Научная статья на тему 'ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ РОДИТЕЛЕЙ ПРИ ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ, НАХОДЯЩИХСЯ В КРИЗИСНОМ ПЕРИОДЕ'

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ РОДИТЕЛЕЙ ПРИ ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ, НАХОДЯЩИХСЯ В КРИЗИСНОМ ПЕРИОДЕ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
157
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ВОЗРАСТНАЯ ПЕРИОДИЗАЦИЯ / КРИЗИСЫ В РАЗВИТИИ / ВЗАИМООТНОШЕНИЯ С РОДИТЕЛЯМИ / МЕХАНИЗМЫ ЗАЩИТЫ / МЕХАНИЗМ ВОЗДЕЙСТВИЯ / ДОВЕРИЕ / КОНФЛИКТ / ПРИВЯЗАННОСТЬ / ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ТЕХНИКИ / ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ РУКОВОДСТВО

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллоева Розия Хакимовна, Маматова А.Б.

В статье раскрываются особенности возрастных кризисов и их влияние на поведение детей, приводится информация о периодизации психического развития и место возрастных кризисов в ней. Приведены особенности кризиса подросткового возраста; особенности поведения подростка, механизмы защиты, трудности во взаимоотношениях со взрослыми - родителями и преподавателями, новообразования возраста. Авторы, также, приводят техники воздействия на поведение подростков, мини - тренинги для родителей, практические руководства, содержащие в себе психологический и педагогический компоненты.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGOCAL & PEDAGOCICAL SUPPORT OF PARENTS ON UPBRINGING CHILDREN UNDER THE CRISIS PERIOD

In the article characteristics of age crisis and their influence on children behavior are revealed. Given information about periodization of mental development and position of age crisis in it. The characteristics of crisis of juvenile age; characteristics of adolescent behavior; defence mechanisms, difficulties in interrelations with grown-ups - with parents and teachers, age novelty are cited. The authors also give influence techniques on adolescent behavior, mini-training for parents, practical guidance containing psychological and pedagogical components.

Текст научной работы на тему «ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ РОДИТЕЛЕЙ ПРИ ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ, НАХОДЯЩИХСЯ В КРИЗИСНОМ ПЕРИОДЕ»

Boboeva Sayyora Boboradjabovna - Dotcent of the Department of Social Sciences, Tajik State University of Law, Business and Politics in Khujand. Tel: (+992) 92 776 07 97, E-mail: kpntolerans@mail.ru

РО^НАМОИИ ПСИХОЛОГИ - ПЕДАГОГИИ ВОЛИДАЙН ДАР ТАРБИЯИ ФАРЗАНДОНИ ДАР ДАВРАИ БУХРОНЙ ЦАРОРДОШТА

Абдуллоева Р.Х,., Маматова А.Б.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

Вакте дар бораи "бухрон" мешунавем, аллакай дар тасаввуроти мо як мафхуми манфй пайдо мешавад. Калимаи "Бухрон" аз тарафи оммаи васеъ хамчун мафхуми манфй кабул карда шудааст. Аммо дар фанни психология бухрон бо дигар мазмун истифода бурда мешавад.

Бухрони синнусолй - ин давраи инкишофи фаъоли функсияхои нави психикй, намунахои рафтор, бархам хурдан ва ташаккул ёфтани системаи нави муносибатхо мебошад[1].

Инкишофёбии психологй мисли функсияхои организм, кй дар он як давраи оромй бо давраи фаъолй иваз мешавад, монанд аст. Х,амин тавр, давраи инкишофи муътадили кудак бо бухронхо бонавабат чо иваз мекунад. Ба давараи инкишофи муътадил тагиротхои наонкадар назаррасро хос медонанд. Даврахои бухронй бо тагйиротхои яку якбора ва шикастхо дар шахсияти кудак тавсиф дода мешавад. Гуфта метавонем, ки хангоми бух рон на хислатхои алохида, балки худи кудак батамом тагйир меёбад.

Натичаи гузариш аз бухрон ин ташаккули навоварихои синнусолй мебошад.Навоварихо - ин тагйиротхои психологй ва ичтимой мебошанд, ки дар як зинаи инкишоф аввалин маротиба ба вучуд омада, хусусиятхои нави хаёти дохилию берунии кудакро ифода менамояд.

Х,ангоми гузариши фарзанди наврас аз давраи бухронй, ба калонсолон донистани механизмхои пайдоиши он, душворихои кудак, хиссиёти у ва чигуна ба фарзанди худ кумак расонидан мумкин аст, зарур мебошад. Дарк кардани ин холати нав ва дастгирии калонсолон ба наврас барои кулай ва самаранок аз сар гузаронидани бухрон мусоидат мекунад.

Дар психологияи сиинусолй якчанд давраи бухрониро чудо менамоянд. Ба волидайн дар бораи чунин даврахои бухронй маълумот доштан ва ба ин шароитхо омода будан зарур мебошад[2].

Даврахои бухронй инхоянд:

1. Бухрони 1 солагй - давраи гузариш аз тифлй ба барвакти бачагй.

2. Бухрони синни сесолагй - бо афзоиши мустакилй ва фаъолии кудак вобаста аст. Яке аз бухронхои калон ба хисоб меравад.

3. Бухрони синни 7 солагй - бо омадан ба мактаб, тагйироти накши ичтимой ва фаъолияти пешбаранда - чои бозиро таълим ишгол мекунад - ифода меёбад.

4. Бухрони синни наврасй. Ин давраи душворе хаст дар хаёти кудак ва у бо тагироти амики физиологиву эмотсионалй, тагйироти сохтори арзишхо, ташаккулёбии чахонбинй ифода меёбад.

Синну соли наврасй хамчун давраи "душвор", "давраи гузариш", "давраи бухрондор" тавсиф дода мешавад. Худи давраи наврасй - ин як давраи хаёти фарзанди шумо мебошад, ки давраи кудакй кариб гузашта рафтааст, аммо хаёти калонсолй холо шуруъ нашудааст.

Хусусияти асосии ин давра - тагиротхои яку якбораи сифатан нав, афзоиши босуръат ва бисёр номутаносиб мебошанд.

Бархе аз волидайн мушохида мекунанд, ки фарзанди онхо бисёр канорачуй шудааст, ба у доштани худуди шахсй бисёр мухим аст. Дагалии наврас, хатто истифодаи суханони кабех, метавонад хамрох бо хисси ранчидан ва нозуктабъй зохир шавад. Наврас ба худ муносибати танкидона дорад, аз киёфаи зохирии худ розй нест, ба худ боварй надорад ва хатто метавонад хашмгин бошад. Дар асоси ин у метавонад либосхои гайриоддй ба бар кунад, муйхои сарашро ба рангхои гайриодатй ранг кунад, пирсинг андозад. Наврас мехохад хама чиро тачриба кунад, ин метавонад ба рафтори девиантй: сигоркашй, майл ба машруботи спиртй, истеъмоли маводи нашъаовар оварда расонад. Дар давраи наврасй кудак мехохад асоси майлу хохишхои худро дониста бошад, назар ба олами ботинии худ кунад. Мехохад шахсияти худро биомузад,

тарафхои бокувват ва сусти онро мyaйян кyнaд - баъзе вакт ба ин саволхои худ у наметавонад чавоб пайдо кунад ва аз ин сабаб хисси Faйpикaноaтмaндй эхсос мекунад[6].

Бухрони давраи наврасй хамчун таваллуди дубораи кудак зухурот меëбaд. Ин чapaëн аз тарафи наврас дар шакли тарс - тарси аз даст додани "Ман"-и худ аз сар гузаронида мешавад. Дар назди наврас 2 рох истода аст:

1. Бо худ, бо олами махсус ва алохидаи худ, бо кобилиятхои фардии худ мондан;

2. Бо волидайн, ки нафарони наздику арзишнок хастанд бокй мондан аз "Ман"-и худ даст кашидан.

Дар асоси хаячону ташвиши волидайн чунин рафторхои наврасон меистанд:

1. Рафтор дар хона ë мактаб - душвории назорат кардан, душвории идора кардани наврас, "ба талаботхои мактаб риоя намекунад", "дар утоки худ рубучин намекунад" в. F.

2. Хислатхои нави характер, ки аз тарафи волидайн хамчун хислатхои манфй бахо дода мешаванд - "пеш аз хама бозй", "гапногир шудааст", "бадхашм аст" в.f.

Дар зер ба волидайн як машкеро пешнищод мекунем, ки барои дарки шароитхои инкишофи наврас ба онхо кумак мекунад:

Машк - "Худро наврас эхсос кунед!"

Ду курсиро ба хам наздик мемонем - яке калон ва дигарй хурд. Аз иштирокчдани ихтдарй хохиш карда мешавад, то кушиш кунанд ба хардуи курсихо якуякбора нишаста тавонанд. Яке аз курсихо "кудакй" ном дорад - дигарй - "калонсолй". Дар бораи эхсосоти иштирокчй мепурсем.

Накли тренер: Мегуянд, наврас нафаре хаст, ки дар хардуи ин курсихо нишаста аст. Инак, тасаввур кунед, ки дар хардуи ин курсихо, ки яке калону дигарй хурд мебошанд яку якбора нишастан чигуна аст. На онкадар кулай! Аз як тараф рафтори хоси калонсолона бо тамоми талаботхояш, аз тарафи дигар баргашт ба кудакии беFyбоp.

Шумо худро чигуна хис кардед??!

Барои бештар дарк кардани фарзанди ба воя расида истодаи худ, хар як падару модар бояд дар бораи сабабхои физиологиву психологии бухрони синни наврасй маълумот дошта бошад.

Асосхои физилогии бухрони давраи наврасй.

Давраи наврасй -ин як даврае мебошад, вакте системаи эндокринологй фаъол гашта микдори зтеди хормонхоро коркард мекунад. Хррмонхои афзоиш ва хормонхои чинсй ба хуни наврас омада мерасанд. Дар ин чо афзоиши яку якбораи каду комат ва вазн ба назар мерасад. Бо хисоби мдана ин "чахиши афзоиш" дар писарбачахо аз 13 то 15 солагй, баъзе вакт то 17 солагй, дар духтарбачахо дар 11 - 13 солагй ба амал меояд. Инчунин шакли бадан тaFЙиp меëбaд. Сараввал сар, дасту панча, пойхо андозаи бузург мегиранд, баъд дароз шудани дасту пой, дар охир афзоиши кафаси сина мушохида мешавад. Х,амаи ин дар аввал ба номутаносибии шакли бадан меоварад[7].

Дар ин давра расиши чинсй OFOз мешавад: дар руй ва бадан муй мебарояд, овози писарбачахо каме дaFaл мешавад, духтарбачахо хайз мебинанд - хамаи ин тамоюли чинсиро ба вучуд меоварад, ки дар назди наврас саволхои здад дар шинохти худ, вучуди худ, тaFиpотхои организм ба миëн меоянд.

Дар ин давра дар наврасон зуд тaFЙиp ëфтaни холати рухй мушохида мешавад: ханда зуд метавонад ба гиря мубаддал гардад, хисси хушбахтии мутлак метавонад зуд бо махзунй чо иваз кунад. Х,атто як ранчиши хурд метавонад ба хуручи хашму Faзaб оварда расонад.

Волидайн набояд фаромуш созанд, ки пушти ин ходисахо на хама вакт рафтору муносибат, балки хормонхои организм меистанд.

Мухимтарин нуктаи инкишофи психофизиологии наврас ба бaлOFaтpacй, инкишофи чинсй ва худмуайянкунии чинсй мебошад. Худмуайянкуни чинсй, муайян намудани мансубияти чинсй чapaëни мураккаби психосексуалй ба хисоб меравад. Гарчанде, ин тарафи масъалаи ба бaлоFaтpacиpо сарфи назар мекунанд, бояд атрофи он андеша кунанд[7].

Инкишофи чисмонию чинсй бо пайдоиши эхсосоти навбанав тавсиф меëбaд:

- Х,айзи духтарон

- Эрексия ва поллютсияхои писарон - аксар вакт аз тарафи наврасон хамчун сенсатсия кабул карда мешавад, бо вучуди ин, худшиносии наврас на хама вакт бо кабулу коркарди ин ахбороти нав дар бораи "Ман"-чисмонии худ дуруст кор бурда метавонад.

Наврасон дар ин давра метавонанд аз лоFap ë фарбех буданашон шарм кунанд (ин ходиса хамрохи доимии инкишофи чинсй аст), метарсанд ки чapaëни ба воя расидани онхо "нодуруст" амалй шуда истодааст, r^ë онхо ба меъëp мувофик нестанд ва ба монанди хамин.

Наврасон, дар биcëp холат, нисбати ба воя расидани физилоигии худ хиссдати дукутбаро хис мекунанд, масалан, хисси Fypyp бо нафрат ба чисми худ хамрадиф меоянд. Ин номутаносубии эхсосот дар рафтори Faйpичaшмдошти наврас ифода ëфтa метавонад, масалан, бархе аз духтарбачагон бо рафтор, тарзи либоспушй, ороиши муи сар, хатто хатту харакат ба писарбачагон таклид мекунанд, ëки, ба мисли чинси "миëнa" рафтор зохир мекунанд, дигаро духтархо, баръакс, киëфaи худро намудор мекунанд.

Норозигй аз кжфаи худ ба холатхои фавкулодда нохушш оварда расониданаш мумкин. Имрузхо, дар тиббдат, ходисаи "Анорексияи психикй" биcëp мушохида мешавад, ки сабаби он даст кашидан аз кабули Fизо дар асоси фикри Faлaти "фарбех будани андоми худ" мебошад. Дар саросари дуте наврас духтарон, ки бо чунин ташхис тахти назорати табибон карор доранд, здад шуда истодаанд. Худро "фарбех" хукм кардани духтарбачагон аз сабаби мукоиса кардани худ бо моделхо, хунармандони машхур ба мдан омада, норозигии онхо нисбати кжфаи худ меафзояд ва кабули "Ман"-и чисмонии худ таъмин намешавад.

Дар писарбачагон низ ин ходиса мушохида мешавад ва дар мукоисаи худ бо хамсолон ва "норасо" хукм кардани киëфaи зохирии худ ифода меëбaд. Писарбачагон хисси номукаммалй аз cap мегузаронанд, шармгин, дамдузд мешаванд, худро зуд - зуд ва пинхонй дар оина мебинанд. Баъзе наврасон, дар ин давра, махсус коидахои гигиениро сарфи назар мекунанд, аз оббозй даст мекашанд, муйи сарро бетартиб нигох медоранд, ба сару либос эътибор намедиханд, ^ë марди мустакилу якрав худро нишон додани хастанд. Нисбати "Ман"-и чисмонии худ эътирозхои гуногун низ мушохида мешаванд.

Волидайн бештар аз рафтори номакбули писарон шикоят мекунанд: писарбача метавонад руирост сухани кабех гуяд, кушоду равшан бешармона гап занад, бо духтарбача беэхтжту беэхтиромона муошират кунад. Аммо, дар ин чо, низ на бадрафторй, балки сатхи поëни омодагй ба душворихои давраи бaбaлоFaтpacй мушохида мешавад.

Наврас, мукобили душворихои пешомада, ки онхоро бе кумаку дастгирии калонсолон бояд хал кунад, худро заиф эхсос мекунад.

Дар чунин ходисахо ба волидайн таъкид карда мешавад, ки масъалаи тарбияи чинсй басо чиддй буда, пурзур кардани назорат, нобоварй, гузоштани таъкик аз тарафи онхо, натанхо натичаи хуб намебахшад, балки, дар окибат, метавонанд наврасро аз олами калонсолон дур созад, хисси нобоварй ба худро ташаккул дихад, ин ходиса, дар навбати худ, кабули накши психологй-ичтимоии мардонаро аз тарафи писарбача ва занонаро аз тарафи духтарбача душвор месозад. Наврас аз волидайн дур шуда, ба мухити калонсолони "доно" ворид мешавад.

Мушохидахо нишон медиханд, ки дар масъали тарбияи чинсй пешниходи мушаххас додан мушкил аст - мавзу ва мухтавои сух бат, масъалахои баррасишаванда аз саволхои худи наврас, хусуиятхои фардй - психологй ва сатхи омодагии у вобастагй дорад. Мухим он аст, ки волидайн оиди масъалаи инкишофи чинсй на дар худи давраи наврасй, хангоми рубару шудан бо бухрон сухбат OFOЗ кунад, балки пештар, аз фахмондадихихои содда корро шуруъ намоянд.

Албатта, хангоми акселератсия инкишофи биологии наврас пеш рафта ташаккули шахсият каме акиб мемонад, номукаммалии инкишофëбии биопсихикй ва мавкеи ичтимоии наврас бо мдан меояд. Афзоиши назарраси чисмонй чунин холатро пешниход мекунад:

- наврасони 13-14 сола, ки кадашон аз волидайн баландтар гаштааст, кариб ба муносибатхои чинсй омода хастанд,

- аз чихати психологй, маънавй акиб мондааст, ташаккули шахсият таъмин нашудааст.

Барои хамин ИНФАНТИЛИЗМи наврасони муосир бештар ба назар мерасад; калонсол будан барои онхо аз ба даст овардани мустакилй, озодй, хукукхо иборат буда, ин аз кабули масъулият ва ухдадориххои одами калонсол дур аст. Асоси рафтор дар инчо холо хам майлу хохишхои кудаконаи эхсос кардани лаззат аст, яъне "Ман хамин

тавp мехохам". Ин шавку хавас, хиссдату эмотсияхои навpас муваккатй, аз амикй холй бyда, ба назоpати шyypнок дода намешаванд.

Баpхе аз навpасон, пинхонй ба тамошои филм ва сайтхои поpногpафй, мастypбатсия, петтинг шypy мекунанд. Ин холат волидайнpо ба ташвиш меоваpад. Назоpати pафтоp, тафтиши хyчpаи хоб, кофтукобхо, пypсишхои сахт - ин амалхое хастанд, и волидайн хачун пешгиpии холатхои номатлуб интихоб мекунанд.

Аммо, набояд фаpомyш сохт, ки фишоp ва такикхо аксуламали эътиpоз, оппозитсияpо ба мдан оваpда, сабаби ба миëн омадани низо, вайpоншавии муносибатхои волидайну фаpзанд мегаpданд. Волидайн, даp баpохмонии таpбияи чинсй, бо хамpохии pохбаpи синф, бояд маълумотхои муфид ба даст оваpанд, бо зиpакии хоса ва тахаммyлпазиpй ба коp шypy намоянд.

Асосхои психологии бyхpони синни навpасй.

Ду pохи зyхypоти бyхpони давpаи навpасй мушохида шуда аст: бyхpони хуввият ва бyхpони вобастагй.

1. Бyхpони хуввият. Ифодаëбии бyхpон бо pохи мустахкам каpдани мустакилияти худ чунин аст: даFалй, якpавй, хyдсаpй, кушиши даp хама коp бо хости худ амал каpдан, зидди калонсолон баpомадан, мухофизат каpдани худуди шахсии худ.

Бехypматй ба навpас, махдуд сохтани хаpакатхои мустакилонаи y, "..Ту холо хypд хастй, ки фи^и хyдpо баëн кунй.." даp навpас аксуламалхои манфиpо ба вучуд меоваpад.

Зyхypоти бyхpон чунин тавсиф дода мешавад:

а) Кушиш ба мyошиpат бо хамсолон. Ба назаp меояд, ки навpас, гyë метавонад бо дустонашон даp телефон ë pyбаpy соатхои даpоз сухбат кунад;

б) Кушиши мyкаppаp каpдани хуввият ва хyдмyхтоpии худ.

2. Бyхpони вобастагй. Зyхypоти асосии ин бyхpон: аз хад зиëд гапдаpо будан, бозгашт ба шавку хавас ва шаклхои pаpфтоpи кудакона, вобастагй аз калонсолон, мустакил набудан, аз фи^и бисëpй вобаста будан, кушиш ба "мисли хама" бyдан."Бyхpони вобастагй", хамчун бyхpони давpаи навpасй ба падаpy модаpон бештаp писанд аст, ба фи^и онхо, гyë даp ин холат муносибатхои "дypyст, нек" ^о нигох дошта мешавад, яъне муносибатхои типи "калонсол - кудак".

Аммо ин то кадом даpача дypyст бошад?!

Ба назаpи шумо кадом шакли зyхypоти бух pон бехтаp мебошад??

Яке аз вазифахои аввалиндаpачаи бyхpони давpаи навpасй ин ба даст оваpдани мустакил й даp кабули каpоpхо, мyхокимаpонй, хyлосабаpоpй, pафтоp, яъне - ташаккул ëфтани мавкеи мукаммал нисбати худ ва хаëти худ мебошад. Махз баpои хамин, pохи "бyхpони мустакилият" аз хама махсулнок ба хисоб меpавад, чунки y ба шахси инкишофëфтаистода имконият медихад то навоваpихои давpаи навpасиpо кабул кунад вабо онхо мутобик шавад.

Ба Fайp аз мустакилнокй, навоваpихои даваpи навpасй инхо мебошанд:

Навоваpй №1 Пайдо шудани шавку хавас нисбати олами ботинии худ.

Навpас ба олами ботинии худ назаp мекунад, нисбати хиссиëти худ, нисбати мавкеи худ байни атpофиëн шавку хавас пайдо мекунад, нотакpоpии шахсияти хyдpо даpк мекунад. Навpас кушиш мекунад хyдpо ва атpофиëнpо бештаp биомузад[9]. Худи мо, калонсолон, то чй андоза хyдpо мешиносем?!

Машк баpои худомузй: "Гули хафтpанг".

Максад: омухтани ифода намудани фикpy хиссдати худ.

Даp давpа ичpо каpда мешавад. Ба иштиpокчиëн гули коFазии 7 pанг дошта сyпоpида мешавад, ки даp хаp як гyлбаpги он чумлаи нопyppа навишта шудааст. Иштиpокчиëн даp давpа,шифохй, чyмлахоpо пyppа мекунанд. Чумлахо:

- Ман хушхол мешавам, вакте...

- Ман болидаpyх мегаpдам, вакте..

- Ман нигаpон мешавам, вакте...

- Ман ноpохат мешавам, вакте...

- Гиpя гyлyгиpам мекунад, вакте...

- Дуст медоpам, вакте ки...

- Ман мехохам, ки...

Даp охиp фи^у андеша, инчунин хиссиëти иштиpокчиëн шунида ва мухокима каpда мешавад.

Навоваpй №2

Дар наврас ташаккулёбии тафаккури танкидй мушохида мешавад. Мантики дурушт акли наврасро фаро мегирад. Ин мантик ба хар як савол чавоби аникро талаб мекунад:

- Рост ё дуруг;

- Х,а ё не;

Мисоли назарраси ин ходиса дар максимализм - зохир мегардад, ки бо хамохангии пурчушухуруш мачбур мекунад, ки наврас барои "хамешагй" бо волидайн ё дустон кахрй шавад; бо вучуди "пайдо накардани маънои зиндагй" ру ба афсурдагй оварад.

Машк: "Ман киям?!"

Бо истифода аз " Ман.." чумла созед. Ба иштирокчиён пешниход карда мешавад, ки харчи бештар дар бораи худ маълумот пешкаш кунанд.

Навоварй №3 Талабот ба муносибатхои махрамона ва эътирофи атрофиён.

Дар ин давра дустон барои наврас, аксар вакт, аз ъзоёни оила дида наздиктар мегарданд. Ишки аввал низ дар хамин давра мушохида мешавад. Дар ин давра фикри атрофиён ахамияти калонро пайдо мекунад. Наврас зохиран нисбати гуфтахои калонсолон беахамияти нишон медихад, аммо, дар асл, хар як гуфтахоро дар сари худ "сабт" мекунад. Яъне, хангоми давраи бухронй дар наврас чунин шаклхои рафторро мушохида кардан мумкин аст:

- Ба намуди зохирии худ бештар эътибор медихад.

- Кушиш ба мустакилй ва озодй.

- Гурухбозй бо хамсолон.

- Шавки баланд нисбати донистани муносибатхо бо чинси мукобил.

- Талабот ба танхой.

- Талабот ба худуди шахсй.

- Саросемакорй дар мухокима ва хулосабарорй.

- Бо вучуди хунсардии беруна ба хама гуфтахои атрофиён гуш додан.

Бухрони давраи наврасй - барои калонсолон, волидайн, омузгорон - бухрони аз хама мушкилтарини синнусолй мебошад. Махз барои хамин, назди калонсолон вазифаи мушкил гузошта мешавад: хуб дарк кардани хусусиятхои физиологиву психологии ин давра ва ба фарзанд дар рохи бабалогатрасй кумак расонидан ва хаматарафа дастгирй кардан. Омухтани хусусиятхои инкишофи шахсият ва доираи ичтимой[9].

Хусусиятхои инкишофи шахсияти наврас.

1. Ба наврасон васеъ гардидани худшиносй хос аст, он дар чустучуи "Мани идеалй", тахлили доимии "Мани вокеи", ташаккул ёфтани "Мани чисмонй" мушохида мешавад.

2. Пайдоиши хисси калонсолй ва ифодаёбии он дар тарзи либоспушй, рафтори гайритабий, навгонихо дар нутк.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Инкишофи кобилияти худтарбиякунй ва худинкишофдихй.

4. Афзоиши талаботхои муошират кардан ва худмукарраркунй, худмухторй ва мустакилй аз волидайн.

5. Ноустувории эмотсионалй ва харакатхои аффективй.

6. Инкишофи арзишхои маънавй, ки хануз дар рафтор мустахкам нестанд, ифроти (аксентуатсия) характер.

7. Ч,о доштани ноустуворй дар рафтор, эмотсияхо ва акидахо. Хусусиятхои инкишофи доираи ичтимой дар наврасй чунин аст:

1. Рафтори намоишкорона дар чойхои чамъиятй;

2. Сохтани муносибатхои байнишахсй дар асоси шавку хавас, на фаъолияти таълимй, ки дар навбати худ ба дарачаи дуюм мегузарад;

3. Пайдоиши машгулиятхои гуногунранг, ки наврасро ба худ чалб мекунанд ва хамчун майдони худифоданамой ва худнамоишдихй хизмат мекунанд.

4. Ноустувории шахсй, ки ба ноустувории муносибати дустона оварда мерасонад -дустй номустахкам ва кутохмуддат мешавад.

5. Пайдоиши гуруххои референтй.

6. Пайдоиши шавку хавас ва мукаррар кардани муносибатхои аввалин бо намояндагони чинси мукобил.

Фаъолияти пешбарандаи ин давра - муошират бо хамсолон, ки баъзе вакт хусусияти пинхонй ва махрамонаро дорад.

Наврасон ба фаъолона муошират кардан ва гурух бозй кардан бо хамсолон шуру мекунанд. Нисбати худ ва калонсолон талабатхои баланд мегузоранд. Вакте шумо ба фарзанди навраси худ ба мисли кудак муносибат мекунед у нисбати ин амали шумо зид мебарояд ва норозигй баён мекунад[3]. Дар давраи наврасй дар кудакон ду системаи калони муносибатхои байнихамй ташаккул меёбанд:

7. Муносибат бо калонсолон;

S. Муносибат бо хамсолон.

Ин ду система пештаp низ вучуд дошт, аммо, махз даp давpаи навpасй мувозинати онхо ба хам мехypад.

Arap муносибат бо хамсолон шакли pафокатpо гиpад, бо омyзгоpy волидайн мисли пештаpа мемонанд, яъне автоpитаpии калонсолон. Азбаски мyошиpат бо хамсолон ба навpас бештаp фойда меоваpад, шавку хаваси актуалии онхоpо конеъ мегаpдонад, кудак аз мактаб ва оила дyp мешавад.

Даp pафти бабалоFатpасй кудакон кушиш мекунанд, бо хамсолон даp мавзуи шахсй мyошиpат кунанд, оpзy, накша, коp ва сиppи хyдpо мухокима кунанд.

Бо вучуди ин, ягон танкид ва фи^и дигаpонpо нисбати дусти худ шунидан намехоханд: чй даp боpаи камбудии y бошад, чй даp боpаи хислатхои хуб. Мухокимаи шахсияти дусташ хатто даp шакли таъpифy тахсин хамчун хучум ба мустакилияташ кабул каpда мешавад.

Навpасон кушиш мекунанд гypyххо ташкил кунанд, то дохили онхо мyошиpат аз коидахои муайян, ки набояд вайpон шаванд, ба pох монда навад. Даp гypyххо навpасон оиди мушкилоти худ, аз хандаи атpофиëн натаpсида, озодона сухбат каpда метавонанд.

Даp гypyхи навpасон муносибатхои саpваpй мyкаppаp каpда мешаванд. Эътибоpи хоса аз таpафи саpваp баpои навpасе, ки даp маpкази диккат каpоp надоpад, мухим мебошад. Навpас ба дустии наздик бо саpваp кушиш мекунад ва намехохад ин мyносибатpо аз даст дихад.

Муносибатхои номуваффак бо pафикон аз таpафи навpас сахт аз саp гyзаpонида мешавад. Баpои ба даст оваpдани дустон, навpас кушиш мекунад, ки хаpгyна коpеpо нишон дихад ва хатто коидахои меъëpхои ичтимоиpо вайpон кунад, бо калонсолон pyиpост ба низо pавад.

Яъне, аз ин маълумотхо муайян мешавад, ки даp асоси бyхpони синни навpасй холати ба вучуд омадани зиддиятхо байни таFиpотхои дохила ва шаpоитхои таFиpëбандаи беpyна, ки хохишхои кудаки ба воя pасидаpо конеъ намегаpдонад, меистад. Навpас ва волидайни y, гyë, даp ду кутби алохида истодаанд: навpас кушиш мекунад, ки таFЙиp дихад - онхо мехоханд, ки фаpзандашон мисли пештаpа бимонад; волидайн мехоханд, ки фаpзандашон аввал акли pасоpо сохиб шавад - навpас бо pафтоpи худ баpакси инpо нишон медихад. Волидайн кушиш мекунанд, ки хаpчи зyдтаp ин ходисаpо тахти назоpати худ гиpанд, усулхои таpбиявиpо пypзyp гаpдонанд ва ин муносибатхои волидайну навpасpо баpъакс вайpон месозад. Навpас ба хулосае меояд, ки бо онхо мyошиpат каpдан дyшвоp гаштааст, аз як чихат, y ниëз ба дастгиpии волидайн доpад, аз чихати дигаp наметавонад ба онхо наздик шавад. Ин боиси дyp гаштани навpас аз оила мегаpдад. Нисбати волидайн беахамияти зохиp мекунад, ки аслан ин механизми худмухофизаткунй мебошад[3]. Ифодаëбии бyхpони навpасй даp pафтоpхои онхо:

1. Хашмгинй даp муносибат бо калонсолон;

2. Зуд-зуд иваз шудани холати pyхй;

3. Поëн pафтани вачхиëти таълим;

4. Даpсгypезихо ë беэътибоpй ба вазифаю сyпоpишхо;

5. Гапногиpй;

6. Негативизм;

7. Аз коpхои хона дyp шудан; S. Мyнокишакоpй;

9. Вайpон каpдани коидахои ичтимой в.f.

Зинахои бyхpони давpаи навpасй инхоянд:

1. Зинаи тобyхpонй. Даp ин зина шикасти одатхои каблй- стеpеотипхо ба амал меоянд. Махз даp хамин зина волидайн дyшвоp гаштани мyошиpатpо кайд мекунанд.

2. Зинаи авчи бyхpон. Ин ходиса, аксаp вакт, бо синну соли хpонологии 13 солагй мувофик меояд. Муносибатхои байни волидайну фаpзанд вайpон шуда навpасон ба гypyхбандихо py меоваpанд. Даp ин давpа фахмидани таFиpотхои навpас, кабули шахсияти y, даp якчоягй чустучу каpдани масъалахо бо назаpдошти фикpи шахсии навpас басо мухим аст.

3. Зинаи баъдибyхpонй. Ин зина бо пайдо шудани муносибатхои нав тавсиф дода мешавад.

Бояд кайд каpд, ки ифодаëбии бух pон аз шаклхои он, ки даp аввал оваpда шудаанд, вобастагй доpад; бщрони \уввият ва бщрони вобастагй.

Аввалин шакли бухрон бештар пахн гашта дар худсарй, беарзиш кардани калонсолон, зидди талаботхои онхо баромадан, хифзи моликияти шахсии худ ифода меёбад. Ин хама тагиротхои хоси давраи наврасй буда мо наметавонем инхоро ислох кунем. Дар хотир бояд дошт, ки онхо доимй набуда дар холатхои алохида зохир мешаванд.

Чи тавре, ки дар боло кайд карда будем, наврас дар ин холат:

1. Гапгардон мешавад;

2. Нисбати харгуна талабот саркашй зохир мекунад;

3. Дар хама кор якрав аст;

4. Х,азлу шухихои номатлуб зохир мекунад;

5. Дагал мешавад;

6. Ботинан ранчур мегардад, сухани калонсолонро зуд ба худ мекашад.

Тавсияи психологй ба волидайн аз пеша кардани тахаммулпазирй, мушохидакор будан, бо андешаи хамачониба интихоб кардани рохи муошират иборат буда, таъкид карда мешавад, ки хеч гох ба чушухуруши наврас бо газаб чавоб надиханд[3].

Дуюмин шакли бухрон, ки бухрони вобастагй меномем, нисбат ба аввалин ором ва чашмнорас мегузарад. Дар ин чо гапгирии аз хад зиёд, бозгашт ба рафтори кудакона, вобаста будан аз фикру акидахои калонсолон мушохида мешавад. Мутаассифона, волидайн аз ичунин ранг гирифтани ахвол шод хасстанд, чунки фарзанди онхо тахти назорати доимии онхо карор дорад ва гуё ягон таъсироти манфй ба у зарар расонида наметавонад. Аммо, худи хамин шакли ифодаёбии бухрон ба ташаккули минбаъдаи шахсияти наврас зараровар буда, дар у инфантилизмро ба вучуд меоварад.

Бухрони синнусолй дар инкишофёбии психологиву физиологии кудак ахамияти калон дорад. Барои хамин, волидайн бояд бо сабр дарки амики ин ходиса бо фарзанди худ муносибат кунанд.

Бухронхо ба инсон дар шинохти худ, инкишофёбй, омухтани имконот ва хусусиятхои худ кумак мерасонанд.

Гузариш аз бухрон, чи тавр паси сар кардани душворихо,ташакуулёбии минбаъдаи шахсияти наврас аз рохнамоии окилонаи волидайн вобастагй дорад. Волидайн бояд дар ташаккули арзишхо, ба рох мондани муносибатхои нави дустона, хамкори кардан бо дигар калонсолон ва дигар ходисахои мухими давраи гузариш бояд ба фарзанди худ кумак расонанд. Вазифаи аввалиндарачаи волидайн аз дастгирии фарзанди худ дар давраи гузариш иборат буда, дар ин чо аз насихатгуй, таъкидхои зиёд, талаботхо баланд бояд даст кашид. Муносибатхо бо мавкеи хайрхохона, ба эътиборгири талаботхои аввалиндарачаи наврас ба рох бояд монда шаванд.

Машк: Х,одисахо.

Ба иштирокчиён варакахо таксим карда мешаванд, ки дар онхо холатхои гуногун инъикос ёфтаанд. Х,ар як иштирокчй ходисаи ба худ таалук доштаро баланд хонда, хиссиёти бавучудомадаро гуяд ва онро ба "Ман" паёмак нисбати наврас баргардонад.

1. Х,олат - духтари шумо ба писари кучагард ошик шудааст!

Х,иссиёти шумо -

"Ман" паёмаки шумо.

2. Шумо ба хонаи худ, ки дар ошёнаи 9-ум чойгир аст, ворид шудед ва дидед, ки писаратон болои тиреза нишаста аст!

3. Шумо мунтазири мехмонхо хастед. Духтари шумо кулчаканди барои мехмонон омода кардаи шуморо бурида хурд!

4. Худи хозир шумо фарши хонаро шустушу кардед. Писари шумо аз куча рост омада бо пойафзол ба утоки худ шитобид!

Кушиш кунед, ки мурочиатхои шумо ба тагйир додани рафтори наврас нею ба расонидани холати хиссии шумо нисбати ин ходиса равона карда шавад[9].

Мо метавонем дар бораи усулхои психологй - педагогии таъсиррасонии тарбиявй ба наврас зиёд бахс кунем, аммо хамеша дар интихоби воситахои таъсиррасонии тарбиявй бояд хамеша ба принсипи мухими психлогй - принсипи муносибати индивидуалй такя намоем[1].

АДАБИЁТ

1. Психологи: китоби дарсй барои донишчуёни макотиби олй; Зери тахрири Давлатов М. Душанбе - 2010.-336с.

2. Педагогика ва психология. Давлатов М.Т., Миралиева А.М. - Душанбе, "Ирфон", 2007. - 344с.

3. Учителю о практике психологической помощи: Книга для учителя. - М.: Просвещение, 1988. - 176с.

4. Педагогическая диагностика в работе классного руководителя. / Н.А. - Волгоград: Учитель, 2007. - 128с.

5. Хрестоматия по этике и психологии семейной жизни. Учебное пособие для учащихся старших классов/ сост. И.В. Гребенников, Л.В. Кованько. - М.: Просвещение, 1986. - 271 с.

6. Учителям и родителям о психологии подростка./ под ред. Аркелова Г. - М.: Высш. шк., 1990. - 304 с.

7. Возрастная психология:учебник/ Л.Д. Столяренко, Д.В. Столяренко.- Ростов н/Д.: Феникс, 2017. 442 с.

8. Психология родительства: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. М.: Академия, 2005. - 368с.

9. Мир детства: Подросток/под ред. Хрипко, М.: - Просвещение, 1982. - 432с.

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ РОДИТЕЛЕЙ ПРИ ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ, НАХОДЯЩИХСЯ В КРИЗИСНОМ ПЕРИОДЕ

В статье раскрываются особенности возрастных кризисов и их влияние на поведение детей, приводится информация о периодизации психического развития и место возрастных кризисов в ней. Приведены особенности кризиса подросткового возраста; особенности поведения подростка, механизмы защиты, трудности во взаимоотношениях со взрослыми - родителями и преподавателями, новообразования возраста.

Авторы, также, приводят техники воздействия на поведение подростков, мини -тренинги для родителей, практические руководства, содержащие в себе психологический и педагогический компоненты.

Ключевые слова: возрастная периодизация, кризисы в развитии, взаимоотношения с родителями, механизмы защиты, механизм воздействия, доверие, конфликт, привязанность, психологические техники, педагогическое руководство.

PSYCHOLOGOCAL & PEDAGOCICAL SUPPORT OF PARENTS ON UPBRINGING CHILDREN UNDER THE CRISIS PERIOD

In the article characteristics of age crisis and their influence on children behavior are revealed. Given information about periodization of mental development and position of age crisis in it. The characteristics of crisis of juvenile age; characteristics of adolescent behavior; defence mechanisms, difficulties in interrelations with grown-ups - with parents and teachers, age novelty are cited.

The authors also give influence techniques on adolescent behavior, mini-training for parents, practical guidance containing psychological and pedagogical components.

Keywords: age periodization, crisis in development, interrelations with parents, defence mechanisms, mechanism of influence, confidence, conflict, attachment to, psychological methods, psychological guidance.

Сведения об авторах:

Абдуллоева Розия Хакимовна - канд.пед.наук, доцент общеуниверситетской кафедры психологии Таджикского государственнного педагогического университета им. Садриддина Айни; E-mail: roziahon@mail.ru; Телефон: (+992) 919137629

Маматова А.Б., старший преподаватель общеуниверситетской кафедры психологии Таджикского государственнного педагогического университета им. Садриддина Айни; E-mail: aziza tgpu@mail.ru; Телефон: (+992) 501860157

About the authors:

Abdulloeva Roziya Hakimovna - Сап&ёМв of Pedagogical Sciences, Docent of the Chair of general psychology. Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni; E-mail: roziahon@mail.ru; Phone: (+992) 919137629 Mamatova A.B., the senior teacher of the Chair of general psychology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni; E-mail: aziza tgpu@mail.ru; Phone: (+992) 501-86-01-57.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВАЛЕОЛОГИЧЕСКИХ ТЕСТОВ И ЗАДАЧ В ПРОЦЕССЕ ОРГАНИЗАЦИИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ КРЕДИТНОГО ОБУЧЕНИЯ

Баротзода К.А., Одинаев Н.

Таджикский государственный педагогический университет им. С.Айни

Одной из разновидностей нелинейной системы является кредитная система обучения -образовательная технология, повышающая уровень самообразования и творческого освоения знаний на основе индивидуализации, выборности образовательной траектории в рамках

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.