CC BY
25
УДК371.9 ББК 74.3
Ра^монов ЗикриёПулотович, н.и.п., дотсенти кафедраи педагогикаи ицтимой ва касби; Ра^монова Дилбар Зикриёевна, н.и.п., дотсенти кафедраи педагогикаи ицтимой ва касбии МДТ "ДДХ ба номи академик Б. Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
Рахмонов Зикриё Пулотович, к.п.н., доцент кафедры социальной и профессиональной педагогики; Рахманова Дилбар Зикриёевна, к.п.н., доцент кафедры социальной и профессиональной педагогики ГОУ «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Rakhmonov Zikriyo Pulotovich, c. of pedagogical sc., Associate Professor of the department of social and professional pedagogy; Rakhmanova Dilbar Zikriyevna,
c.ofpedagogical sc., Associate Professor of the department of social and professional pedagogy under the SEI "KSU named after academician B. Gafurov" E-mail: dilbar_sns@mail.ru
Вожа^ои калиди: шахсияти хонанда, цобилияти зеунй, цобилияти меунати фикрй, вацуи мусбат, раванди таълим, цобилиятуои фикрй, фаъолияти таълимй, шавци маърифатцуй, шавц, цувва, маводи таълим
Дар мацола асосуои педагогиву равонии ташаккули цобилияти зеунии хонандагони хурдсол мавриди барраси царор гирифта, цайд гардидааст, ки ташаккули фаруанги умумии шахсияти хонанда, омодасозии у ба зиндагй, дар цомеа ба вуцуд овардани замина чщати интихоб ва аз худ намудани ихтисос, тарбияи шахсияте, ки хешро дар назди цомеа, хонавода ва давлат масъул мешуморад, яке аз уадафуои асосии макотиби таусилоти миёнаи умумй дар замони муосир ба шумор меравад. мафууми «цобилияти меунати фикрй» шару дода шудааст. Зикр шудааст, ки бо мацсади дар хонандагон ташаккул додани вацуи мусбат нисбат ба раванди таълим аз синфи якум огоз намуда, бояд чауор талцинкунандаи ба уам алоцаманд ташаккул дода шавад, ки онуо: дарки омузиш, боварй ба цудрату имконияти худ, зарурияти инкишоф додани цобилиятуои фикрй, кушиши дастрас гардонидани фаъолияти таълимй ва самарабахш гардонидани он. Ташкили дурусти фаъолияти таълимй як цатор лаузаи ба уам алоцамандро тацассум менамояд, ки аз шароитуои дохиливу беруни вобастагй доранд, ки ин шароитуо дар мацола шаруу тасниф дода шудаанд. Ба ацидаи муаллифони мацола цанбауои ташкилию техникй ва гигиенй дар цатори цанбауои шахсиву ацлй мууимтарин цисматуои таркибии цобилияти зеунии хонандагон ба шумор мераванд. Мундарицаи амици таркиби бауамтаъсиррасонии ин цанбауо бо воситаи мацсад ва вазифауои ин ё он фаъолият муайян сохта мешаванд.
Ключевые слова: личность ученика, интеллектуальные способности, интеллектуальные трудовые способности, позитивное настроение, познавательные способности, учебная деятельность, познавательный интерес, учебный материал, процесс обучения
В данной статье речь идёт о психолого-педагогических основах развития умственных способностей младших школьников, даётся определение понятия «способность к умственному труду». Подчёркивается, что развитие личностной культуры учащихся, их подготовка к жизнедеятельности, заложение фундамента по профориентации, воспитание личности, которая несёт ответственность за судьбу своей семьи, общества и государства, является одной из важнейших задач современной школы. Отмечается, что с целью развития у учащихся положительной мотивации к школе начиная с первого класса у детей должны развиваться четыре составляющие умственного развития, в которые входят: познание учения, вера в собственные силы, необходимость развития умственных способностей, стремление к познанию и учебной деятельности. По мнению авторов статьи, организационно-технические и гигиенические свойства наряду с умственными качествами являются важнейшей составляющей умственных способностей учащихся.
АСОСУОИ ПЕДАГОГИВУ ПСИХОЛОГИИ ТАШАККУЛИ ЦОБИЛИЯТИ ЗЕУНИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ УМСТВЕННЫХ СПОСОБНОСТЕЙ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
PEDAGOGICAL-PSYCHOLOGICAL BASES OF DEVELOPMENT OF MENTAL ABILITIES OF YOUNGER SCHOOLCHILDREN
Key words: student's personality, intellectual abilities, intellectual labor abilities, positive mood, cognitive abilities, educational activity, cognitive interest, educational material, learning process
The article under consideration dwells on the teacher being a psychological basis for the development of mental abilities of younger students, definition of the concept of "ability to mental work." The authors of the article lay an emphasis upon the idea that the development of students' personal culture, their preparation for life, laying the foundation for career guidance, educating a person who is responsible for the fate of his family, society and the state is one of the most important tasks of a modern school. It is different that in order to develop studentsл positive motivation for school, starting from the first grade, children should develop four components of mental development, which includes learning, self-confidence, the need to develop mental abilities, the desire for cognition and learning activities. In conformity with the authorsл opinion, organizational - technical and hygienic properties along with mental qualities are the most important component of students' mental abilities.
Дигаргунихои имрузаи ичтимоию иктисодй дар Ч,умх,урии Точикистон масъалаи ташаккули шахсияти баркамол, эчодкор фаъолиятманд ва кордону масъулиятшиносро ба миён гузоштааст.
Ташаккули фарханги умумии шахсияти хонанда. омодасозии у ба зиндагй, дар чомеа ба вучуд овардани замина чихдти интихоб ва аз худ намудани ихтисос, тарбияи шахсияте, ки хешро дар назди чомеа, хонавода ва давлат масъул мешуморад, яке аз хадафхои асосии макотиби тахсилоти миёнаи умумй дар замони муосир ба шумор меравад.
Дар чахони муосири зудтагйирбанда ва пур аз тазод бояд шахсонеро тарбия намоем, ки дорои сифатхои ташаббускорй, навоварию амалигардонй, тагйирпазирй, ухдабарой, масъулияти созандагиву бунёдкориро дошта бошанд. Онхо бояд шахсони бомаърифат, аз чихдти маънавию ахлокй устувор ва кордоне бошанд, ки роххои дастрас кардани ахборро тавассути воситахои гуногун интихоб намуда, онро тахлил, таркиб ва арзёбй карда, масъалахои мураккаби олами атрофро дарк созанд, мушкилихои гуногуни таълимию хаётиро пешгуй ва хал намудатавонанд. Зеро инсон мачмуи талаботи моддиву маънавиеро дорад, ки барои конеъ гардонидани онхо аз олами вокей истифода мебаранд. Аммо на х,ама ва;т хама чизхое, ки барояш лозиманд, дар табиат дар шакли тайёр вучуд доранд. Барои дигаргун сохтан ва ба талаботи худ мувофик намудани мавчудоти олам инсон нахуст дар бораи онхо маълумот ва дониш дошта бошад.
Дониш ин натичаи раванди маърифат, махсули фаъолияти дарккунандаи инсон ва воситаи мухимтарини дигаргунсозии вокеият мебошад. Инсон донишхои андухтаашро дар амалия татбик намуда, боз хам донишхои нав ба нав ва хамзамон махорату малака хосил мекунад, ки ин ба раванди минбаъдаи фаъолияту х,аёти у ва х,амзамонону ояндагони у хеле мухим аст. Педагоги шинохтаи кишвар М. Лутфуллоев дар ин замина гуфтааст: «Дониш, махсул ва натичаи фаъолияти маърифатии инсон аз фарогирии маънавй ва тасвири идеалии олам иборат буда, тавассути кобилияти зехнй зохир мегардад»(5,27).
Тачрибахо оид ба дарку шинохти ташаккули кобилияти зехнии хонандагон нишон медиханд, ки агар маводи таълим аз чониби муаллим шавковару дастрас баён гардида, аз тарафи хонандагон бо истифодаи амалхои фикрй идрок карда шавад, пас, маводи таълим аз тарафи хонанда бо хубй аз бар карда шуда, фаъолияти фикрии хонанда осонтар, раванди азхудкунии дониш босифаттар мегардад.
Дар ифодаи мафхуми «кобилияти мехнати фикрй» чои марказиро махорат ва малакахои фикрй ишгол менамоянд. Дар рафти тадкик ва муайянсозии пешрафти хонандагон аз дарачаи ташаккули равандхои фикрии онхо мо ба хулоса омадем, ки дарачаи пешрафт дар бисёр чихат бо дарачаи ташаккули махорат ва малакахои фикрй муайян карда мешавад. Х,амин тавр, чузъи фикрй дар мафхуми кобилияти мехнати фикрй чои марказиро ишгол намуда, тахкурсии раванди таълим ба хисоб меравад.
кобилияти зехнй - тахлили хусусиятхои шахсият мебошад, ки дар якчоягй муносибати шахсро ба раванди таълим муайян месозанд ва дарачаи пахлухои интеллектуалй, ташкилию техникй ва гигиении онро, ки ба хонанда имконияти ичрои хамагуна фаъолияти фикриро фарохам меоварад, ташкил медихад(4,318).
кобилияти фаъолияти фикрй муттахддии фарх,анги зехнй, ташкиливу техникй ва гигиении шахсро дар худ тачассум намуда, муносибати шахсии субъектро ба фаъолияти мазкур такозо менамояд. Тарбияи кобилияти зехнй модели мураккаби бисёрдарачагй аст, ки махорат ва малакахои таълимию ташкилй, таълимию ахборотй ва таълимию коммуникативиро фаро
мегирад. кобилияти фаъолияти фикрии хонандагон онро талаб менамояд, ки хдр як хонанда дар речаи фардй кору фаъолият намояд.
Хднгоми тарбияи кобилияти зехнй ба ташаккули муносибати мусбати хонанда ба таълим эътибори махсус дода мешавад.
Бо максади дар хонандагон ташаккул додани вачхи мусбат ба раванди таълим аз синфи якум огоз намуда, ташаккули чахор талкинкунандаи ба хам алокаманд ташаккул дода мешавад:
1. Дарки омузиш.
2. Боварй дар имконият ва зарурияти инкишоф додани кобилиятхои фикрй.
3. Кушиши дастрас гардонидани фаъолияти таълимй ва самарабахш гардонидани он.
4. Баланд сохтани шавки маърифатчуй дар сохаи фаъолияти таълимию маърифатй.
Барои инкишофи вачх корхои зерин ба анчом расонида мешаванд:
- муносибати мусбат ба таълим;
- фахмонидани навгонй ва халталаб будани маводи таълимй;
- ташкили мухокимаи маърифатй;
- ташкили холати муваффакшавй ва хавасмандгардонии хонандагон.
Дар мафхуми «кобилияти фаъолияти фикрй» чои махсусро чузъиёти фикрй ишгол менамояд.
Махорат ва малакахои фикрй хангоми кор бо китоб пахлуи тахлилии раванди донишандузиро таъмин намуда, дарки босифати маводи таълими омухташавандаро хифз менамоянд.
Чузъиёти фикрй хангоми кори хонанда бо сарчашмахои илмй ва дигар сарчашмахои ахбордихй: инкишофи нутк, мушохида, масъалахои маърифатй, хангоми ичрои вазифаи хонагй халкунанда мебошанд.
Унсурхои чузъиёти шахсиву фикрй ба сифати тахкурсие баромад менамоянд, ки дар асоси он тамоми раванди таълим ба рох монда мешавад. Чузъиёти ташкилию техникй ва гигиенй дарки босифати маводи таълимро таъмин менамоянд.
Ташкили дурусти фаъолияти таълимй як катор лахзахои бахам алокамандро тачассум менамояд, ки аз шароитхои дохиливу берунй вобаста аст.
Ба шароитхои беруна инхо дохил мешаванд:
• Речаи дурусти фаъолият.
• Чихози мехнат ва чои махсуси кор.
• Муайянсозии тартиби махсуси тайёр кардани вазифаи хонагй барои хар руз ва давоми хафта.
Ба шароитхои дохилй махорати бо зудй ба кор ворид шудан, онро бодиккат то охир расонидан, корро бо суръати тез ва босифат ичро кардан ва г. дохил мешаванд.
Тарбияи одат ба фаъолияти муназзам аз тарбияи речаи хуби корй огоз меёбад. Бе риояи речаи руз ва банакшгирии фаъолияти харруза инсон ба муваффакиятхои назаррас ноил гардида наметавонад. Барои хамин хам супоришхои хонагиро хамаруза дар як вакти муайян бояд ичро намуд. Барои ба ин максад ноил шудан бояд волидайн хонандаро дар хона назорат намоянд ва ба он муваффак шаванд, ки ичрои вазифаи хонагй ба одат табдил ёбад.
Аз руи гуфти равоншиносон (К.М. Гуревич, Е.И. Горбачёва), вакте ки инсон ягон фаъолиятро бе хеч шавк бо кувваи дохилии худ мубориза бурда ичро мекунад, дар холати дохилии вай ду мархила хамдигарро иваз менамоянд (3,79).
Сараввал инсон бо душворй фаъолият мебарад, худро мачбур месозад, ки фаъолиятеро ичро намояд. Х,амаи ин дар асоси талкини иродавии бошуурона сохта мешавад. Гарчанде инсон кувваи зиёд сарф менамояд, аммо фаъолияташ босифат нест. Охиста инсон ба кори кардаистодааш шавк ё марок зохир менамояд. Кор зудтару самарабахштар ба рох монда мешавад. кувваи иродаи дохилй камтар сарф мешавад.
Х,ар як хонанда чои махсуси дарстайёркунй, рафи махсус барои китоб доштанаш зарур аст. Дар вакти омода сохтани вазифаи хонагй набояд касе ба вай халал расонад. Х,атто чои махсус ба вакт ва сифати ичрои супориши хонагй таъсири мусбат мерасонад. Ин аносир ба назари кас хеле содда ва чузъй менамояд, вале агр кас ба ин нукта амиктар андеша намояд, хохад дид, ки фазои ташкилй ва хатто гигиенй ба шаклгирии кобилияти зехнии хонанда муассир аст. Агар фазо ором, самимй, бехалал ва аз лихози гигенаву рафохият омода набошад, метавонад , ба равону зехни хонанда таъсиррасон бошад ва боиси паст гардидани кобилияти азхудкунй ва лаёкати фикрии у гардад.
Х,амин тавр, чанбах,ои ташкилию техникй ва гигиенй дар катори унсурх,ои шахсиву аклй
мухдмтарин кисматх,ои таркибии рушди кобилияти зеунии хонандагон ба шумор мераванд.
Мундаричаи амики таркиби бахдмтаъсиррасонии ин чанбах,о бо воситаи максад ва
вазифах,ои ин ё он фаъолият муайян сохта мешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гальперин, П.Я. Формирование умственных действий и понятий/ П.Я. Гальперин. -М.: Прогресс, 1965, - 206с.
2. Границкая, А.С. Научить думать и действовать/А.С. Границкая. -М.: Просвещение, 1991,-172с.
3. Гуревич, К.М., Горбачёва Е.И. Умственное развитие школьников: критерии и нормативы/ К.М.Гуревич. -М.: Знание, 1992, -79с.
4. Зах, А.З. Развитие умственных способностей младших школьников/А.З. Зах.-М.: Просвещение, 1984, - 318с.
5. Лутфуллоев, М. Эхёи педагогикаи ахам/М.Лутфуллоев. - Душанбе: Дониш, 1997. - С.27-30.
6. Рахманова, Д.З. Творчество учителя на уроке/ Д.З. Рахманова. -Худжанд, 2015. С.- 67
7. Шамова, Т.И. Активизация учения школьников/Т.И. Шамова. -М.: Просвещение, 1982, -126с.
REFERENCES:
1. Halperin, P.Ya. The Formation of Mental Actions and Concepts. - M.: Progress, 1965, - 206 p.
2. Granitskaya ,A.S. To Teach to Think and Act. -M.: Enlightenment, 1991, - 172 p.
3. Gurevich, K.M., Gorbacheva, E.I. Mental Development of Schoolchildren: Criteria and Standards. -M.: Knowledge, 1992, - 79 p.
4. Zach, A.Z. The Development of Mental Abilities of Younger Students. - M.: Enlightenment, 1984, - 318 p.
5. Lutfulloev, M. Emergency of New Pedagogy. - Dushanbe: Knowledge, 1997. - P. 27-30.
6. Rakhmanova, D.Z. Creativity of the Teacher in the Lesson. - Khujand, 2015. - P. 67.
8. Shamova, T.I. Revitalization of the Teachings of Schoolchildren.-M.: Enlightenment, 1982,-126p.
