Научная статья на тему 'ПСИХОТРОП ДОРИ ВОСИТАЛАРИДАН ЗАҲАРЛАНИБ ЎЗ ЖОНИГА ҚАСД ҚИЛИШ'

ПСИХОТРОП ДОРИ ВОСИТАЛАРИДАН ЗАҲАРЛАНИБ ЎЗ ЖОНИГА ҚАСД ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
534
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўз жонига қасд қилиш / парасуицид / токсикосуицид / гиёҳванд моддалар билан заҳарланиш / жамият / суицид / парасуицид / токсикосуицид / лекарственные отравления / социум

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Шоумаров Ғайрат Баҳрамович, Акалаев Рустам Нурмухамедович, Стопницкий Амир Александрович, Хонбабаева Рахимахон Хамидуллаевна, Акалаева Алфия Абдуллаевна

Мақолада психотроп дори воситалари билан заҳарланиб ўз жонига қасд қилиш уринишлари муаммолари, уларнинг хусусиятлари ва унинг намоён бўлишига таъсир қилувчи омиллар муҳокама қилинади. Парасуицид уринишлари учун танланган дори воситалари ва бу дори воситаларининг инсон организмига таъсири батафсил тавсифланган. Дори воситалари билан заҳарланиб ўз жонига қасд қилган шахсларнинг табиати, психосоциал омиллари ва клиник хусусиятлари очиб берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Шоумаров Ғайрат Баҳрамович, Акалаев Рустам Нурмухамедович, Стопницкий Амир Александрович, Хонбабаева Рахимахон Хамидуллаевна, Акалаева Алфия Абдуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОКУШЕНИЕ НА СВОЮ ЖИЗНЬ ОТРАВЛЕНИЕМ ПСИХОТРОПНЫМИ ЛЕКАРСТВЕННЫМИ СРЕДСТВАМИ

В статье обсуждаются проблемы суицидальных попыток отравления, их особенности, приводятся факторы, влияющие на их проявления. Подробно описываются препараты выбора при парасуицидальных попытках и влияние этих препаратов на человека. Раскрываются характер, психосоциальные факторы и клинические особенности лиц с суицидальными отравлениями

Текст научной работы на тему «ПСИХОТРОП ДОРИ ВОСИТАЛАРИДАН ЗАҲАРЛАНИБ ЎЗ ЖОНИГА ҚАСД ҚИЛИШ»

Шоумаров fайрат Вах,рамович,

психология фанлари доктори, профессор, Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирининг маслах,атчиси, Тошкент шах,ри, Узбекистон Республикаси

Акалаев Рустам Нурмухамедович,

тиббиёт фанлари доктори, профессор, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг токсикология ва экстракорпорал детоксикация илмий-клиник булими бошлиFи, Тошкент, Узбекистон Республикаси

Стопницкий Амир Александрович,

тиббиёт фанлари номзоди, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг токсикология ва экстракорпорал детоксикация илмий-клиник булими докторанти, Тошкент, Узбекистон Республикаси

Хонбабаева Рахимахон Хамидуллаевна,

Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг куйиш-токсикологик реанимация булими шифокор психолог-суицидологи. Тошкент, Узбекистон Республикаси

Акалаева Алфия Абдуллаевна,

Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Токсикология булими конфликтолог-психологи. Тошкент, Узбекистон Республикаси

ПСИХОТРОП ДОРИ ВОСИТАЛАРИДАН ЗА^АРЛАНИВ УЗ ЖОНИГА ЩД (ИЛИШ

УУК: 159.9.072 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_10_2

ШОУМАРОВ ¥.Б., АКАЛАЕВ Р.Н., СТОПНИЦКИЙ А.А., ХОНБАБАЕВА Р.Х., АКАЛАЕВА А.А. ПСИХОТРОП ДОРИ ВОСИТАЛАРИДАН ЗАЦАРЛАНИБ УЗ ЖОНИГА КАСД КИЛИШ

Мак,олада психотроп дори воситалари билан зах,арланиб уз жонига к,асд к,илиш уриниш-лари муаммолари, уларнинг хусусиятлари ва унинг намоён булишига таъсир килувчи омил-лар мух,окама килинади. Парасуицид уринишлари учун танланган дори воситалари ва бу дори воситаларининг инсон организмига таъсири батафсил тавсифланган. Дори воситалари билан зах,арланиб уз жонига к,асд килган шахсларнинг табиати, психосоциал омиллари ва клиник хусусиятлари очиб берилади.

Таянч суз ва тушунчалар: уз жонига касд к,илиш, парасуицид, токсикосуицид, гиёх,ванд мод-далар билан зах,арланиш, жамият.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

ШОУМАРОВ Г.Б., АКАЛАЕВ Р.Н., СТОПНИЦКИЙ А.А., ХОНБАБАЕВА Р.Х., АКАЛАЕВА А.А. ПОКУШЕНИЕ НА СВОЮ ЖИЗНЬ ОТРАВЛЕНИЕМ ПСИХОТРОПНЫМИ ЛЕКАРСТВЕННЫМИ СРЕДСТВАМИ

В статье обсуждаются проблемы суицидальных попыток отравления, их особенности, приводятся факторы, влияющие на их проявления. Подробно описываются препараты выбора при парасуицидальных попытках и влияние этих препаратов на человека. Раскрываются характер, психосоциальные факторы и клинические особенности лиц с суицидальными отравлениями.

Ключевые слова и понятия: суицид, парасуицид, токсикосуицид, лекарственные отравления, социум.

SHOUMAROV G.B., AKALAEV R.N., STOPNITSKY A.A., KHONBABAYEVA R.KH., AKALAEVA A.A. ATTEMPT ON YOUR LIFE BY POISONING WITH PSYCHOTROPIC DRUGS

The article discusses the problems of suicidal poisoning attempts, their features, and the factors influencing its manifestations. The drugs of choice for parasuicidal attempts and the effect of these drugs on humans are described in detail. The nature, psychosocial factors and clinical features of persons with suicidal poisoning are revealed.

Keywords: suicide, parasuicide, toxicosuicide, drug poisoning, society.

Кириш.

Сунгги ун йилликда дунёнинг аксарият мам-лакатларида ахолининг юк,ори суицидал фаол-лиги кузатилмокда. Жахон СоFликни саклаш ташкилоти (ЖССТ, 2021) маълумотларига кура, дунёда х,ар йили 1 миллионга якин киши уз жонига касд килишдан вафот этади ва 10 дан 20 миллионгача холатда, уз жонига касд килишга уринади1. Уз жонига касд килиш улим сабаблари руйхатида саккизинчи уринни, зуравонлик туфайли улим сабаблари орасида биринчи уринни, ёшлар ва урта ёшдаги одам-лар улим сабаблари орасида биринчи уринни эгаллайди. Уз жонига касд килишдан кура уз жонига касд килишга уринишлар икки бара-вар купрок кайд этилади, шунинг учун улар-дан дунёдаги барча куролли тукнашувларга караганда купрок одамлар вафот этади. Уз жонига касд килиш туфайли улганларнинг умумий сони энг хавфли юкумли касалли-клардан улганларнинг умумий сонидан ошиб кетади.

Шу билан бирга, уз жонига касд килиш муаммосининг энг кам урганилган жихати, яъни улим билан якунланмаган тулик булмаган уз жонига касд килиш (уз жонига касд килиш уринишлари - парасуицидлар, уз жонига касд уюштириш), хамда аутоагрессив

1 Маколада муаллифлар тахлил килган илмий манба-лардаги хамда олиб борилган илмий тадкикотлар нати-жасида олинган маълумотлар келтирилган.

харакатлар улимга олиб келмайдиган холатлар хисобланади.

Мавзунинг долзарблиги.

Хозирги вактда уз жонига касд килишга уринишлар сони усишда давом этмокда, аммо туртта уз жонига касд килишга уриниш холатларидан факат биттасигина расмий ста-тистикага киритилади, сабаби уз жонига касд килганларнинг катта кисми нафакат психоло-глар ва конфликтологлар, балки тиббий пси-хологлар, суицидологлар, психиатрлар ва куп холатларда тиббиёт ходимлари эътиборига тушмаслиги билан боFлик. Бундай шахсларга ёрдам курсатишга мажбур булган умумий тиббиёт муассасалари хар доим хам уларнинг харакатларида уз жонига касд килиш ниятла-рини курмайдилар ва холатга бахтсиз ходиса сифатида бахо берадилар. Бундай куринишлар уз жонига касд килган шахснинг шифокорга уз харакатларининг хакикий сабабларини бил-диришни истамаётгани маълум булади. Тугал-ланмаган уз жонига касд килишга уриниш харакатлари уларнинг такрорланиш хавфи юкори булишига олиб келади, чунки анам-незида дастлаб уз жонига касд килишга ури-нишнинг мавжудлиги кейинги уз жонига касд килиш харакатларининг «муваффакиятли « эхтимолини кескин оширади.

Уз жонига касд килиш муаммоси ижтимоий, маданий, тиббий-психологик жабхаларни камраб олган холда, жамоат тартибига, оила-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

вий муносабатларга, усиб келаётган ёш авлод ва умуман жамиятнинг аклий ва жисмоний саломатлигига салбий таъсир курсатади.

Уз жонига касд килишга уринган беморни реабилитация даврида бемор турли хил тиб-бий хизматлардан (тез ёрдам, психосоматик ва психиатрия шифохоналари, умумий сома-тик булимлари) ёрдам олишга мух,тожликлари мавжудлигини х,исобга олиб, х,ар кандай тера-пиянинг асосий тамойилларига риоя килиш керак: комплексли, узлуксиз, мажбурий ва катъий махфийликни талаб этади.

Уз жонига касд килишга уринган шахснинг суицидал хулк-атвор шаклланишида, таъсир килган муаммонинг жиддийлиги, шахснинг индивидуаллиги ва бир канча омиллар таъ-сири роль уйнайди. Уз жонига касд килиш ва уз жонига касд килишга уринишлар ижтимоий стигматизация (айблов, нуксон, кусур) шаклла-нишига олиб келади. Уз жонига касд килишни матбуотда, телевидениеда ва микросоциал мух,итда носоFлом ёритиш катта салбий резонанс яратади ва бутун жамият х,аётига, айникса уз жонига касд килишга уриниш килган одамга х,алокатли таъсир курсатади. Шу билан бирга, уз жонига касд килишга уринган шахс тиб-бий, рух,ий, психологик ва маънавий кумакка мух,тож жабрланувчи х,исобланиб, жамият, одатда, уни коралайди. Ушбу х,олатларда айникса жиддий салбий омил шундаки, реабилитация даврида уз жонига касд килган киши, табиийки, салбий омиллар сабабчи булган жойга кайтади, бу эса уни фикрларига, сунгра узини х,аётдан мах,рум килишга каратилган х,аракатларга олиб келади. Шу аснода ортти-рилган суицидал тажриба тирик колган суици-дентларнинг фикрларида «ихтиёрсиз доимий х,амрох,и»га айланади.

Шундай килиб, уз жонига касд килиш жамият учун энг долзарб тиббий ва ижтимоий муаммолардан биридир. Бирок, ушбу жара-ённи тушуниш купинча уз жонига касд килиш х,олатини уз вактида тан олинишига тускинлик киладиган эскирган ва нотуFри Fоялар билан адаштирилади.

Асосий цисм.

Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг (РШТЁИМ) токсикология булимига кабул килинган беморларнинг анам-незини тах,лили шуни курсатадики, одатда, уз

жонига касд килишга уринишларнинг катта кисми дори воситалар ёрдамида амалга оши-рилади. Уз жонига касд килиш усулини тан-лашга маданий мух,ит омили ва уз жонига касд килиш усулларидан хабардорликни мавжуд-лиги таъсир килади

- уз жонига касд килиш фикри ва ният-ларига сингиб кетган инсон купинча эътибор доирасида дори воситалари ёки сирка кисло-тасини мавжудлиги, ушбу жараённи жадалла-шишига туртки булади.

- аёллар купинча парасуицидал х,аракатлар содир этишади, эркаклар эса уз ниятларини жиддий амалга ошириш пайида булиб, х,акикий улимга олиб келувчи усул-лардан фойдаланган х,олда, яъни, уз-узини осиш, чукиш, баландликдан ташлаш, укотар куроллар ёрдамида кайтмас натижаларга эришмокчи булишади. Бу х,одиса фанда "ген-дер парадокс" деб тушунтирилади.

- касддан уз-узини за^арлаш, х,акикий уз жонига касд килиш хусусиятидан фаркли уларок, уз жонига касд килиш уринишла-рига купрок хосдир. Уз жонига касд килишда аёллар купинча дори-дармонлар дозасини оширишдан фойдаланишади, купинча бу х,олатларда улим э^тимоли камрок эканли-гига ишонишади. Аёлларда депрессия касал-лиги ва унинг белгилари купрок кузатилган-лиги сабабли, уз жонига касд килишга уринишлар х,акикий уз жонига касд килишдан устун туради, эркакларда эса, х,акикий уз жонига касд килиш сони ва шу туфайли улим курсаткичи юкори булади.

Дори воситалари оркали уз жонига касд килиш х,аракати бутун дунёдаги уз жонига касд килган аёлларнинг 1/4 кисмини ва Финляндия, Исландия, Англия х,амда Шотланди-яда уз жонига касд килишнинг деярли 1/2 кисмини аёллар ташкил килади. Турли мам-лакатларда уз-узини зах,арлаш учун х,ар хил турдаги моддалар ишлатилади. Жах,он ста-тистикасига кура, уз жонига касд килиш ури-нишларида куп х,олларда турли хил психотроп дори воситаларидан фойдаланилади. Росси-яда, куп х,олларда уз жонига касд килувчилар транквилизаторлардан фойдаланишади. Куп х,олларда феназепам ишлатилган. Юрак-кон томир тизимига таъсир этувчи дори восита-ларлар (эналаприл, кордафлекс, нитроглицерин) суицидал максадларда фойдаланиш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

буйича иккинчи уринда туради. Антидепрес-сантлар ва нейролептиклар бир хил микдорда суицидентлар томонидан кулланилган. Англия ва Уэлсда 1900 йилларнинг боши-дан буён, уз жонига касд килишда маиший тозаловчи воситалар ва дезинфекцияловчи воситаларидан захарланиш холатлари уму-мий захарланишнинг деярли ярмини ташкил килган, гиёхванд моддалар билан уз-узини захарлаш эса 2001-2007 йилларда энг юкори курсаткичларни ташкил килган. Янги Зеланди-яда 2001 йилдан 2005 йилгача уз жонига касд килиш максадида энг куп ишлатилган дори воситаларидан трициклик антидепрессант-лар ва ис гази булган. АКШда гиёхванд моддалар ва гиёхванд моддалар билан касддан захарланиш туфайли 2010 йил 6599 холатда уз жонига касд килиш ходисалари кайд этилган.

Турли туман ва аникланмаган дори воси-талари хамда биологик моддалар дозасини ошириб юбориш натижасида Франция, Люксембург, Португалия ва Испанияда касддан уз-узини захарлаш энг куп кайд этилган ва улимнинг 70% дан ортиFини ташкил этган. Антиэпилептик, седатив, ухлатувчи, антипар-кинсон таъсирга эга ва психотроп дори воси-талари иккинчи уринни эгаллади.

Якин-якингача уз жонига касд килиш муам-моси унчалик долзарб эмас деб хисобланган. Узбекистонда уз жонига касд килиш жараё-нининг ривожланиш динамикаси, уз жонига касд килиш хавф омиллари ва уз жонига касд килишнинг химоя омиллари билан боFлик муаммолар хали хам кам урганилган. Бирок, сунгги йилларда ушбу муаммони урганиш учун тадкикот ишлари фаол олиб борилмокда. Давлатимиз уз жонига касд килувчилар сони буйича нафакат жахон статистикаси рей-тингидаги давлатлар орасида, балки Мар-казий Осиё давлатлари орасида КозоFистон ва КирFизистондан кейин учинчи уринда туриб хам етакчи эмас. Аммо шунга карамай, РШТЁИМ ва унинг бутун республика буйлаб филиаллари токсикология булимлари хар куни уз жонига касд килишга уринган унлаб бемор-ларни кабул килади. Ушбу беморлар оFирлик холати буйича дастлаб токсикология кабул булимида шифокор токсиколог томонидан текширилиб, амбулатор ёки госпитализация килишга мухтожлиги аникланиб, тезкор ихти-сослашган ёрдам чоралари курилади. Мамла-

катимизда токсикологик хизматнинг ривожла-ниши захарланиш туфайли улим курсаткичини сезиларли даражада камайтиришга имкон беради ва уз жонига касд килишга уриниш-ларнинг куплаб холатларини олдини олиш мумкин булади.

Шу жумладан, РШТЁИМ токсикология булимига биргина Тошкент шахридан уткир захарланиш билан марказга ёткизилган барча беморлар орасида уз жонига касд килган беморлар уртача 14,3% ни ташкил этади. Баъзи холатларда, уз жонига касд килган бемор тиббий ёрдам олишга каршилик курсатади. Беморлар токсиколог, реаниматолог, психолог ва психотерапевт томонидан текширилиб, уз жонига касд килиш сабабларини аникланиб, уларнинг психологик холатини бахоланади, киска муддатли психотерапев-тик ёрдам курсатилади ва керак булса уларни кейинги максадли даволанишга юбориш учун курсатмалар берилади. Шунга карамай, госпитализация килинган уз жонига касд килган беморлар токсикология булимига ёткизилган барча беморларнинг 39,1 %ни ташкил килади. Ушбу беморлар купинча ихтисослашган ва юкори технологияли тиббий ёрдамга мухтож булган энг оFир контингент хисобланади. Йил давомида касалхонага ёткизилган уз жонига касд килувчи беморлар курсаткичининг нис-бий баркарорлиги хам мухим муаммолардан бири булиб келмокда .

Токсикология булими ишини суицидоло-гия ва психология нуктаи-назаридан мухокама килиниб, ушбу мутахассисларнинг касддан захарланиш сабабларини окилона ташхис-лашда, ноаник ниятлар ёки бахтсиз ходисалар туфайли уз-узига зарар етказишнинг киёсий ташхисоти зарурлиги ва мухим ролини таъкид-лаш жоиздир, бу чора тадбирлар, нафакат статистик курсаткичларга таъсир килади, балки беморнинг такдири учун хам мухим ахамиятга эга булади. Бу муаммонинг долзарблигини яна бир мухим жихати шундаки, мутахассисларнинг бемор билан буладиган мулокот жараё-нида, беморлар, хатто объектив куринадиган маълумотлар мавжуд булганда хам уз-узига зарар етказишнинг касддан мохиятини онгли равишда инкор этишлари мумкин, шу жумладан, хатто ёлFон курсатмаларни хам бериш-лари мумкин. Беморлар орасида марказий асаб тизимига жиддий токсик зарар етказил-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

ган х,олатдаги шахслар х,ам, госпитализация килинади. Улар касалхонага ёткизилишидан олдинги даврдаги амнезия туфайли уз жонига касд килиш х,аракатларини чин дил-дан рад этишлари мумкин. Спиртли ичимли-клар фонида суицидал уринишлар содир этил-ган булса, суицидал х,аракатларнинг «амне-стик» шакли кузатилади ва уз жонига касд килганларнинг 25 % улушига туFри келади.

«Уз жонига касд килиш билан зах,арланишга уриниш» ташхисини куйишда шифохонагача булган боскичдан бошлаб олинган маълу-мотларни х,ам х,исобга олиш мух,им саналади. Хусусан, куйидаги белгиларга эътибор бериш керак булади:

• шифокор буюрганидан кура купрок таблеткаларни кабул килиш;

• анамнезда суицидал уринишлар мав-жудлиги;

• уз-узига зарар етказиш тенденциялари (томир кесиш);

• беморнинг саволларга жавоб бериш-дан бош тортиши;

• рух,ий касалликнинг мавжудлиги;

• х,озирги вактда ёки анамнезида оFир депрессия х,олатининг мавжудлиги;

• спиртли ичимликларни суиистеъмол килиш;

• психоактив дориларни куллаш;

• ноодатий рационга киритилмаган доривор моддаларни кабул килиш;

• анамнезида сунгги пайтларда олган жарох,атлари, йул транспорт хрдисалари ва бош мия жарох,атлари (БМЖ);

• оFир соматик касалликларнинг мавжудлиги;

• кариндошлар орасида уз жонига касд килганлар мавжудлиги;

• жиддий низоли вазиятнинг мавжуд-лиги;

• оилавий муаммолар (оилани тарк этиш, ажралиш, хиёнат, иккинчи оилалар);

• оFир йукотишлар (уткир каЙFу);

• улимдан олдин ёзилган хатнинг мавжудлиги.

Касалхонага кабул килишда тез ёрдам шифокори, шошилинч тиббий ёрдам булими шифокори ва даволовчи шифокор (токсиколог) томонидан тупланган ва психотерапевт, суицидолог, психолог, конфликтологлар томонидан тупланган маълумотлар билан бирга-

ликда кейинги текширув утказиш учун вази-ятни аникрок бах,олашга ёрдам беради.

Худди шундай ёндашув Тошкент шах,ри РШТЁИМ психотерапевт ва психолог мутахас-сислари томонидан уз жонига касд килишнинг олдини олиш тизими ишлаб чикилган, амали-ётга татбик килиниб фаол кулланилмокда. Бу уз жонига касд килган беморларни даволаш натижаларига ва айникса уларни кейинги реа-билитациясига сезиларли таъсир курсатади.

Хусусан, кабул булими шифокорлари уз жонига касд килишга уринган беморларга ёрдам курсатишдаги вазифалари вазиятни янада синчковлик билан урганиш ва батафсил анамнез йиFишни уз ичига олади. Уз жонига касд килишга уриниш мавжуд ёки шубх,а килинган такдирда, улар «руйхатдан утиш жур-налини» тулдиришлари ва Адлия вазирлиги-нинг 09.08.2018 йилдаги 3050-сонли карорига мувофик ва СоFликни саклаш вазирлигининг 13.07.2018 йилдаги №39 сонли буйруFига асо-сан улар ушбу беморни ички ишлар органла-рининг 102 ракамига хабар беришади, бу эса уз навбатида уз-узига зарар етказишга уриниш фактини аниклагандан сунг, маълумотларни уз жонига касд килган шахснинг яшаш жойидаги диспансеридаги мутахассис- психоневрологга юборади. Касалхонадан чиккандан сунг, пси-хоневрологик диспансер мутахассиси бемор билан маслах,атлашиши ва агар керак булса, уни даволаниш учун амбулатория ёки стационар муассасага юбориши керак.

РШТЁИМ шифохонасида даволаниш дав-рида, детоксикация муолажасидан ташкари, касддан узига зарар етказиш ташхисини тасдиклаш ва беморларнинг умумий сони-дан суицидал контингентини ажратиш зарур-лигини тасдиклаш уз жонига касд килишнинг олдини олиш чоралари (иккиламчи профилактика), идеал х,олатда уларнинг якинларига ёрдам бериш (учинчи даражали профилактика) нуктаи назаридан х,ам мух,имдир.

Бирламчи профилактика уз жонига касд килиш ички омилларини аниклаш, пайдо булаётган ^аётий кийинчиликларга етарлича жавоб беришга имкон берадиган ёки имкон бермайдиган шахсий хусусиятларнинг шак-лланиши ва ривожланишини урганишдан ибо-рат. Иккиламчи профилактика уз жонига касд килган шахс, унинг максади ва х,аракатлари билан ишлашга каратилган, чунки парасуи-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

цидал харакат сабаблари касаллик ва кийин хаётий вазиятларда яширин булиши мумкин. Учинчи даражали профилактика бу- парасуи-цидал харакатнинг кейинги холатлари такрор-ланмаслиги эхтимолини камайтириш, уз жонига касд килган шахснинг кариндошлари ва кариндошлари оиласи, кичик жамият билан ишлаш, яъни уз жонига касд килган шахснинг ижтимоий ва психологик реабилитацияси булиб хизмат килиши мумкин.

Психотерапевт ва психологнинг вазифа-ларига уз жонига касд килишдан кейинги даврнинг эхтимоллик вариантини аниклаш ва такрорий уз жонига касд килиш хав-фини бахолаш киради. Маълумки, уз жонига касд килишга уринган шахслар 17% дан 20% холатларда уз жонига такрорий касд килишга уринади. Айникса, касддан захарланишга уринганлар орасида, бу холат бир йилгача сакланиб туриши, касалхонадан чиккандан кейинги дастлабки 3 ой давр такрорланиш хавфи юкори булган муддат хисобланади. Шу билан бирга, беморларнинг уз жонига касд килишдан кейинги уткир даврда содир этил-ган харакатларга муносабати мухим прогно-стик белгидир. Беморнинг булиб утган вокеага танкидий муносабатини булмаслиги, вазиятни ижобий бахолаши якин келажакда такрорий уз жонига касд килиш хавфини кескин оширади. Такрорий уз жонига касд килиш харакатлари психиатрик нуктаи-назардан жиддий рухий касалликнинг мавжудлиги ёки унинг дебюти булиб хизмат килиши мумкин. Айникса куз-бахор даврида унинг аломатлари жадалла-шади ва бу узгаришларни купинча якин атро-фидагилари сезишмай колишади. Такрорий уз жонига касд килишга уринган контингент орасида дори воситаларини дозаси улимга олиб келадиган микдорда кабул килиниши кузати-лади.

Сунгги ун йил ичида пойтахтда уз жонига касд килиш таркалишининг сезиларли усиши кайд этилди - бу йилига 100 минг ахоли сонига 32 тагача холатни ташкил этади. Уз жонига касд килиш сонидан ташкари, камида 4-10 баравар купрок курсаткичда уз жонига касд килишга уриниш туFри келади.

Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази маълумотларига кура, Тошкент шахри ва Тошкент вилоятидан турли хил сабабли мурожаат килган уткир захарланган деярли

барча беморлар шифохонага ёткизилган, 2017 йилдан 2021 йилгача мурожаатларнинг уму-мий сонидан 7723 (14,3%) беморда уз жонига касд килиш аникланган. Уз жонига касд килиб захарланган беморларнинг умумий сонидан 4402 амбулатория беморлари ва 3321 стационар беморлар уз ичига олган. Шулардан уз жонига касд килишга уринган беморлар орасида 20 ёшдан 39 ёшдаги аёллар курсаткичи устунлик килиб-78,3%ни ташкил килган. Уз жонига касд килишга уринган эркак жинси вакиллари 21,7% ни ташкил этди. Уз жонига касд килишга уринган беморлар ичида шахар ахолиси (68,2%) вилоят ахолисидан устун келди (31,8%), аммо вилоят ахолиси орасида захарланишнинг оFирлиги ва хавф курсаткичи (реанимация ва интенсив терапия палатасида булиш) юкори эди.

Уз жонига касд килиш фаоллигининг чуккиси 20 ёшдан 29 ёшгача булган ёшлар орасида кузатилган (38,5%). 30 ёшдан 49 ёшгача булган катталар эса 27,2% ни ташкил этган. 4,3% холларда 14 ёшгача булган бола-лар орасида уз жонига касд килишга уриниш кайд этилган. Тахминан 3% холатларни (3,0% ва 2,7%) 50 ёшдан 59 ёшгача ва 60 ёш хамда ундан катта ёшдаги одамлар ташкил килган.

Тадкикотларимиз натижаларига кура, дори воситалари билан захарланиш (антидепрес-сантлар, нейролептиклар, психостимулятор ва нормотимик дорилар) барча уз жонига касд килиш умумий сонининг деярли 82% (81,6%) ни ташкил этди. Дори-дармонлардан сунг сирка кислотаси билан захарланиш уртача 16% ни ташкил килади. Бизнинг куза-тувларимизга караганда, мамлакатимизда сирка кислотаси кундалик хаётда ва озик-овкат билан истеъмол килишда кенг микёсда ва доимий равишда узок муддатли анъана-вий кулланилиши ( концентрланган 70% ва 96%) билан боFлик. Бу холатларнинг барчаси Узбекистон Республикасида концентрланган сирка кислотасини 10% дан юкори ишлаб чикариш ва сотишни такиклаш доирасида хам содир булмокда (Узбекистон Республи-каси Вазирлар Махкамасининг 2013 ноябрдаги 306-сонли карори «Узбекистон Республикасида чакана савдо коидаларига узгартириш ва кушимчалар киритиш туFрисида»). Учинчи уринда - алкоголдан захарланиш-2,7% ва кей-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

инги уринни пестицидлар - 1,05% ташкил этади.

Психофармакологик воситалар (ПФС) билан энг куп уткир захарланиш сабаби 2005 йил-дан бери рецептсиз сотишга рухсат берил-ган дорилар руйхатига тулик мос келади. Захарланиш учун купинча трициклик антиде-прессантлар, нормотимиклар, нейролептиклар ва комбинацияланган психотроп дорилар ишлатилган (1-жадвал). Барча суицидентлар-нинг тахминан ярми уз-узини захарлаш учун, даволаниш максадида илгари кабул килиб юрган дориларидан фойдаланишган.

Психотроп дори моддалар билан уз жонига касд килиш максадида захарланишлар сони тахлил килинган даврда баркарор булиб колди.

Тадкикот даврида, 2017-2021 йилларда токсикология булимига 7723 бемор госпитализация килинган. Шулардан 67% ини психотроп дори воситалари билан захарланган беморлар ташкил этди. Ушбу даврда фоиз курсаткичидан сезиларли оFишлар булмаган, бу уз жонига касд килиш максадида ишлатиладиган воситалар орасида психотроп дориларнинг жуда баркарор улушини курсатади.

Захарланиш ташхиси беморга х,амрох, булган кариндошлар, дори-дармонлардан буш идишларини топиш, беморнинг шахсий нарса-ларини текшириш, х,уши сакланганда беморнинг узини сурок килиш, шунингдек лаборатория ва токсико-кимёвий тадкикотлар ёрда-мида тасдикланади. Рухий холат туFрисидаги хулоса суицидолог ва психолог томони-дан такрорий текширувлар, анамнез маълу-мотлари ва агар керак булса психиатрнинг маслахати асосида амалга оширилади.

Нозологик тузилиши буйича уз жонига касд килган шахслар орасида, адаптация бузилиш-лари билан бирга кечувчи аффектив бузилиш-лар, иккинчи уринда спиртли ичимликларга ва психоактив моддаларга карамлик, учинчи уринда эса стресс билан боFлик булган невротик бузилишлар устунлик килган. Сунгги 5 йил ичида динамикада аффектив бузилишлар сонининг купайиши (16 дан 20% гача) ва БМЖ окибатлари (13 дан 15% гача), шунингдек (14% дан 20% гача) алкоголизм ва психоактив мод-даларга карам шахслар (айникса, уларни дои-мий кабул килиш бошлангандан бошлаб даст-

лабки 6 ой ичида) сонининг купайишини куза-тишимиз мумкин.

Бизнинг материалимиздаги антидепрес-сантлар гуру^и асосан трициклик антиде-прессантларга тегишли булган барча дориларнинг 90% амитриптилин билан ифодала-нади. Бу ерда уз жонига касд килишга урин-ганларнинг аксариятини (76% гача) 18 ёшдан 42 ёшгача булган аёллар ташкил килди, гарчи захарланишнинг катта кисми (45% гача) 19 ёшдан 35 ёшгача булган шахслар булган. Анти-депрессантларни кабул киладиган беморлар-нинг ярмидан купи уйкусизлик (уйку бузи-лиши) ва турли хил келиб чикадиган депрес-сив касалликларга чалинганлиги маълум булган. Кичикрок кисми психоактив моддаларга карам ёки сурункали оFрик бузилиши билан боFл и к булган шахслардан иборат булган.

Захарланишнинг оFирлиги кабул килинган таблеткалар сонига, уз жонига касд килган одамнинг тана вазнига ва ёшига, бошка дорилар билан бирикишига, шунингдек дори воси-таларни кабул килиш вактига (дори восита-ларнинг сурилиши) ва курсатилган ёрдамга боFлик. Катталар оFир (критик) ^олатдан бола-лар ва карияларга караганда тикланиш даври тезрок ва минимал асоратлар билан чикиб кетишлари мумкин.

ОFир за^арланган беморларда эс-хушни тикланиш динамикаси фазали характерга эга эди: чукур ёки юзаки кома даври оFир пост-коматоз астения даври билан алмашади ва бу эса уз навбатида узок давом этувчи уртача астеник холатга утиб кетади.

Суицидолог, психотерапевт, психиатр, психолог ёки конфликтологларнинг бемор билан иши дезинтоксикацион терапиядан бир кун утгач, оFир холатларда - 2-3 кун давомида амалга оширилиши мумкин.

Сунгги йилларда аффектив бузилишларни даволашда трициклик антидепрессантлар-нинг улушини камайтириш тенденцияси куза-тилганига хамда фарм бозорда токсик таъ-сири камрок булган дорилар пайдо булганига карамай амитриптилин билан захарланган беморлар сони анча юкори булиб колмокда. Бу айрим беморларнинг психиатр томонидан белгиланган дори воситаларини белгиланган тартибда кабул килиши, шунингдек беморларнинг яхши таъсир курсатувчи уйку дори-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

сини дорихоналар провизор ва фармацевт-ларидан сураб кабул килиши билан боFлик1 булиши мумкин. Бу х,олатда жуда мух,им омил - бу шифокорларнинг консерватизми ва улар-нинг «эски, вакт синовидан утган» дори-дармонларга «бириктирилиши», айникса тез седатив таъсирга эга булиш зарур булганда ва унинг нисбатан арзонлиги ва дорихона тармоFидаги эркин тарзда яъни, х,еч кандай рецептсиз харид килиниши эътиборни узига тортади.

Уз жонига касд килиш максадида зах,арланиш куп х,олларда трициклик антиде-прессантлар (ТЦА), асосан амитриптилин дори воситаси ёрдамида амалга оширилади. Бун-дан ташкари антидепрессантлардан СИОЗС гурух,ига тегишли циталопрам дори воситаси ёрдамида 10% дан 14% гача уз жонига касд килиш уринишлари кузатилиб, амитриптилин-дан сунг, иккинчи уринда турибди.

Ушбу дори воситаларидан уз жонига касд килиш максадида суицидентлар кузатувлари-мизга кура, 6 дан 40 гача, уртача 10-20 таблет-кани кабул килишган. Купгина беморлар анти-депрессантлар (невропатологлар, психиатрлар, тиббий психологлар, психоневрологлар томо-нидан тайинланган) билан даволаш бошлан-гандан бошлаб 1-2 ой ичида депрессив ало-матлар яккол намоён булганда, дори восита-ларнинг терапевтик таъсири х,али кузатилма-ган пайтда парасуицидлар амалга оширишган. Шунингдек, уз жонига касд килиш хавфи уму-мий амалиёт шифокорлари томонидан анти-депрессантларнинг назоратсиз даволаши ёки бемор узини узбошимча даволаши туфайли ортади.

Антиконвульсант гуру^ карбамазепин (23-27%) ва барбитуратлар (2-4%) билан ифо-даланган. Бу ерда, аввалги гурухда булгани каби, аёллар устунлик килдилар. Уз жонига касд килувчиларнинг купчилик кисмини органик шахс бузилиши, куз^алувчан психопатия, бош мия жарох,атидан кейинги окибатлар, бош оFриFи ва эпилепсия билан оFриган беморлар, кичик гурух,ини эса илгари антиконвуль-сантларни нормотимиклар сифатида кабул килган аффектив бузилишлар билан оFриган шахслар ташкил этган эди. Ушбу дори восита-лар 90% х,олларда невролог томонидан бемор-ларга буюрилган. Карбамазепин дори воситаси билан зах,арланиш 15-20 ва 30-49 ёш

гурух,ларида устунлик килди. Тадкикот даврида фенобарбитал билан иккита оFир за^арланиш кайд этилди (бири улим х,олати билан - 8 ойлик бола). Сунгги 2 йил ичида алох,ида шаклдаги барбитуратлар билан зах,арланиш деярли куза-тилмади, бунга сабаб тиббий амалиётда анти-конвульсантлар ва айникса уйку келтирувчи ва ухлатувчи дори воситалари кулланилишининг сезиларли даражада камайиши билан боFлик.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Охирги йилларда, бизнинг кузатувлари-мизга таяниб карбамазепин дори воситасини давомли, узок 1 йилдан куп муддатда кабул килиш х,ам суицидал фаолликни оширади деган хулосага келдик.

Карбамазепин дори воситаси билан зах,арланган беморлар орасида улим нисбатан камрок учрайди.

Нейролептиклар ва антипсихотиклар гурух,и азалептол, кетап, кетилепт, олзап, эго-ланза, сонапакс, сульпирид, просульпин каби дорилар билан ифодаланган. Тадкикотлар шуни курсатдики, антипсихотик дориларни кабул килиш туфайли уз жонига касд килиш билан зах,арланиш сони 2017 йилда 9% дан 2021 йилда 14% гача купайган, бу унинг дори-хоналарда рецептсиз сотилиши билан х,ам боFл и к булиши мумкин. Чунки нейролептик ва антипсихотик дори воситалардан зах,арланган беморларнинг учдан икки кисми рух,ий касал-лиги мавжуд катламга туFри келади. (асосан шизофрения ва биполяр аффектив бузилиш билан). Ёш даражаси энг юкори курсаткичи 30-49 ёш, 40-49 ёш, энг пастки чегараси эса, 20 ва 70 ёшни ташкил этди. Жинс жих,атидан эрка-клар ва аёллар уртасида зах,арланиш тахминан бир хил нисбат 1:1,8 га тенг булди. Уз жонига касд килиш х,аракатларини амалга оширишда антипсихотикларни алкоголь билан бирга-ликда кабул килиш 5 дан 15% гача булган.

Тах,лил килинган даврда азалептолдан улимга олиб келган зах,арланиш кайд этилма-ган, чунки барча х,олатлар уз вактида даволаш чора-тадбирлари олиб борилиши ва зарур фавкулодда чоралар курилиши билан боFлик.

Нейролептикларни асосан психиатрда руйхатда турадиган ва ушбу дориларни мун-тазам равишда шифокор тайинлаган х,олда кабул килиб юрадиган беморлар уз жонига касд килиш максадида куп микдорда истеъмол килиб мурожаат киладилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

Комбинирланган психотроп дорилар.

Уз жонига касд килиб захарланишни амалга оширишда суицидентлар томонидан психотроп дори воситалардан ташкари, бошка турли дорилар хам ишлатилади. Уз жонига касд килиш максадида ишлатиладиган энг кенг таркалган дорилар антидепрессантлар, бензо-диазепинлар, парацетамол, барбитуратлардир.

Ухлатувчи таъсирга эга таблеткалар гурухи асосан димедрол билан ифодаланган ва сунгги 3 йил ичида димедрол билан захарланиш частотаси 2,5 баравар камайган. Шу уринда захарланиш курсаткичи аёллар эркаклар-дан анча устун келиши исботланган (3: 1). Захарланиш бошка гурух дори воситаларига караганда ёшларда купрок учрайди. Нозоло-гик профилга кура, купинча димедрол дори воситалари билан истероид ёки эмоционал жихатдан бекарор турдаги психопатияси мав-жуд шахслар устунлик килган.

Психотроп дори воситалар билан уткир ва комбинирланган захарланишдаги клиник куриниш енгил холатларда мушак тонусининг пасайиши билан уйкучанлик ва визуал галлю-цинациялар, психомотор куз^алиш, оFиррок холатларда мушакларнинг тиришиши шакли-даги гиперкинез билан намоён булади.

Уз жонига касд килиш хатти-харакатларининг шаклланишига (уз жонига касд килиш хаёллари, режалари ва уриниш-лари) алкоголь ва бошка психоактив мод-даларни суистеъмол килиш сезиларли таъ-сир курсатади. Спиртли ичимликларга карам булган шахсларда алкоголь интоксикацияси-нинг мавжудлиги уз жонига касд килиш хав-фини сезиларли даражада оширади: маст холда содир этилган парасуицид холатлари хушёр холатда содир этилган парасуицидал касд килиш харакатларидан сезиларли даражада фарк килади. Спиртли ичимликларга карамликда уз жонига касд килишнинг юкори фаоллиги нотуFри ва шахс дезадаптатив хусу-сиятларнинг пасайиши билан боFлик. Ушбу шахслар учун улим даражаси уз жонига касд килиш хавфи билан таккосланади, чунки психоактив моддалар кабул килиш бошлангани-дан кейинги дастлабки ойларда катта депрес-сив бузилиш кузатилади. Умумий ахоли билан таккосланганда, алкоголь, психотроп дори воситалар ва психоактив моддаларга карам булган шахслар уз жонига касд килиш хавфи-

нинг беш баравар купайиши билан ажралиб туради.

Суицидал уй-хаёллар ва токсикомания, аддиктив хулк-атвор, пала-партиш хаёт тарзи каби бузилишлар билан суицидал хулк-атвор уртасида боFликлик мавжуд. Рухий бузилишлар ва психоактив моддалар суиистеъмол килиш уз жонига касд килиш хавфини янада оширади. Рухий бузилишларнинг таркалганлиги, психоактив моддалар суиистеъмол килувчиларнинг умумий популяцияга нисбатан купрок учраши ташвишли холат хисобланади.

Хулосалар. Психотроп дори воситаларидан захарланишнинг сони ва уларнинг барча суицидал захарланишлар орасидаги урни сунгги 5 йил ичида анча баркарор ва юкори булиб, уртача 67% ни ташкил килади. Уз жонига касд килувчилар орасида аффектив бузилишлар ва адаптив бузилишлари мавжуд булган 20 ёшдан 29 ёшгача булган аёллар устунлик килади. Захарланиш максадида купинча трициклик антидепрессантлар, нормотимиклар, нейро-лептиклар ва комбинирланган психотроп дори воситалари, кам холларда уйку таблеткалари ишлатилади. Парасуицидларнинг энг куп сони амитриптилин ва карбамазепин каби дори воситалари кабул килганларда кузатилади.

Психотроп дори воситаларидан суци-дал захарланишининг камайиш тенденция-сини йуклигини хисобга олган холда уларнинг олдини олиш чораларини куриш мухимдир:

1. Ушбу дори-дармонларни дорихона-ларда чикарилиши устидан назоратни кучай-тириш.

2. Уйку бузилиши ва депрессив касалли-кларни уз вактида аниклаш ва даволаш, уларнинг кайталанишини олдини олиш.

3. Амитриптилинни буюриш холатларини, шу жумладан уз жонига касд килиш максадида фойдаланишнинг юкори частотасини ва захарланишнинг узига хос оFирлигини хисобга олган холда поликлиника шифокорлари томонидан камайтириш.

4. Уз жонига касд килиш мумкин булган беморларни амбулатор шароитида даво-лашда энг кам токсик дориларни имтиёзли бошкариш.

5. Психотерапевтик ёрдамни кенгайтириш ва ошириш (шу жумладан кризис марказла-рини яратиш ва бошкалар).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

с ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ "Ч 17 и

Адабиётлар руйхати:

1. Акалаев Р.Н., Лодягин А.Н., Шарипова В.Х., Ризаев К.С., Матлубов М.М., Стопниц-кий А.А., Хожиев Х.Ш., Акалаева А.А. Хонбабаева Р.Х. Психотроп дори воситаларидан уткир зах,арланишларни даволаш (адабиётлар шарх,и). // Вестник экстренной медицины, том 14, № 1, - Тошкент, 2021. - С. 84-93

2. Акалаев Р.Н., Розанов В.А., Лодягин А.Н., Лучшева Л.В., Стопницкий А.А., Хонбабаева Р.Х., Акалаева А.А. Уткир экзоген зах,арланишларда уз жонига касд килиш ва пара-суицидал х,аракатлар (Адабиётлар шарх,и). // Вестник экстренной медицины, том 12, № 6, - Ташкент, 2019. - С. 81-87.

3. Войцех В. Ф. Суицидология / В. Ф. Войцех. — М.: Миклош, 2008. — 280 с.

4. Ливанов Г.А., Александров М.В., Лодягин А.Н., Батоцыренова Х.В. Пути предупреждения и лечения токсикогипоксической энцефалопатии у больных с острыми тяжелыми отравлениями // Клиническая медицина. - 2011. - №6. - С. 56-59.

5. Лужников Е.А. Медицинская токсикология. Национальное руководство. М.: «ГЭОТАР-Медиа». - 2014. - 952 с.

6. Лучшева Л.В., Акалаева А.А., Хонбабаева Р.Х. Уз жонига касд килишнинг мурак-каб муаммоларини бартараф этиш йуллари. // «Pedagogika», № 2, - Ташкент: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2019. - С. 44-49.

7. Холмогорова А.Б., Суботич М.И., Корх М.П., Рахманина А.А., Быкова М.С. Деза-даптивные личностные черты и психопатологическая симптоматика у лиц с первой попыткой суицида и хроническим суицидальным поведением // Консультативная психология и психотерапия. 2020. Том 28. № 1. С. 63-86.

8. Цыганков Б.Д. Суициды и суицидальные попытки (клиника, диагностика, лечение) / Б.Д. Цыганков, С.В. Ваулин. — Смоленск: СГМА, 2012. — 232 с.

9. Шоумаров Г.Б., Палуанова З.Д. Факторы суицида и их особенности в Республике Каракалпакстан // Современное образование (Узбекистан), 11 (96), 2020, стр. 3-13.

10. Kerr G.W., McGuffie A.C., Wilkie S. Tricyclic antidepressant overdose: a review // Emergency Medicine Journal. - 2001. - №18. - С. 236-241.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 10 (119)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.