Научная статья на тему 'Аҳоли ва хўжалик субъектларини кредитлаш, аҳоли омонатлари ҳажмини ошириш'

Аҳоли ва хўжалик субъектларини кредитлаш, аҳоли омонатлари ҳажмини ошириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
347
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
омонат / кредит / фоиз ставкаси / банк / депозит / бизнес / deposits / loans / interest rates / bank / business

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмайлов К. С., Нурманов К.

Мақолада аҳоли маблағларининг тижорат банклари томонидан жалб қилиниши жараёнини такомиллаштириш масалалари кўриб чиқилган. Омонат турларини кўпайтириш масалалари муҳокама қилинган. Жалб қилинган маблағлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлашга ёрдам бериши ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE WAYS OF PHYSICAL PERSONS DEPOZITS IN COMMERCIAL BANKS INCREASING TO FINANCE ECONOMICS SUBJECTS (ИНГЛИЗЧА ҲАМ ЎЗБЕКЧАГА ТЎҒРИ КЕЛМАЯПТИ)

There is considered in the article the issues of commercial banks’ activity in attracting of deposits of physical persons. The solvency of the problem considered through providing of different deposit services of commercial banks. Attracted funds have to be used to extend loans to economic subjects, mostly to small business and private companies.

Текст научной работы на тему «Аҳоли ва хўжалик субъектларини кредитлаш, аҳоли омонатлари ҳажмини ошириш»

Исмайлов К.С.,

Корак,алпок, Давлат университети "Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси мудири, иктисод фанлари номзоди, доцент; Нурманов К.

Коракалпок Давлат университети ассистенти

АДОЛИ ВА ХУЖАЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ КРЕДИТЛАШ, А^ОЛИ ОМОНАТЛАРИ ДОЖМИНИ ОШИРИШ

ИСМАЙЛОВ К.С., НУРМАНОВ К. АЦОЛИ ВА ХУЖАЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ КРЕДИТЛАШ, АЦОЛИ ОМОНАТЛАРИ ЦАЖМИНИ ОШИРИШ

Маколада ах,оли маблаFларининг тижорат банклари томонидан жалб килиниши жараёни-ни такомиллаштириш масалалари куриб чикилган. Омонат турларини купайтириш масала-лари мух,окама килинган. Жалб килинган маблаFлар кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлашга ёрдам бериши х,акида фикр юритилган. Таянч сузлар: омонат, кредит, фоиз ставкаси, банк, депозит, бизнес.

НУРМАНОВ К., ИСМАЙЛОВ К.С. ПУТИ УВЕЛИЧЕНИЯ ОБЪЕМА ВКЛАДОВ НАСЕЛЕНИЯ И КРЕДИТОВАНИЯ ХОЗЯЙСТВУЮЩИХ СУБЪЕКТОВ (РУСЧА УЗБЕКЧАГА ТУ€РИ КЕЛМАЯПТИ)

В статье рассматриваются вопросы совершенствования процесса привлечения коммерческими банками средств населения. Увеличение видов вкладов возможно через расширение видов депозитных услуг. Привлеченные средства будут способствовать кредитованию субъектов малого бизнеса и частного предпринимательства.

Ключевые слова: вклады, кредит, процентная ставка, банк, депозит, бизнес.

NURMANOV К., ISMAYLOV К..S. THE WAYS OF PHYSICAL PERSONS DEPOZITS IN COMMERCIAL BANKS INCREASING TO FINANCE ECONOMICS SUBJECTS (ИНГЛИЗЧА Х,АМ УЗБЕКЧАГА ТУ€РИ КЕЛМАЯПТИ)

There is considered in the article the issues of commercial banks' activity in attracting of deposits of physical persons. The solvency of the problem considered through providing of different deposit services of commercial banks. Attracted funds have to be used to extend loans to economic subjects, mostly to small business and private companies. Keywords: deposits, loans, interest rates, bank, business.

Маълумки, тижорат банкларининг асосий фаолият-ларидан ва кредит беришдаги асосий манбалардан бири ацолининг буш пул мабла*ларини банк омонатига цабул цилиб, ушбу жалб цилинган мабла*лар цисобидан фойда куриш мацсадида ицтисодиётнинг барча соцаларига кре-дитлар ажратишдан иборатдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

Буш пул маблаFларини депозитларга жалб килиш ва омонатларнинг янги жозибадор тур-ларини жорий этиш буйича тижорат банкла-ри томонидан фаол амалга оширилаётган тад-бирлар ахолининг банклардаги омонатлари хажмининг янада ошиши хамда бу банклар-нинг ушбу маблаFлардан самарали фойдала-нишлари натижасида уз даромадларини янада купайтиришлари имконини яратмокда.

Ахоли омонатларининг давлат томонидан 100 фоиз микдорда туланиши буйича берилган кафолати хамда ахоли буш пул маблаFларининг депозитларга жалб килинишини янада раFбатлантириш борасида амалга оширилган тизимли ва максадли чоралар тижорат бан-кларининг ресурс базасининг кенгайишига мухим раFбатлантирувчи омил сифатида хиз-мат килмокда.

Тижорат банклари томонидан юридик шах-слардан жалб килинган депозитларнинг муд-датларидан келиб чикиб, Марказий банкка амалга ошириладиган мажбурий захиралар ажратмалари буйича имтиёзлар1 берилган.

Бундан ташкари, жисмоний шахслар бан-кларга жойлаштирилган омонатлари буйича олинган даромадларидан солик туламайдилар2; шунингдек, банкларнинг солик солинадиган базаси жисмоний шахсларнинг муддатли омонатлари, пластик карточкалар буйича омонат-лар хамда жойлаштирилган жамFарма серти-фикатлари хажмларининг купайган суммаси-га бушаган маблаFларни юкорида курсатилган омонатлар буйича фоиз ставкаларини оши-ришга максадли йуналтириш шарти билан ка-майтирилади.

Берилган имтиёз ва кулайликлар, банклардаги ахоли омонатлари сакланишининг конун даражасида химояланишига ва мижоз-ларнинг банкларга булган ишончини янада мустахкамлаган холда пул маблаFларини банк депозитларига жалб килинишини таъминламокда.

Банк тизимида курилаётган чора-тадбирлар натижасида ахолининг омонатлари йилдан-йилга ошиб бормокда. Жумладан, ахолининг

1 Узбекистон Республикаси Президентининг "Тижорат банкларининг инвестиция лойихаларини молия-лаштиришга йуналтириладиган узок муддатли кредит-лари улушини купайтиришни раFбатлантириш бораси-даги кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2009 йил 28 июлдаги ПК.-1166-сон карори.

2 Узбекистон Республикаси Солик Кодекси. 2007 йил.

кредит ташкилотлардаги омонатлари хажми 2011 йилда 38,8 фоизга ошиб, ахолининг жамFарма ва муддатли омонатлари хажми ахолининг банклардаги жами маблаFларининг 88,1 фоизини ташкил этди3.

Ахолининг кредит ташкилотлардаги омонатлари хажмининг кескин ошишига куйидаги омиллар узининг ижобий таъсирини курсатмокда:

- мамлакатимизда жисмоний шахсларнинг банклардаги омонатлари тулик равишда кайтарилиши давлат томонидан кафолатлан-ганлиги;

- конунчиликка мувофик жисмоний шахслар кредит ташкилотларидаги омонатларидан ол-ган даромадлари соликка ва декларацияга тор-тилмаслиги;

- банклар томонидан ахолига манфаатли булган жозибадор омонат турларининг мунта-зам равишда жорий килиниши;

- карийб барча ахоли яшаш жойларида банклар булинмаларининг мавжудлиги;

- шунингдек, ахолининг банкларга булган ишончининг ошиб бориши.

Хозирги кунда, тижорат банклари томонидан 400 дан зиёд омонат турлари жорий килинган булиб, шундан 100 дан ортиFи хорижий валю-тадаги омонатлар хиссасига туFри келади.

Банклар томонидан ахолининг талаблари-ни урганган холда, уларга кулай ва жозибадор булган омонат турлари таклиф килинмокда.

Хусусан, хозирда банклар томонидан ахолининг маълум бир харажатларини коплашга ёки бирор максадга каратилган, жумладан, «коммунал хизмат туловларига», «мобил телефон хизматига», «ипотека кредити олиш-га», «таълим кредити олишга», «мультивалю-та» ва бошка максадли омонат турлари жорий килинган.

Мисол учун, «коммунал хизмат туловларига», «мобил телефон хизматига» туридаги омонат-ларга куйилган маблаFларга хисобланган фо-излар коммунал, мобил телефон хизматлари-га йуналтирилади ва куйилган омонат маблаFи бутлигича колади. Бунда банк томонидан барча коммунал хизматлари туловлари ойма-ой мун-тазам тулаб турилади.

Узбекистонда хар бир 1000 та вояга етган жисмоний шахсларга туFри келадиган омонат

3 http://finance.uz/top/cat/finance/deposit-the-

strategy-of-banks-of-uzbekistan

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

хисобвараклари сони йил сайин ортиб, 2008 йили 856 тани ташкил этган булса, 2009 йилда 862 тани, 2010 йилда 1012 тани ва 2011 йилда 1025 тани ташкил этди.

Ушбу холатлар ахолининг банкларга булган ишончи йилдан-йилга ошиб бораётганлигидан далолат беради.

Бундан ташкари, Узбекистон Республика-си Президентининг ПК-1166-сон карорига мувофик, тижорат банкларининг хар йили январь ойида тугаган йил якунлари буйича ахолининг омонатларини жалб килиш юзаси-дан республика тижорат банклари ва уларнинг филиаллари уртасида танлов утказилади1.

Танлов Fолиблари банкда ахолининг муд-датли ва жамFарма омонатлари хажмларининг усиши, муддатли ва жамFарма омонатлари хисобвараклари сонининг ошиши, алохида омонатлар буйича жалб килинган омонатлар суммаси хамда банкда ахоли омонатларини жалб килиш борасида олиб борилаётган сиё-сат ва ишларга бах,о берган холда аникланади.

Ахолининг мамлакат банк тизимига булган ишончини янада ошириш, ахоли буш пул маблаFларини банк омонатларига жалб килишни янада раFбатлантириш ва кафолат-лашга доир хукуматнинг катор карор ва фар-монлари ахолининг банк тизимига булган ишончини янада мустахкамлашда мухим ахамият касб этмокда.

Жумладан, ахолининг банк тизимига булган ишончини ошириш максадида келажакда куйидаги ишларни амалга ошириш белгилаб олинди:

- ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг банклардаги жами депозитлари хажмининг усишини таъминлаш2;

- ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг талабларидан келиб чикиб, доимий ра-вишда манфаатли янги омонат ва депозит тур-ларини жорий этиш, шунингдек, узок муддатли банк облигациялари, депозит сертификатла-рини чикариш ва субординар карзларни жалб килиш чораларини куриб бориш;

1Узбекистон Республикаси Президентининг «Ахолининг омонатларини жалб килиш буйича республика тижорат банклари уртасида танлов утказиш туFрисида» 2008 йил 31 октябрдаги ПК-991-сонли Карори

2Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПК-1438-сонли Карорига асосан

- оммавий ахборот воситаларида режа-жадвалга асосан банк депозитларига куйиладиган омонатлар буйича ахоли ва юри-дик шахсларга бериладиган имтиёзлар хамда кулайликларни доимий равишда тарFиб килиш;

- мижозларга янада кулайликлар яратиш максадида ахолиси 500 кишидан зиёд булган кишлок ахоли пунктларида мини-банк ва мах-сус кассаларни очиш;

- банк филиалларида ташкил этилган «ишонч телефонлари»нинг мунтазам равишда ишлаши-ни таъминлаш хамда унга келиб тушган ариза ва шикоятларни зудлик билан жойида урганиш ва тегишли чоралар куриш.

Узбекистон Республикаси Президенти томо-нидан 2011 йилни "Кичик бизнес ва хусусий тад-биркорлик йили" деб эълон килиниши муноса-бати билан банк тизими субъектларига кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлан-тириш борасида яратилган шарт-шароитлар, имкониятлар, таклиф этилаётган янги банк хиз-матлари, шунингдек, кредитлар, шу жумладан, микрокредитлар ажратиш механизмларини та-комиллаштириш ва янада соддалаштириш каби вазифалар белгилаб берилди хамда банк тизими томонидан бир катор ижобий ишлар амалга оширилди.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президенти тегишли карори билан банклар-нинг Имтиёзли кредитлаш махсус жамFармаси хажмларини кенгайтириш оркали кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг имтиёзли кредитлардан фойдаланиш имкониятла-ри кенгайтирилди3.

Иктисодиётни ривожлантиришнинг усту-вор йуналишлари буйича лойихаларни танлаш ва лойиха хужжатларини ишлаб чикишни мо-лиялаштириш максадида Узбекистон банклар уюшмаси хузурида Инвестиция лойихалари буйича лойиха хужжатларини тайёрлашни молиялаштириш жaмFaрмaси ташкил килинди4 хамда:

3 Узбекистон Республикаси Президентининг "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш хажмларини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2011 йил 11 мартдаги ПК-1501-сон карори.

4 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Узбекистон банклар уюшмаси хузуридаги инвестиция лойихалари буйича лойиха хужжатларини тайёрлашни молиялаштириш жамFармасини ташкил этиш туFрисида" 2011 йил 16 июндаги 175-сон карори.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

- иктисодиётни ривожлантиришнинг усту-вор йуналишлари буйича лойиха Fояларини танлов асосида ажратиб олиш ва уларнинг лойиха хужжатларини ишлаб чикишни молия-лаштириш;

- республика кредит ташкилотлари томо-нидан инвестиция лойихалари молиялашти-рилишини ташкил этишга кумаклашиш мазкур жамFарманинг асосий вазифалари этиб белги-ланди.

Таъкидлаш жоизки, Марказий банкнинг кайта молиялаш ставкасининг 2014 йил 1 ян-вардан йиллик 12% дан 10%1 лик даражага ту-ширилиши иктисодиётда куйидаги ижобий узгаришларга олиб келди:

биринчидан, банк кредитлари буйича фоиз ставка пасайди ва бунинг натижасида хужалик юритувчи субъектларнинг харажатлари камай-иб, инвестицион фаоллиги ошди;

иккинчидан, банкларнинг ресурс базасини янада кенгайтириш, яъни корхоналарнинг фоиз харажатлари камайиши натижасида бушаб коладиган маблаFларини банк депозитлари-га жалб килиш хисобига иктисодиётнинг реал секторига йуналтириладиган кредитлар хажми усмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун кулай ишбилармон-лик мухитини шакллантиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2011 йил 24 август-даги ПФ-4354-сон фармонига асосан, тижорат банкларидан кредит олиш илгари 10 банк иш кунида куриб чикилган булса, эндиликда ушбу муддат 3 банк иш куни этиб белгиланди. Сав-до ва сервис сохасида харид килинадиган товар ва хизматлар учун корпоратив пластик кар-талардан фойдаланган холда туловларни амал-га оширишда тулов терминаллари чеклари бух-галтерлик бирламчи хужжатларига тенглашти-рилди.

Мазкур фармон билан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига банк муас-сасаларига энг кам иш хакининг йигирма ба-робари микдоригача булган накд пул тушуми-ни мустакил топшириш хукуки берилди. Энг асосийси, Тадбиркорликни ривожлантириш буйича кафолатлаш фондининг ташкил этили-ши белгиланди.

1 http://bank.uz/publish/doc/text101192_snizilas_

stavka_refinansirovaniya.

Шунингдек, узок ва чекка хамда мехнат ре-сурслари ортикча булган туманларга тижорат банклари томонидан алохида эътибор каратилиб, банклар томонидан имтиёзли асос-ларда кредитлар ажратилмокда.

Шу уринда таъкидлаш зарурки, яхши бизнес лойихага ва ликвидли таъминотга эга булган кичик бизнес субъектларига хеч кандай тусикларсиз кредитлар ажратилади.

Кайд этиш лозимки, курилган чоралар натижасида утган 2013 йил натижаларига кура, бар-ча шахар ва туманларда кредитлар хажмининг 2012 йилнинг мос даврига нисбатан усиши таъ-минланди.

Кишлок жойларида ахоли бандлигини оши-риш, кишлок хужалиги махсулотлари етишти-ришни молиявий куллаб-кувватлаш максадида, тижорат банклари томонидан:

- шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларига чорва моллари, шу жумладан, наслли корамол сотиб олиш учун 59,7 млрд сум;

- иссикхоналар ташкил этиш учун 36 млрд сум;

- баликчилик ва асаларичиликни ривожлан-тиришга жами 12,8 млрд сум;

- сабзавот ва полиз махсулотлари етишти-риш, шу жумладан, юкори сифатли уруFлик картошка сотиб олиш учун 40 млрд сумлик кредитлар ажратилди.

Таъкидлаш жоизки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига янада кулайликлар яратиш максадида Марказий банк ташаббуси билан тижорат банкларининг бар-ча филиалларида "Тадбиркорлар хонаси" ташкил этилиб, малакали мутахассислар томонидан банк хизматлари курсатиш, бизнесни йулга куйиш ва янада ривожлантириш юзасидан за-рур маслахатлар бериб борилмокда.

Шунингдек, тадбиркорлик субъектларини кушимча раFбатлантиришга каратилган бир катор тадбирлар амалга оширилаётганлиги-ни хам алохида таъкидлаш жоиз. Хусусан, "Энг яхши хизмат курсатиш", "Энг яхши инновацион лойиха", "Кишлокдаги энг яхши бизнес лойиха" каби номинациялар буйича танловлар уюш-тирилиб, Fолибларга имтиёзли кредитлар ажратиб келинмокда. Бундай тадбирларни ташкил этишдан асосий максад банк хизматларини кенгайтириш ва сифатини яхшилаш, ажратила-ётган кредитлар хажмини купайтириш оркали

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

кичик бизнес субъектларининг иктисодиётда тутган урнини ошириш, янги иш уринларини ташкил этиш ва уларнинг фаолиятларини янада ривожлантиришдир.

Касб-хунар коллежлар битирувчиларига уз тадбиркорлик фаолиятларини бошлашлари учун тижорат банклари томонидан имтиёзли кредит маблаFлари ажратилмокда.

Жахон банк амалиёти ва тажрибасидан маълумки, кредитлар таъминотсиз берилмай-ди. Мазкур йуналишда Марказий банк тавси-яси билан тижорат банкларидан коллеж би-тирувчисининг микрокредит олиши учун, таъминоти етарли булмаган такдирда, якин кариндошларининг кафиллик бериши амалиё-тининг кенг кулланилаётганлиги куплаб ёшлар-нинг уз лойихаларини амалга оширишларига кенг имкониятлар яратмокда.

Хозирги кунда банк тизимида катор чора-тадбирлар амалга оширилиши кузда тутилмокда:

биринчидан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредитлар, шу жумладан, микрокредитлар ажратиш механизмларини та-комиллаштириш ва янада соддалаштириш. Бунда, оилавий бизнес ва хунармандчиликни ри-вожлантириш, бошланFич капитал хамда ишлаб чикаришни модернизация килиш максадида узок ва урта муддатли кредитларни ажратиш

механизмлари кайта куриб чикилиб, хозирги давр талабларига мослаштирилиши зарур;

иккинчидан, тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратиладиган кредитлар хажмини ошириш чораларини куриш. Бунда асосий эъти-бор хизмат курсатиш ва сервис сохаси, оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, хаётга кадам куйиб келаётган ёшларни куллаб-кувватлаш, аёлларнинг бизнес лойихаларини молиялашти-риш каби устувор вазифаларга каратилиши ке-рак;

учинчидан, Имтиёзли кредитлаш махсус жамFармаси маблаFлари хисобидан ажратиладиган кредитларни устувор равишда узок ва чекка, шунингдек, ортикча мехнат ресурслари-га эга булган туман ва шахарларда жойлашган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг лойихаларини молиялаштиришга йуналтириш.

Хулоса килиб айтганда, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни молиявий куллаб-кувватлаш оркали ахоли даромадларини ошириш ва оилалар фаровонлигини таъминлаш бо-расида халкаро молия ташкилотлари, мутасадди вазирлик ва идоралар, махаллий хокимликлар билан зарур чора-тадбирлар амалга оширилиши мухимдир, деб хисоблаймиз.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Тижорат банкларининг инвестиция лойихаларини молиялаштиришга йуналтириладиган узок муддатли кредитла-ри улушини купайтиришни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2009 йил 28 июлдаги ПК-1166-сон карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг «Ахолининг омонатларини жалб килиш буйича республика тижорат банклари уртасида танлов утказиш туFрисида» 2008 йил 31 октябрдаги ПК-991-сон карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш хажмларини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2011 йил 11 мартдаги ПК-1501-сон карори.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Узбекистон банклар уюш-маси хузуридаги инвестиция лойихалари буйича лойиха хужжатларини тайёрлашни молиялаштириш жамFармасини ташкил этиш туFрисида" 2011 йил 16 июндаги 175-сон карори.

5. Узбекистон Республикаси Солик Кодекси. 2007 йил.

6. http://bank.uz/publish/doc/text101192_snizilas_stavka_refinansirovaniya.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.