3PSIXOLINGVISTIK ASPEKTLARINING XORIJIY TILLARNI O'QITISHDA TURLI ZAMONAVIY METODLARDA QO'LLANISHI
Ezoza Ismat qizi Hazratqulova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti tayanch doktoranti,
Ilmiy rahbar: Shaxlo Isamiddinovna Botirova,
pedagogika fanlari doktori (DSc), professor, Chirchiq davlat pedagogika universiteti
E-mail: (khazratkulovae@gmail.com)
ANNOTATSIYA
Psixolingvistika- alohida fan sohasi bo'lib odamning nutq faoliyatini tadqiq etadi. Metodikaning psixolingvistik aspekti ingliz tili o'rganish jarayonida o'quvchilarining nutq rivojlanishidagi xos xususiyatlarini o'rganadi. Ta'lim mazmunidan kelib chiqib mavzularga mos til materialini metodik tashkil etuvchi sotsiolingvistik aspektdan farqli o'laroq, psixolingvistik aspekt zamonaviy ingliz tili o'qituvchisi uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
Kalit so'zlar: psixolingvistika, psixolingvistik aspekt, nutq faoliyatlari, scaffolding, Germenevtik doira, Qiyosiy tipologiya metodi
ABSTRACT
Psycholinguistics is a separate branch of science that studies human speech. The psycholinguistic aspect of the methodology examines the peculiarities of speech development of students in the process of learning English. Unlike the sociolinguistic aspect, which methodically organizes language material according to the educational content, the psycholinguistic aspect is of particular importance for the modern English language teacher.
Keywords: psycholinguistics, psycholinguistic aspect, speech activities, scaffolding, Hermeneutic circle, Comparative typology method
АННОТАЦИЯ
Психолингвистика - отдельная отрасль науки, изучающая человеческую речь. Психолингвистический аспект методики рассматривает особенности речевого развития учащихся в процессе изучения английского языка. В отличие от социолингвистического аспекта, методически организующего языковой материал в соответствии с содержанием обучения, психолингвистический аспект имеет для современного учителя английского языка особое значение.
627
Ключевые слова: психолингвистика, психолингвистический аспект, речевая деятельность, леса, герменевтический круг, метод сравнительной типологии.
Xorijiy tillarni o'qitishning xorijiy usullari birinchi navbatda o'rganishga bixevioristik yondashuv asosida shakllangan. Ingliz tilidagi ilmiy adabiyotlarda "ko'nikma" va "ko'nikma" atamalari bir-biridan ajratilmagan: ko'nikmalar atamasi ham aspekt ko'nikmalarini, ham muloqot qobiliyatlarini ifodalash uchun ishlatiladi.1
Psixolingvistik aspektlarining turli zamonaviy metodlarda qo'llanishidan biri savol-javob mashqlari hisoblanadi, ehtimol, u eng qadimgi bo'lib, universaldir - ular har qanday ko'nikmalarni shakllantirish uchun mos keladi va barcha ko'nikmalarni shakllantirish uchun mashqlar to'plamiga kiritilgan. Bu ko'p funktsiyali mashqdir, chunki u materialni taqdim etish va tushuntirish bosqichida (muammo savollari), o'qitish uchun va nazorat vazifasi sifatida ishlatilishi mumkin. Bir tillilikdan tashqari, savol-javob mashqlarining katta afzalligi ularning muloqotning psixolingvistik tabiatiga muvofiqligi, o'zaro ta'sirning ushbu shaklining tabiiyligi va tanishligi, topshiriqning qiyinligini baholash imkoniyati va tashkil etishning qulayligidir. Savol-javob mashqlaridan foydalanishning tipik uslubiy kamchiliklariga savolning rasmiylashtirilganligi, umumiy savolga javob berishda o'quvchilarning aqliy faolligining pastligi, dars davomida faqat savol-javob ish shaklidan foydalanish kiradi.2
Ta'lim tizimiga chetdan kirib kelgan termin "scaffolding" metodi bo'lib, u ingliz tilidan arxitektura va qurilish sohasida "iskala qurish" (iskala) "iskala qurilishi" deb tarjima qilinadi. Qurilish bilan ishora tasodifiy emas, chunki oddiydan murakkabga bosqichma-bosqich o'rganish sifatida "iskala" o'qitish metodikasining vizual tasvirini beradi. "Iskala" o'qitish usuli sifatida o'rganilayotgan materialni qismlarga bo'lish va har bir qismni asbob yoki algoritm tuzilishi bilan ta'minlashni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, bu usulning teskarisi sifatida: o'qituvchi payshanba kuniga qadar yetti sahifali matnni o'qib, tarjima qilishni va ushbu mavzu bo'yicha insho yozishni so'raydi. Bu esa o'z navbatida bolaning o'qishga bo'lgan qiziqishini sundiradi. Scaffolding ya'ni iskala metodining maqsadi ham shundan iborat chet tilini o'rganish uchun motivatsiyani kamaytirmaslik uchun barcha topshiriqlarni bosqichma- bosqich o'quvchi bilan bajarish demakdir. Oddiygina o'qish(reading)
1 Chomskiy N. A., "A Review of B. F. Skinner's Verbal Behavior", 1959y. P:49-62//Google Scholar/
2 Белянин В.П. "Психолингвистика". Учебник / В.П. Белянин. — М.: Флинта: Московский психолого-социальный 2 институт, 2003.стр: 232 с. ISBN 5-89349-371-0 (Флинта) ISBN 5-89502-421-1 (МПСИ)
628
ko'nikmasini olsak ham, avvaliga scaffolding - tabaqalashtirilgan yondashuvda chet tilini o'qitishni ikki xil yondashuv bilan ishlash zarurligini ko'rib chiqish lozim. Bularning birinchi yondashuvi matn bilan tanishish "skimming"-yuzakio'qishva "scanning" yangi lug'atni muhokama qilish ("aniq ma'lumot uchun" - maxsus ma'lumotni ajratib o'qish) hisoblansa, ikkinchi yondashuv differensial yondashuv bo'lib, o'qituvchi bolaga matn qismlaridan birini berishi, matnni qisqartirishi yoki butunlay boshqa matnni o'qishiga ruxsat berishi mumkin, matndan keyin vazifani o'zgartirish ham mumkin. Chet tilini o'qitishning ikki xil usulidan foydalanish bir-birini inkor etmaydi. Bundan tashqari, bu usullar umumiy asosga ega. Nelson Mandela Metropolitan Universiteti (Janubiy Afrika) professori, ta'lim sohasidagi
what I can do by myself
tadqiqotchi Eylin Raymond-Eyleen Raymond, qaysi usul afzalroq ekanligini aniqlash uchun talabaning potentsialga yaqin qobiliyat zonasini aniqlash kerak, deb hisoblaydi. ("Proksimal rivojlanish zonasi", so'zma-so'z o'quvchining "proksimal rivojlanish zonasi"). Tadqiqotchi ZPDni talaba mustaqil ravishda o'rganishi va o'qituvchining professional ko'magida erisha oladigan narsa o'rtasidagi masofa sifatida belgilaydi.
Modellashtirish iskala poydevorining asosidir. Chet tilida o'z fikrlarini shakllantirishga urinayotgan talabalarga: "Menga ko'rsata olasizmi?, Faqat menga ko'rsating" kabi savollar bilan o'rganuvchilarni so'zlanayotgan predmet yoki hodisa haqida visual ko'rinish paydo qiladi.
Ovoz chiqarib o'ylash fikrlash jarayonini taqlid qilish imkonini beradi, masalan, matnni o'qiyotganda, o'qishni tushunish jarayonida o'qituvchi talabani gapni yana o'qishga taklif qilishi va kontekstdan uning ma'nosini taxmin qilishi mumkin.
Sharipbayeva M. U. Boshlang'ich sinflarda ingliz tili o'qitish tamoyillari. Eurasian Journal of Academic Research, Том 3 № 1 Part 2/ 2023 p:157-160
https://cspu.uz/
qdaVatpdagog
m
Bu o'qish jarayonini sekinlashtiradi, lekin chet tilini o'rgatishda juda samarali o'rganish modeli hisoblanadi. Bolaning kognitiv qobiliyatlari hali rivojlanayotganligini hisobga olsak, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish juda muhimdir. O'qituvchi talabalardan o'rganilayotgan mavzu bo'yicha o'z tajribalari yoki g'oyalari bilan bo'lishi shlarini so'rashi bilan mavzuni bolaning o'z hayotiga bog'lashga harakat qiladi, shunda ular o'zlarini unga yaqin his qiladilar. Talabalarning oldingi bilim va tajribalaridan foydalanish, albatta, nafaqat "iskala" uchun, balki barcha o'qitish usullariga xosdir.
Misol qilib keltiradigan bo'lsak "let's talk" - keling gaplashamiz kabi guruh va juftlik bilan ishlash scaffolding metod ko'rinishi o'rganuvchilarga yangi ma'lumotlarni o'zlashtirish uchun samarali hisoblanadi. Shuningdek, ular o'rganilayotgan mavzuni vizual va hatto "artikulyatsiya qilish" (yangi so'zlarning talaffuziga ko'nikish) uchun, shuningdek, materialni sinfdagi boshqa o'quvchilar bilan muhokama qilish uchun vaqt kerak.
Scaffoldingning yana bir ustun jihati so'z boylikni oshirayotganda yangi lug'atni oddiygina so'z va iboralarni daftarga yozib qo'yish bilan chegaralanmasdan, fotosuratni ko'rsatkish orqali yangi lug'at bilan tanishtirish, o'xshashlik, metaforalarni qo'llash, o'quvchilarni rasm chizish yoki berilgan so'z yoki ibora uchun belgi o'ylab topishga undash bilan chuqurroq ishlaydi Vizual materiallardan foydalanishda scaffolding vositalaridan biri grafiklar, bar, qabariq va doiraviy diagrammalar, gistogrammalar, "vidjetlar" ko'rinishidagi ma'lumotlarni vizualizatsiya qilishda keng qo'l keladi.
Vigotskiyning kontseptsiyasi iskala bo'yicha ko'rsatma uchun juda muhimdir proksimal rivojlanish zonasi (ZPD). Proksimal rivojlanish zonasi - bu o'quvchining o'zi qila oladigan narsalar (bilim darajasi) va bilimdon tengdoshi yoki o'qituvchisi (pedagogik bosqich) ko'magi bilan erishish mumkin bo'lgan eng ko'p ma'lumot haqida so'z boradi. Vygotskiy, iskala amaliyotini qo'llash orqali bolani har qanday mavzuni proksimal rivojlanish zonasi orqali amalga oshirish orqali samarali o'rgatish mumkinligiga amin edi.
Scaffolding (ZPD) metodi dars samaradorligini oshirsada chet tilini o'rgatish usuli sifatida o'qituvchi uchun ko'p vaqt va mehnat talab qiladi, lekin mashg'ulot yakunida istiqbolli natijani ta'minlashga mo'ljallangan.
G'arbiy Yevropada 18-asrda fanga kirib kelgan germenevtika metodologiyasi hozirda barcha jamiyatlarning boshqaruv bo'g'inlarida ham qo'llaniladi. Bu istiloh avvalda muqaddas diniy kitoblarning matnini o'rganar va tushuntirar edi.
Ayniqsa, teolog faylasuflar Vilgelm Diltey (1833-1911) va Fridrix Shleyermaxer (1768-1834) germenevtikani (yunon asotirlariga ko'ra, yo'lovchi va
630
savdogarlarning homiy xudosi "Germes" so'zidan olingan) o'sha davrlar G'arb olamining konstitutsiyasiga aylangan Bibliya matnlaridagi hamd-sano va na'tlarni keng sharhlashda qo'lladilar. Keyinchalik esa o'rta va kenja avlod germenevtlari tomonidan bu metod universallashdi. Edmund Gusserl va Martin Xaydegger germenevtikani fenomenologiya hamda ruh haqidagi fanlarga olib kirdi.
"Matnni tushunish hech qachon oxiriga yetmaydi," - deydi germenevtika metod imkoniyatlarini kengaytirib interprotatsiya sferalarini ko' rsatib bergan Xaydeggerning shogirdi Xans Georg Gadamer "Haqiqat va metod" asarida. Keyinchalik, Sharqda ham musulmon xalqi uchun germenevtikadan yuksak ta'limotlar paydo bo'ldi. Bu so'zga dalil shuki, Qur'oni Karimni tafsir qilmoqchi bo'lgan mufassirga qo'yiladigan talab juda katta bo'lgan. Tafsir va ta'vil vazifalarini germenevtika metodiga shartli ravishda qiyoslash mumkin. Sufiylarning sharhi esa ta'vildir. Bu metod jamiyatning boshqaruv tizimida musulmon mamlakatlarida katta o'rin tutadi. Ma'lumki, shariat fiqh qoidalari asosiga qurilgan. "Fiqh" so'zining etimologiyasi esa arab lug'atlarida "anglash", "anglatish" degan ma'noni bildiradi. Bu esa interprotatsiya hodisasi bilan bog'liq "tushunish", "tushuntirish" ma'nolariga uyg'undir. Germenevtikaning asosi haqida so'z borar ekan Gadamerning fikrini kelishirish joiz hisoblanadi. Chunki tarixshunos haqiqiy tushunish nima ekanligini ko'rsatib bergan hisoblanib, bir muallif asarini o'rganar, tarixiy hodisani talqin qilar ekan, o'rganuvchining tasavvuri, mulohazalari doimo asar mazmunini, ruhiyatini aynan aks ettira olmaydi, degan xulosaga keladi.
Germenevtika- matn talqini nazariyasi va ma'noni anglash haqidagi fan bo'lib, u zamonaviy G'arb adabiyotshunosligida keng tarqalgan. Germenevtika tamoyillari asosida adabiyotning eng yangi nazariyasini qurish asoslanadi. Tarixiy faktlarni filologik ma'lumotlar asosida izohlash usuli sifatida germenevtika adabiy yodgorliklarni sharhlashning universal tamoyili hisoblangan. Sharhlashning vazifasi -san'at asarlarini mutlaq badiiy qiymatiga ko'ra qanday tushunish kerakligini o'rgatishdir. Sharhlash vositasi - bu ishni idrok etuvchi shaxsning ongi, ya'ni. talqin adabiy asar idrokining hosilasi sifatida qaraladi. "Germenevtika" risolasining muallifi nemis olimi Fridrix Shleyermaxer (1768-1834) zamonaviy germenevtikaning asoschisi hisoblanadi. Shleyermaxer usulining o'ziga xos xususiyati - bu asarni talqin qilishda nafaqat mantiqiy va ritorik kategoriyalarni, balki instinktni, "ichki mantiq" orqali asarni "ongsiz" tushunishni ham kiritishdir.
Germenevtik tahlil - matnni qayta qurish. Asarning talqini muallifning qadriyatlar tizimi, uning axloqiy tanlovi bilan belgilanishi kerak. Agar matnni rekonstruksiya qilish jarayonida unga mutlaqo o'zboshimchalik va mustaqil talqinlar yaratilsa, tilshunos Xirsh tomonidan qo'llab-quvvatlangan matnni qayta qurish
631
jarayonida barcha yaratilgan talqinlar ham muallifning niyati bilan bog'liq bo'lishi kerak. Xirsh uchun muallifning niyati "markaz", "asl yadro" bo'lib, u ko'p sonli talqinlar paradigmasida asar ma'nosining yagona tizimini tashkil qiladi. Xirsh talqinning ishonchli yoki ishonchsizligini baholash uchun asos sifatida "avtoriyatli hokimiyat printsipi" ni kiritadi.4 Germenevtik talqinda asosiy narsa nafaqat badiiy matnni tarixiy qayta qurish va tarixiy kontekstimizni tarixiy asar konteksti bilan izchil o'rtachalashtirish, balki o'quvchining ongini kengaytirish, uning o'zini chuqurroq anglashiga yordam berishdir. Germenevtika retseptiv estetika bilan bog'liq, chunki ikkinchisi bayon etilgan tamoyillarni ijtimoiy-tarixiy g'oyalar bilan to'ldiradi. Germenevtik doira matnni mantiqiy izchil algoritmga tushunish va izohlashning qaytarilmasligi paradoksidir. Ko'pgina olimlar germenevtikaning an'anaviy boshlang'ich qiyinligini aynan Gadamer kontseptsiyasida, "qism va butun doira"ni tushunishda ko'rishadi. U aniq noaniq qismlarni idrok etishdan butunning ma'nosini egallashga urinishga o'tadi. Bu butunning ma'nosi haqida, qismlarning o'zini aniqroq belgilash demakdir. Bartning fikricha, har xil matnlarda turli kodlarning o'zaro to'qnashuvi ularning bir-biri bilan doimiy "uzilishi"da mavjud bo'lib, bu ma'noning doimo tushunib bo'lmaydigan fikrlarni idrok etishga urinishda "o'quvchining sabrsizligini" keltirib chiqaradi. Gollandiyalik olim D. Fokkemaning qayd etishicha, postmodernizm kodi matn ishlab chiqarishni tartibga soluvchi ko'plab kodlardan biri xolosdir. Yozuvchilar boshqaradigan boshqa kodlar, birinchi navbatda, lingvistik kod (tabiiy til - ingliz, frantsuz va boshqalar), o'quvchini badiiy matnlarni o'qishga undaydigan umumiy adabiy koddir.
Qiyosiy tipologiya metodi - tipologiya va tilshunoslikning muhim o'qitish metodlaridan biri bo'lib, tillar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlash uchun tillarni bir-biri bilan taqqoslab o'rganadi. Tillarni taqqoslash (taqqoslash) tarixiy nuqtai nazardan amalga oshirilishi mumkin va tillar o'rtasidagi qarindoshlikni o'rnatishga qaratilgan - bu yondashuv qiyosiy tarixiy tilshunoslik bilan ifodalanadi, va qiyosiy tipologik metod 19-asrda tillarning genealogik tasnifini ochib bergan hisoblanadi.
Tillarni qiyoslash ularning tarixi va ular o'rtasidagi qarindoshlik munosabatlarini hisobga olmagan holda ham amalga oshirilishi mumkin - bunday yondashuv qiyosiy tipologik tilshunoslik bilan ifodalanadi. "Uning obyekti o'xshashlik va farqning yakka va alohida holatlari emas, balki til elementlarining katta guruhlari uchun umumiy bo'lgan holatlardir." "Qiyosiy tipologiya tillarni tuzilishiga ko'ra tasniflaydi." "Tillar o'zlarining tuzilishiga ko'ra farq qilishi mumkin"
Jabborov Sh. "Germenevtika (2006)", Hurriyat gazetasi 2013y.// haqida/xarita/matbuot/hozirgi-davr-matbuoti/shukur-jabborov-germenevtika-2006
https://n.ziyouz.com/portal -
https://cspu.uz/
April 23-24, 2024
International Scientific and Practical Conference
632
material (ya'ni bir ildizli so'zlar yoki umumiy morfemalarga ega bo'lmagan) ularning tuzilishi (ya'ni elementlar orasidagi munosabatlar, elementlarning vazifalari) o'xshash bo'lishi mumkin. Inglizcha - Hind Yevropa oilasi - German - Analitik -O'zbek - Turkiy. oila - Janubi-sharqiy - uyg'ur-chag'atoy - aglutinativ tillar oilasini qiyoshlash orqali amalga oshiriladi Qiyosiy tipologiyaning ikki tarmog'i mavjud: rasmiy va semantik tipologiya. Formal tipologiyaning yakuniy maqsadi - rasmiy universallarni aniqlashdir. Rasmiy tipologiyaning asosiy vazifalari quyidagilarni o'z ichiga oladi, lekin ular bilan cheklanmaydi: tashqi ko'rinishni ochib berish. yoki tilning rasmiy xususiyatlari; yozuvning umumiy tamoyillarini, masalan, grafik tizimlar, alifbolar, transkripsiya belgilari tizimi, tinish belgilarini o'rnatish; bo'g'inning rasmiy tuzilmalarini, qo'shma so'zlar va so'z birikmalarini o'rnatish; jumlaning rasmiy tuzilishini o'rnatish va boshqalar.
REFERENCES
1. Jabborov Sh. "Germenevtika (2006)", Hurriyat gazetasi 2013y.// https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/hozirgi-davr-matbuoti/shukur-jabborov- germenevtika-2006
2. Chomskiy N. A., "A Review of B. F. Skinner's Verbal Behavior", 1959y. P:49-62//Google Scholar/
3. Sharipbayeva M. U. Boshlang'ich sinflarda ingliz tili o'qitish tamoyillari. Eurasian Journal of Academic Research, Том 3 № 1 Part 2/ 2023 p:157-160
4. Белянин В.П. "Психолингвистика". Учебник / В.П. Белянин. — М.: Флинта: Московский психолого-социальный 2 институт, 2003.стр: 232 с. ISBN 5-89349371-0 (Флинта) ISBN 5-89502-421-1 (МПСИ)
5. Вильгельм В. "Проблемы психологии народов" Питер 2001г. Стр: 54 Электронная библиотека RoyalLib.Com, 2010-2023.
6. https://e-history.kz/ru/seo-materials/show/28864
633
