CC BY
1ПСИХИКАЛЫЦ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРДЫЦ ТАНЫМДЫЦ ЦАБШЕТТЕР1Н ЫНТАЛАНДЫРУДАГЫ ТИ1МД1 ЭД1С-ТЭС1ЛДЕР
САДВАКАСОВА НУРГУЛЬ АМАНЖОЛОВНА
Педагогика гылымдарыныц магистрi, Е.А.Бекетов атындагы Караганды зерттеу университетi, «Арнайы жэне инклюзивтi бiлiм беру» кафедрасыныц ага окытушысы,
Караганды, ^азакстан
КУДАРИНОВА АСЕЛЬ СЕЙДЫГАЛИЕВНА
Педагогика гылымдарыныц магистрi, Е.А.Бекетов атындагы Караганды зерттеу университетi, «Арнайы жэне инклюзивт бiлiм беру» кафедрасыныц ага окытушысы,
Караганды, ^азакстан
ТАКИБАЕВА ЖАНАР ДЖУМАБЕКОВНА
Е.А.Бекетов атындагы Караганды зерттеу университетi, «Арнайы жэне инклюзивт бiлiм беру» багдарламасыныц 2 курс магистранты, Караганды, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацала психикалыц дамуы тежелген балалардыц танымдыц цабшеттерт дамыту жэне ынталандыру бойынша тшмд1 эд1с-тэс1лдерд1 талдауга арналган. Психикалыц дамуы тежелген (ПДТ) балалардыц танымдыц цабшеттерт дамыту - цаз1рг1 б1л1м беру ЖYйесiнiц взект1 мэселелертщ 6ipi. Мацалада инклюзивт1 бшм беру эд1стемелер1 царастырылады. Сонымен цатар, ойын технологиялары , арт-терапия, когнитивтж ойындар жэне эмоционалдыц-ержтж сфераны ныгайту тэсшдертщ тшмдшт жазылады. Бул топтагы балалардыц бшм алу барысында ерекше цажеттiлiктерi болгандыцтан, педагогтар мен психологтар танымдыц процестердi дамытуга багытталган тиiмдi эдiс-тэсiлдердi цолдануга умтылады. ПДТ балалардыц танымдыц цабшеттерт ынталандыру - олардыц вмiрге бейiмделуi мен тулгалыц дамуына оц ыцпал етедi. Бул зерттеу педагогтар мен арнайы педагогтарга психикалыц дамуы тежелген балалардыц танымдыц цабшеттерт тиiмдi ынталандыру Yшiн практикалыц усыныстар бередi.
Ty^h свздер: психикалыц дамуы тежелген балалар, танымдыц w-эрекет, дидактикалыц ойындар, сенсорлыц жаттыгулар, арт-терапия.
Психикалык дамудьщ тежелуьбул баланьщ интеллектуалды кабшетшщ жасына сэйкес келмеуг Психикальщ дамуы тежелген (ПДТ) балаларда бшм алу юкерлшнщ киын дамуымен катар энцефалопатикалык ауру белгiлерi ОЖЖ-нщ органикалык кунсыздыгын айгактайтын (тыл) ете белсендшк, импульсивтш, сонымен катар мазасыздану, агрессивтш мшез-кулык байкалуы мYмкiн.
Мектепке баратын психикалык дамуы тежелген балаларга бiрнеше ерекшелштер тэн. Олар мектепте окуга толык дайын болмайды. Себебi оларда мектеп окушысына кажеттi бiлiктер мен дагдылар калыптаспаган жэне оку материалын игеру де киынга тYседi. Арнаулы кемексiз олар карапайым санау, жазу, окуды да мецгере алмайды. Ондай балага мектепте кабылданган мшез-кулык нормаларын сактау да едэуiр кYшке туседь ЖYЙке жYЙесiшц жукаруы нэтижесiнде олар тез шаршайды, ецбекке ынтасы темен болып, кебiнесе бастаган iстi аягына дейiн жеткiзуге тезiмдерi де жете бермейдь Мундай балаларда бас ауруы жиi байкалады. Психикалык дамуы тежелген балалардыц зешш тураксыз, кецiлi сырт нэрселерге тез аугыш болып келедi де, кажеттi обьектiге назар шогырландыру кабiлетi темен болады.
Зейiннiц тураксыздыгы баланыц кабылдау жэне тYЙсiну процестерше де керi эсер етедi. Нэтижесшде бала кабылдаган акпаратты талдай алмайды. Аталган балаларда iздеу, зерттеу функциясы жоктыц касы. Психикалык дамуы тежелген балаларда ойлаудыц барлык тYрлерi дерлш артта калып отырады. ПДТ балалардыц танымдык ерекшелiктерi стандартты децгейден темен болуы мYмкiн. Олардыц есте сактау, зешн, ойлау жэне сейлеу дагдылары дамудыц
орташа децгешне сэйкес келмейдь Мундай балалардыц танымдык кабшеттерш дамыту кезiнде жеке багдарлы тэсiлдi колдану ете мацызды, себебi эр бала жеке жэне кайталанбас даму динамикасына ие.[1]
Жеткiлiктi дамыган есте сактау жэне зейiн - танымдык эрекет ешмдшшнщ мацызды шарттарыныц бiрi. Зейiн танымдык эрекеттщ шогырлануы мен тацдамалылыгын белсендiредi, ал оныц нэтижесшде алынган акпаратты жад сактайды. Зешннщ жумыс децгей оныц негiзгi сипаттамаларыныц жиынтыгымен аныкталады: келем, шогырлану, ауысу.
Зешннщ карама-карсы кYЙi - тураксыздыкпен, алацдаушылыкпен, зешннщ болмауымен сипатталатын беймазалык деп карастырылады. Акыл-ойдыц дамуы тежелген кезде зешннщ жеткшказ децгей танымдык белсендшктщ мацызды жэне байкалатын белгшершщ бiрi болып табылады. Мундай балаларда кец таралган зейiннiц болмауы, ез ю-эрекетш нашар уйымдастыру жэне баяу «ецдеу» эртYрлi себептерге ие жэне сэйкесшше эртYрлi тYзету эдiстерiн кажет етедi.
Осылайша, орталык жYЙке жYЙесiнiц органикалык закымдануыныц жецiл, калдык эсерi бар балаларда:
- шаршаудыц ^шеюг
- жумыс кабiлеттiлiгiнiц темендеуi;
- ершт зейiннiц жеткiлiксiздiгi, оныц келемi мен шогырлануы;
- есте сактау кабшетшщ элсiздiгi
- психикалык процестердщ инерциясы;
- ауысу кабiлетiнiц нашарлыгы, зейiннiц белiнуi, сондай-ак ашуланшактык пен козгыштыгыныц жогарылауы;
- мотордыц тежелуi немесе керiсiнше летаргия, пассивтiлiк байкалады. [1]
Теменде ПДТ балалардыц танымдык кабшеттерш дамыту Yшiн пайдаланылатын тиiмдi эдiс-тэсiлдер сипатталган:
а) Дидактикалык ойындар.
Дидактикалык ойындар балалардыц зейiнiн, есте сактауын жэне ойлау кабiлетiн дамытады. Ойындар кезiнде балалардыц танымдык белсендшп артады, бала жаца акпаратты оцай мецгередь Мысалы, есте сактау кабшетш дамыту Yшiн «Кiм не кердi?», «Еске тYсiр» сиякты ойындар колданылады.
ПДТ балалардыц дамуыныц ерекшелiгi - когнитивтш функциялардыц дамуыныц баяу жэне кейде ассиметриялык тYрде етуiнде. Олар акпаратты кабылдап, есте сактауда, назар аударуда киындыктарга кезiгедi. Сондай-ак тYсiнiктердi жэне корытындыларды калыптастыруда киындыктарга тап болады. Бул балалармен жумыс жасау барысында оларга кызыкты, бiрак кYPделi емес, ойын тYрiндегi тапсырмалар усынылуы мацызды.
Дидактикалык ойындардыц максаттары мен мшдеттерь
Дидактикалык ойындар - бул балаларга жаца материалды мецгерту, ой-ерiсiн кецейту жэне психикалык кабiлеттерiн дамыту Yшiн колданылатын курал. ПДТ балаларга арналган ойындардыц негiзгi мiндеттерi:
- оку мен ойлауга кызыгушылык калыптастыру;
- накты заттар мен кубылыстарды тануды жецiлдету;
- логикалык ойлау кабшеттерш дамыту;
- зешннщ турактылыгын арттыру;
- шыдамдылык пен ынтымактастыкка тэрбиелеу;
ПДТ балаларга арналган дидактикалык ойындардыц тYрлерi темендегiдей карастырылады:
1. ^арапайым топтау жэне салыстыру ойындары. Бул ойындар балаларга заттарды белгiлi бiр белгiлерi бойынша топтауды, салыстыруды Yйретедi. Мысалы, тYрлi-тYCтi пiшiндердi немесе эртYрлi елшемдегi заттарды бiр-бiрiнен ажыратуды Yйрету.
2. Сездш ойындар. Тш дамыту Yшiн сездш ойындар ете мацызды. Мысалы, "^айда орналаскан?" ойыны аркылы балалар заттардыц орналасуын сезбен тYсiндiредi, бул олардыц сездш корын кецейтуге кемектеседi.
3. Жумбак шешу ойындары. Жумбактар шешу балалардыц логикалык ойлауын жэне тYсiну кабшетш дамытады.
4. Зейiн мен есте сактау ойындары. "Не езгердi?" ойыны аркылы балаларда бiрдей заттарды есте сактау жэне езгерiстердi байкау дагдылары калыптасады.
5. Санды; жэне математикалык ойындар. "Сандарды табу" сиякты ойындар карапайым санды; операцияларды Yйренуге жэне есеп шыгаруды жецiлдетуге кемектеседi.
ПДТ балалар мен дидактикалык ойындарды уйымдастырудагы эдiстемелiк усыныстар:
- ойындарды карапайым, кызыкты ету. Ойындар кызыкты эрi карапайым болуы керек, себебi ПДТ балалардыц зешн аудару уакыты кыска;
- жеке жэне топтык жумыс. Баланыц жеке ерекшелiктерiн ескерiп, кейде жеке жумыс ютеуге мYмкiндiк беру. Топтык ойындар балалардыц элеуметпк дагдыларын дамытады.
- кайталау. Жаца материалды кайталау аркылы балалардыц оны жаксы мецгеруiне мYмкiндiк берiледi;
- керi байланыс беру. Баланыц жетiстiгiн мактап, оны ынталандыру.
б) Арнайы тYзету багдарламалары. ПДТ балалармен жумыс ютеу Yшiн арнайы тYзету багдарламалары колданылады. Мундай багдарламаларда баланыц танымдык кабшеттерш дамытуга багытталган жеке тапсырмалар мен жаттыгулар берiледi. Бул жаттыгулар баланыц логикалык ойлауын, есте сактауын жэне зешнш дамытады.
в) ^урылымдык окыту. ^урылымдык окыту эдiсi танымдык процестердi кезец-кезецмен дамытуга багытталган. Бул эдюте оку материалы арнайы курылымдалып, балаларга оцай кабылданатындай етiп усынылады. ^урылымдык окыту барысында балалардыц есте сактау, зешн жэне ойлау кабiлеттерi ^шейедь
г) Сенсорлык жаттыгулар. Сенсорлык жаттыгулар аркылы ПДТ балалардыц коршаган ортадагы акпаратты кабылдау кабiлетi дамиды. Сенсорлык жаттыгуларда тYрлi тYCтер, пiшiндер жэне дыбыстар колданылады. Бул жаттыгулар аркылы балалардыц сезiм мYшелерi дамиды жэне зешш артады.[2]
д) Арт-терапия. Арт-терапия - ПДТ балалардыц танымдык кабшеттерш дамытуда колданылатын тиiмдi эдiстердiц бiрi. Сурет салу, мYсiндеу жэне баска да шыгармашылык жумыстар аркылы балалардыц ойлау кабшет^ киялы дамиды жэне эмоциялык тепе-тецдiгi сакталады.
Психикалык дамуы тежелген балалармен жумыс жасау Yшiн арт-терапия эдютерш колдану ерекше мацызды, себебi бул балалар ез ойлары мен сезiмдерiн сурет, мYсiн, музыка аркылы бiлдiруге бейiм. Арт-терапия эдiстерi балалардыц эмоционалды жагдайын жаксартуга, сенiмiн арттыруга, езiн-езi тануга жэне коршаган ортага деген карым-катынасын жаксартуга кемектеседi. Сонымен катар, олардыц психикалык дамуын ынталандырады, когнитивтiк кабiлеттерiн жетiлдiредi жэне карым-катынас дагдыларын дамытады. [3]
Арт-терапияныц негiзгi эдютерг
1. Сурет терапиясы - балалардыц сурет салу аркылы ез ойын жетюзуше мYмкiндiк беру. Бул эдю балалардыц шыгармашылык кабiлетiн дамытып кана коймай, олардыц iшкi эмоционалды жагдайын аныктауга кемектеседi.
2. ^оленер терапиясы - эр тYрлi материалдармен жумыс жасау аркылы балалардыц усак моторикасын, сенсорлык кабылдауын дамытады.
3. My^ жасау терапиясы - мYсiндердi колданып, балалардыц сезiмдерiн материалдык тYрде керсетiп, стресс пен алацдаушылыкты темендетуге жагдай жасайды.
4. ^ум терапиясы - кумды колдана отырып, баланыц шю жан дYниесiн бейнелеуiне мYмкiндiк бередi.
5. Музыкатерапия - музыка аркылы эмоцияларын шыгару, эмоционалды турактылыгын ныгайтуга багытталган.
Арт-терапия психикалык дамуы тежелген балаларга эмоционалды жэне когнитивтж дамуыньщ эр тYрлi аспектшершде оц эсерiн тигiзедi. Тeмендегi нэтижелер арт-терапияньщ тиiмдiлiгiн кeрсетедi:
- коркыныш пен алацдаушылыктыц тeмендеуi;
- ез сезiмдерiн тYсiну мен оларды дурыс жетюзу дагдыларыныц дамуы;
- оку мен карым-катынас дагдыларыныц жаксаруы;
- e3rn-e3i кабылдау жэне багалау кабiлеттерiнiц артуы;[4]
Осылайша, психикалык дамуы тежелген балалардыц танымдык кабiлеттерiн дамыту -узак мерзiмдi жэне мукият карауды кажет ететiн процесс. ПДТ балалардыц танымдык ерекшелштерш ескере отырып, тиiмдi эдiс-тэсiлдердi колдану - олардыц eмiрге бешмделуше, бiлiм алуына, сонымен катар элеуметтенуше ыкпал етедi. Психикалык дамуы тежелген балаларды курылымдык окыту олардыц жеке ерекшелштерш ескерiп, оку процесiн жещлдетуге, сапалы бiлiм беру нэтижесiне кол жетюзуге кeмектеседi. Мундай балалармен жумыс iстеу барысында педагогтар мен ата-аналардыц бiрлескен ецбегi мацызды.
1. Балаубаева, Ж. ТYзету педагогикасы негiздерi. Алматы: Окулык баспасы. 2019ж.
2. Мухамбетова, А.(2021).Психикалык дамуы тежелген балалармен жумыс ютеудеп педагогикалык тэсiлдер. Психология жэне педагогика журнал, 3(7), 25-30.
3. Назарбаева, М., &Айдосова, Л. (2020). Арт-терапия жэне оныц балалар дамуына эсерi. ^азакстан бiлiм беру журналы, 15(4), 41-45.
4. Винокур В.А. "Арт-терапия для детей с психическими нарушениями". Москва: Педагогика, 2004. - Балалар мен арт-терапия жYргiзудiц тэсшдер^ эдiстерi мен ерекшелiктерi толык камтылган.
ЭДЕБИЕТТЕР:
