга эришилмокда.

2. Тахлиллар курсатишича, 2004-2010 йилларда республикамиз тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига

берилган кредитлар микдорининг юкори усиш тенденциясига эга булганлиги бан-кларнинг уз маблаглари хисобидан берилган кредитларнинг усиш тенденциясига эга булганлиги билан изохланади. Ушбу холат нобанк молия муассасаларининг кичик биз-несни кредитлаш амалиёти такомиллашма-ганлигидан, бюджетдан ташкари маблаглар хамда хорижий банклар ва халкаро молия институтлари кредит линияларини кичик биз-несни молиялаштириш сохасига жалб этиш борасида долзарб муаммоларнинг мавжуд-лигидан далолат беради.

Тадкикотни бажариш жараёнида амалга оширилган корреляцион ва регрессион тахлилларнинг натижалари тижорат банклари кредитлари ва депозитлари уртасида, кредит уюшмалари кредитлари ва депозитлари уртасида бевосита ва узвий богли^ликнинг мавжудлигини курсатди. Бу эса, банклар ва кредит уюшмаларининг депозит база-сини мустахкамлаш оркали улар томонидан курсатиладиган микрокредитлаш ва микролизинг хизматлари хажмини ошириш мумкин, деган илмий хулосани шакллантириш имко-нини беради.

2004-2010 йилларда республикамиз тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларига берилган микрокредитлар фоиз ставкаларининг нис-батан паст, баркарор ва ижобий булганлиги тижорат банклари томонидан берилаётган микрокредитларга булган талабнинг ошиши ва баркарорлашувига сабаб булди.

3-жадвал

Узбекистон Республикасида расмий кайта молиялаш ставкаси, тижорат банклари микрокредитларининг уртача йиллик фоиз ставкаси ва инфляциянинг йиллик даражаси*,

(фоизда)

Курсаткичлар Йиллар

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Узбекистон Республикаси Марка- 18,8 14,0 14,0 14,0 14,0 14,0 14,0

зий банкининг кайта молиялаш

ставкаси

Тижорат банклар томонидан 9,5 7,4 8,5 8,5 8,5 8,5 8,3

берилган микрокредитларнинг

уртача йиллик фоиз ставкаси

Инфляциянинг йилликдаражаси 3,7 7,8 6,8 6,8 7,8 7,4 7,3

* Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълумотлари асосида муаллиф томонидан *исобланди.

10. Инкирозга карши чоралар дастурини амалга ошириш шароитида Узбекистонда тижорат банкларинингликвидлилиги ва тулов кобилиятини ошириш максадида тизимли бан-кларнинг устав капиталини ошириш усулидан кенг фойдаланилмокда. Республикамизда тижорат банкларининг имтиёзли микрокредитлар беришдан манфаатдорлигини ошириш таъмин-ланганлиги, кичик бизнес субъектларига солик имтиёзлари берилаётганлиги микромолиявий хизматларга булган талаб баркарорлиги оши-рилишига хизмат килмокда.

Шу билан бирга, мамлакатимизда микромолиявий хизматлар бозори фаолиятини тако-миллаштириш билан боглик булган куйидаги муаммоларнинг мавжудлиги аникланди:

микрокредитлар ва микролизингхизмат-ларидан фаол тарзда фойдаланаётган кичик бизнес субъектларининг кредит туловига лаёкатлилигини бахолаш тизимининг тако-миллашмаганлиги;

республикамиз тижорат банкларида кичик бизнес субъектларининг кредит туловига лаёкатлилигини бахолашнинг алохида, тако-миллашган тизимининг мавжуд эмаслиги, ушбу сохага хос рискларнинг хисобга олинмаётган-лиги;

минтакаларимизда микромолиявий хизматлар курсатувчи муассасаларнинг худудий жихатдан нотекис жойлашганлиги;

кредит уюшмалари томонидан ажратилган кредитларни мониторинг килиш учун кета-диган сафар харажатлари етарли даражада молиялаштирилмаётганлиги;

республикамиз тижорат банклари ва нобанк кредит муассасаларининг кредитлари буйича кабул килинаётган гаров объектларига нисба-тан талабларнинг бирхиллаштирилмаганлиги (унификациялашмаганлиги);

мамлакатимизда фаолият юритаётган микрокредит ташкилотларининг кичик бизнес субъектларини микрокредитлашдаги салмогининг кичиклиги;

микрокредит амалиётларида кредит риски даражасининг юкорилиги, даромадлилик дара-жасининг паст эканлиги ва микрокредитларни бериш сохалари буйича чекловларнинг мавжудлиги;

тижорат банкларида молиявий ресурслар-нинг етишмаслиги уларнинг микромолиялаш

хизматлари хажми ва сифатини оширишга тускинлик килмокда.

Узбекистан Республикасида микромолиявий хизматлар бозори фаолиятини такомиллашти-ришга каратилган куйидаги илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикилди:

1. Республикамиз тижорат банкларининг микрокредитларидан фойдаланувчи кичик бизнес субъектларининг кредит туловига лаёкатлилигини бахолаш тизимини такомил-лаштириш максадида:

- бир вактнинг узида жорий ликвидлилик коэффициентлари ва айланиш коэффициентла-ридан фойдаланишни жорий килиш лозим;

айланиш коэффициентларидан фойдала-нишда хар бир тармок буйича айланиш коэффи-циентларининг меъёрий даражасини узлуксиз маълум килиб боришни таъминлаш зарур;

соха рискларининг кичик бизнес субъекти-нинг микрокредитлар ва микролизинг буйича кредит туловига лаёкатлилигига таъсирини бахолашни республикамиз тижорат банклари амалиётида янада такомиллаштириш лозим.

Микромолиявий хизматларга эхтиёжи бор ахолининг тулик камраб олинишини таъминла-ган холда, мамлакатнинг чекка минтакаларида нобанк кредит ташкилотлари тармогини купайтириш керак. Зеро, тадбиркорлик фаолиятини бошламокчи булган хужалик юритувчи субъектларни ортикча харажат килиб, вилоят марказига ёки пойтахтга келишларига зарурат тугилмайди.

Тижорат банклари ва нобанк кредит муасса-саларидан микрокредит ва микролизинг олган кичик бизнес субъектларининг кредит йигма жилдини шакллантириш ва унга хукукий маком бериш лозим. Бунинг натижасида микрокредит-лаш ва микролизинг хизмати курсатиш жараё-нидаги кредит риски даражаси пасаяди.

4. Нобанк кредит муассасаларининг кре-дитлаш амалиёти билан боглик булган барча маълумотларни узида мужассам этган базани Марказий банкнинг Кредит ахбороти миллий институтида шакллантириш йули билан улар фаолиятидаги кредит рискини камайтиришни таъминлаш лозим.

5. Тижорат банклари ва нобанк молия муассасалари томонидан бериладиган микро-кредитларнинг гаров таъминотига куйиладиган

талабларни тенг килиш ва ушбу талабларни Марказий банк томонидан белгиланишини жорий килиш лозим.

6. Узбекистон Республикаси иктисодиё-тининг устувор тармокларида фаолият курсатаётган ва махсулотларини экспорт килаётган кичик бизнес субъектларига тижо-рат банклари томонидан берилаётган микро-кредитларнинг имтиёзли фоиз ставкаси билан Марказий банкнинг кайта молиялаш ставкаси уртасидаги фаркни давлат бюджети томонидан субсидиялашни жорий килиш лозим.

Бунинг натижасида:

биринчидан, тижорат банкларининг кичик бизнес субъектларини микрокредитлаш билан

боглик булган кредит рискининг даражаси камаяди;

иккинчидан, кичик бизнес субъектларининг берилган микрокредитларни кайтариш имко-нияти ошади, чунки, фоиз ставкаси микрокре-дитнинг бахоси хисобланади. Фоиз ставкаси-нинг пастлиги кичик бизнес субъектларининг кредитлар буйича фоиз туловлари юкини енгиллаштириш имконини беради. Бундан ташкари, кредит риски даражасининг пасай-иши эса, тижорат банкининг кредит зарарла-рини коплашга мулжалланган захира ажратма-лари микдориннг камайишига олиб келади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги «20112015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох килиш, унинг баркарорлигини ошириш ва юкори халкаро рейтинг курсаткичларига эри-шишнинг устувор йуналишлари туррисида»ги ПК-1438 - сонли карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 24 декабрдаги "Узбекистон Республикасининг 2011 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туррисида"ги ПК-1449-сонли карори.

3. Стахнюк А. В. Малый бизнес: проблема доступности кредитов // Деньги и кредит. - Москва, 2010. - № 3. С. 23-26.

4. Таджибаева Д.А., Муминов И.О. Микрофинансирвание: руководство для микрофинансовых организаций // Тошкент: Молия, 2009. - Б. 11-13.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.