CC BY
127Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
PSIXOLOGIK MADANIYAT SHAXS IJTIMOIYLASHUVI OMILI
SIFATIDA
Navbahor Shokirovna Umarova
Nizomoy nomidagi TDPU, p.f.PhD, dotsent
Pokiza G'anisher qizi O'risheva
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti magistranti
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada psixologik madaniyat kategoriyasining nazariy tahlilari hamda shaxsning psixologik madaniyati xulq-atvorning asosiy jarayonlarini qurish va ularni boshqarishning uyg'unliginmg o'ziga xos xususiyati hisoblanashi haqida qisqacha bayon qilamiz.
Kalit so'zlar: madaniyat, xulq-atvor, ijodkorlik, o'z-o'zini rivojlantirish, psixologik madaniyat, o'z-o'zini bilish, muloqot, o'z-o'zini tashkil etish.
PSYCHOLOGICAL CULTURE AS A FACTOR OF PERSONALITY
SOCIALIZATION
ABSTRACT
In this article, we will briefly dwell on the theoretical analysis of the category of psychological culture and on the fact that the psychological culture of the individual is a characteristic sign of harmony in the construction and management of basic behavioral processes.
Keywords: culture, behavior, creativity, self-development, psychological culture, self-knowledge, communication, self-organization.
KIRISH
Psixologik madaniyat insonning shaxsiy jihatlaridan biridir, shuning uchun biz birinchi navbatda shaxs mohiyatini tushunishga yondashuvimizni qisqacha bayon qilamiz. Shaxs - bu psixikaning boshqaruv markazi, uning buyruq qismi bo'lib, u ehtiyojlar va maqsadlarni amalga oshirish uchun xatti-harakatlarni qo'zg'atadi, boshqaradi, tashkil qiladi va tartibga soladi. Bu shaxsning va umuman organizmning o'z-o'zini rivojlanishini tashkil etishga qodir bo'lgan hayot va rivojlanishni nazorat
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
qilish dasturidir.
Shaxsning psixologik madaniyati xulq-atvorning asosiy jarayonlarini qurish va ularni boshqarishning uyg'unligining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, harakatlar va his-tuyg'ularning o'zini o'zi boshqarishda, muloqotning konstruktivligida va turli ishlarni konstruktiv boshqarishda, o'zini o'zi belgilash, ijodkorlik va o'z-o'zini rivojlantirish jarayonlari mavjudligida namoyon bo'ladi.
MAVZUGA OID ADABIYOTLARNING TAHLILI
Mavzu doirasida quyidagi olimlarning qarashlaridan metodologik asos sifatida foydalandik, ya'ni, madaniy-tarixiy nazariyaning asosiy qoidalari (L.S. Vygotskiy), ontologik va antropologik yondashuvlar (A.K. Abulxanova-Slavskaya, A.N. Losskiy, S.L. Rubinshteyn, V. Frankl), tizimli yondashuv (B.G. Ananiev, P.K. Anoxin, B.F. Lomov). ), inson sub'ektivligi kontseptsiyasi (V.I. Slobodchikov, E.I. Isaev), muloqot va shaxslararo bilish muammosini ishlab chiqish jarayonida aniqlangan uslubiy g'oyalar va ilmiy faktlar (A. A. Bodalev, B. F. Lomov, K. M. Romanov, A. U. Xarash va boshqalar).
Shuningdek, ta'lim, tarbiya, ijtimoiylashtirish, psixologik madaniyatni shakllantirishning zamonaviy tushunchalari, yondashuvlari va nazariyalari (A.G. Asmolov, I.V. Vachkov, I.V. Dubrovina, D.A. Leontiev, L.S. Kolmogorova, T.I. Petrakova, M.V. Popova, O.N. Romanova, G.A. Tsukerman, V.V. Semikin. V.E. Chudnovskiy va boshqalar).
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Tadqiqot davomida falsafiy, psixologik va pedagogik adabiyotlarni nazariy tahlil qilish; psixologik madaniyat tarkibiy qismlarining shakllanish darajasini o'rganish usullari majmuasi («Insho», «Axloqiy tushunchalar ta'rifi», «Vaziyatni axloqiy-psixologik tahlil qilish», shaxsni psixologik madaniyati namoyon bo'lishini kuzatish uchun maxsus so'rovnoma), matematik statistika usullar majmuasidan foydalanildi.
TAHLIL VA NATIJALAR
Psixologik madaniyat - bu shaxs tomonidan ishlab chiqilgan va o'zlashtirilgan konstruktiv usullar, o'z-o'zini bilish, muloqot qilish, his-tuyg'ular va harakatlarni o'z-o'zini tartibga solish, ijodiy izlanish, biznesni boshqarish va o'z-o'zini rivojlantirish ko'nikmalari tizimi. Rivojlangan shaklda u hayotning turli turlarini o'z-o'zini tashkil
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
etish va o'zini o'zi boshqarishning yuqori sifati bilan ajralib turadi. Mumkin bo'lgan darajada, bu ularning ehtiyojlari va tendentsiyalarining dinamik xususiyatlarini, xarakter xususiyatlari, munosabatlari va qadriyatlarini yaxshi o'z-o'zini boshqarishda, shuningdek ularni amalga oshirish jarayonlarini optimal qurishda namoyon bo'ladi.
Bu, birinchi navbatda, inson hayotining xulq-atvor, faoliyat jarayonining tarkibiy qismi bo'lib, uning haqiqiy harakatlarida namoyon bo'ladi va o'zini o'zi boshqarish qobiliyatlarining tajribasiga asoslanadi. Bu yerda qimmatli, rag'batlantiruvchi jihat ham bor: rivojlangan psixologik madaniyatga ega bo'lgan shaxs uchun o'zini optimal tutish, har safar o'zi va boshqalar uchun maqbul bo'lgan iqtisodiy xatti-harakatlar usullarini topish muhimdir. "Madaniy" so'zi o'z shaxsi va tanasining istaklari va maqsadlarini hisobga olgan holda, boshqa insonlarning idrokini va umuman tabiat qonunlarini hisobga olgan holda yaratilgan xatti-harakatlar namunalarini anglatadi.
Insonda shakllangan psixologik madaniyat - bu ichki ehtiyojlar, imkoniyatlar va atrof-muhit xususiyatlarini hisobga olgan holda o'z intilishlarini oqilona tashkil etish va o'zini o'zi amalga oshirish. Psixologik madaniyat maqbul turmush tarzi va rivojlangan ma'naviy qadriyatlar bilan birga shaxsning barqaror uyg'un faoliyatini ta'minlaydi va ayni paytda uning ko'rinishlaridan biridir. Bu insonning umumiy madaniyati va uning yaxlit uyg'unligining muhim qismi bo'lib, pirovardida shaxsning istak va maqsadlarini maqbul tarzda amalga oshirish, "yaxshi hayot" ni ta'minlashning shaxsiy vositasi bo'lib xizmat qiladi.
"Psixologik madaniyat" tushunchasi o'z mazmuniga ko'ra L.S. Vigotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasining "ixtiyoriylik" tushunchasiga yaqin. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, psixologik madaniyat ong harakati, sub'ekt harakati ifodasi sifatida har safar nutq mexanizmining ishtiroki bilan emas, balki qisman ongsiz shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Xulq-atvor va qarorlar qabul qilish, muloqot qilish uchun rejalar tuzishda vositachilik vizual va boshqa tasvirlar, shuningdek, psixomotor sxemalardan va hissiy imtiyozlardan ustun holda foydalanishi mumkin.
Shaxsning psixologik madaniyati fan uchun ancha yangi tushunchadir (u birinchi marta o'tgan asrning 80-yillarida A.A.Bodalev va N.I.Obozovlar asarlarida tilga olingan). Hozirgi vaqtda ushbu psixologik konstruktsiyani o'rganish uchun bir nechta yondashuvlar mavjud. O.I. Motkov shaxsning psixologik madaniyatini shaxsning madaniy-psixologik intilishlari va ularga mos keladigan malakalarning majmui sifatida tushunadi. U "Psixologik madaniyat" tushunchasi, ta'rifi va uni o'rganish metodologiyasi, ya'ni "Madaniy-psixologik potentsial"ini "Shaxsning o'zini
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
o'zi bilish psixologiyasi" kitobimda tasvirlangan.1 Bu tushuncha qadimgi Xitoy madaniyatshunosligi kitobida keltirilgan "aqliy faoliyat madaniyati" tushunchasiga mazmunan yaqindir2. Bugungi kunda psixologik madaniyat tushunchasi, ba'zan haddan tashqari kengaytirilgan va shaxsning "umumiy madaniyati" tushunchasi bilan noto'g'ri aniqlangan holda, shaxs va uning rivojlanishi bo'yicha tadqiqotlar maydoniga qat'iy kirib keldi (Gumnitskaya AV, Kolmogorova LS, Lujbina NA, Mordvinova E. In va boshq.). V.V. Semikin buni psixologik jihatdan barkamol shaxs rivojlanishining navbatdagi darajasi deb hisoblaydi, uning rivojlanishi gumanistik qadriyatlarni qabul qilishni o'z ichiga oladi. Psixologik madaniyat, V.V.Semikinning ta'kidlashicha, shaxsning ijtimoiylashuvi, ta'limi, tarbiyasi va o'z-o'zini tarbiyalash mahsulidir.
Shaxsning psixologik madaniyatining maksimal namoyon bo'lishini insonning boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatida qayd etish mumkin. Buning sababi shundaki, u insonning jamiyatning boshqa a'zolari va o'zi bilan muloqot qilish normalari va qoidalarini belgilaydi. Shunday qilib, psixologik madaniyat o'zining eng umumiy ko'rinishida insonning aqliy xususiyatlari va jarayonlari tizimi sifatida belgilanadi, uning yordamida u o'zini va boshqa odamlarni shaxs sifatida tushunadi. Psixologik madaniyat bu har bir shaxsning turli hayotiy muammolarni hal qilishda foydalanadigan samarali va oqilona shaxsiy salohiyatini ta'minlashga qaratilgandir.
o'z-o'zini anglash va o'z-
o'zini bilish
V__I_y
o'z-o'zini rivojlantirishni
uyg'unlashtirish
V ~_y1
konstruktiv muloqot
r
o'z-o'zini tashkil etish
л
o'z-o'zini tartibga solish
ij odkorlikning mavjudligi
1 Мотков, О.И. Психология самопознания личности : практическое пособие / О.И. Мотков. - Москва : Институт развития личности, 1993. 96 с.
2 Чань-буддизм и культурно-психологические традиции в средневековом Китае.— 2-е изд., перераб. и доп.— Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1 9 8 9 .- 2 7 2 с.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
1-rasm. Psixologik madaniyatning umumiy omillari
Psixologik madaniyat mustaqil hodisa sifatida nisbatan yaqinda ilmiy tadqiqot ob'ektiga aylandi. Shu sababli, tegishli kontseptsiya ilmiy qo'llanila boshlaydi va barqaror tarkibga ega emas. Adabiyotda o'ndan ortiq turdosh toifalar mavjud: muloqot madaniyati, kommunikativ madaniyat, akmeologik madaniyat, pedagogik madaniyat, kasbiy madaniyat, psixologik kompetentsiya, kommunikativ kompetentsiya, ijtimoiy intellekt, hissiy intellekt va boshqalar. Bunday terminologik xilma-xillik tegishli mutaxassislarning kasbiy muloqotini ma'lum darajada murakkablashtiradi va ilmiy matnlarni tushunishda ma'lum qiyinchiliklar tug'diradi, bu esa pirovard natijada muammoning o'zi rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Shuning uchun kontseptual apparatni qandaydir tartiblash zarurati tug'iladi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Shunday qilib, shaxsning psixologik madaniyati boshqa madaniyat turlari orasida alohida o'rin tutadi. Buning sababi shundaki, u insoniyat madaniyatining barcha elementlarini o'z ichiga oladi, ya'ni insonga qaratilgan.
1. Psixologik madaniyat - bu shaxsning o'zini anglashi ya'ni chuqur tushunishi va qabul qilishi, hayotdan, o'zidan va atrofdagilardan mamnun bo'lishi, o'zini o'zi har qanday salbiy va ijobiy vaziyat-holatlarda boshqarishi hamda yaxshi his qilishini ta'minlovchi hayotiy kerakli psixologik bilim-ko'nikmalar, tajribalar jamlanmasidir.
2. Psixologik madaniyat insonga yashash ko'nikmasini beradi, yashaganda ham hayotga ijobiy qarash, muammolarni aql-farosat bilan hal etish, o'zi va atrofidagilari uchun har tomonlama mas'uliyatli bo'lish, murakkab vaziyatlarga oqilona iloji boricha nekbin (optimistik) yondoshish, o'z xatti-harakatlarining mohiyat maqsadlarini aniq bilish bilan yashash bilim-ko'nikmalarini, tajribalarini beradi.
3. Qisqa qilib aytganda psixologik madaniyat bu pozitivlik (ijobiylik va hamma narsaga ijobiy munosabat bildira olish), bunyodkor dunyoqarashga egalik, mas'uliyatlilik, doimo aqil bilan ish qilish, maqsadli harakat qilish, hissiyot, emotsiyalarni boshqara olish va sog'lom ruhiyat kabi sifatlarga egalik qilishdir.
REFERENCES
1. Иванова С.П. Современное образование и психологическая культура педагога. - Псков, 1999.
2. Колмогорова Л.С. Возрастные возможности и особенности становления психологической культуры учащихся. Автореф. дисс. ... докт. психол. наук. -
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-207-212
М., 2001.
4. Навбахор Шокировна Умарова ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ЩТИСОДИЙ ИЖТИМОИЙЛАШУВ ХАКИДАГИ КАРАШЛАРИ // Academic research in educational sciences. 2021. №11. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/shar-mutafakkirlarining-i-tisodiy-izhtimoiylashuv-a-idagi-arashlari (дата обращения: 17.01.2022).
5. Хайитов, О. Ёшларда профессионал усишга интилишни ривожлантиришнинг назарий-амалий асослари (шажаралар негизи мисолида) О Хдйитов, Н Умарова - T.:"TURON-IQBOL, 2001
6. Умарова Н. Ш. Экономическая социализация личности в контексте возрастных периодов //Вестник науки и образования. - 2019. - №. 22-3 (76). -С. 60-64.
7. Каримова В. М. Ижтимоий психология //Т.:"Фан ва техналогия. - 2012.
8. Каримова В. Саломатлик психологияси ёхуд соглом булиш учун рухиятни бошкариш сирлари //Тошкент: Янги аср авлоди. - 2005.
