CC BY
3Э0Ж 376.42
ПСИХИКАЛЬЩ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРДЬЩ ОЙЛАУ ЦАБШЕТ1НЩ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
ТУГАНБЕКОВА КЕНЖЕКУЛ МЕДИЕВНА
Арнайы жэне инклюзивтi бшм беру кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры, академик Е.А. Бекетова атындагы Караганды университет^ Караганды, ^азакстан
БОЛАТОВА АЛУА ^АНАТ^ЫЗЫ
1 курс магистранты, академик Е.А. Бекетова атындагы Караганды университетi,
Караганды, ^азакстан
Аннотация. Мацала психикалыц дамуы тежелген балалардыц ойлау цабглетгнгц дамуын зерттеуге арналган. Жумыста ойлаудыц нег1зг1 ерекшелттерг, сондай-ац ойлаудыц кврнек1-пэрмендг, кврнек1-бейнел1 жэне свздт-логикалыц турлерт зерделеу мэселелер1 царалады.
Клт свздер: ойлау, интеллект, рефлексия, кврнекг-пэрмендг ойлау, кврнек1-бейнел1 ойлау жэне свздгк-логикалыц ойлау.
Осы жумысты дайындау кезшде гылыми эдебиетте каралатын непзп проблемалардьщ 6ipi психикалык дамуы тежелген кiшi жасeсmрiмдердщ ойлау кызметш TY3eTyre багытталган мамандандырылган багдарламаларды зерттеу жэне енгiзy кажеттiгi туралы мэселе болды.
Ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар балаларга жалпы орта бшм берyдi камтамасыз ету Yшiн «Бшм туралы» ^Р Зацын, ^Р Конституциясын, сондай-ак баска да зацдар мен халыкаралык нормативтiк кужаттарды камтитын нормативтпк-кукыктык база бар.
А.Р. Лурия eзiнiц зерттеyлерiнде психикалык дамуы тежелген балаларды окыту жэне тэрбиелеу олардыц бузылуларыныц ерекшелiгiне байланысты кYPделi мшдет болып табылатынын атап eттi, олар жогары кабык функцияларыныц кiдiрyiн гана емес, сонымен катар эмоционалдык-ерiк бузылуларын, сондай-ак сейлеу жэне козгалыс функцияларыныц жеткшказдшн камтуы мYмкiн [1, 48 б.].
^арастырылып отырган санаттагы балаларда мидыц жетiлy кезецдершдеп бузылулар оныц дамуы элi аякталмаган кезде пайда болады. Бул психикалык дамуы тежелген балалардыц ерекше ерекшелштершщ себебi болып табылады жэне eзiне тэн жас динамикасына, сондай-ак баланыц сейлеу, козгалыс жэне психикалык дамуыныц тураксыздыгына себепшi болады.
Ми белсендiлiгiнiц даму каркынындагы тецсiздiк пен тецсiздiк осы топтагы жасeспiрiмдердiц ойлау кызметiнiц жэне кебшесе бYкiл жеке басыныц негiзгi сипаттамаларына айналуы мYмкiн.
Психикалык дамуы тежелген балалардыц проблемаларын зерделеуге кeптеген зерттеушшердщ ецбектерi арналган, олар В.И. Лубовский, Г.Е. Сухаренова, М.С. Певзнер, К.С. Лебединская, Т.А. Власова жэне баска да галымдардыц ЗПР бар балалардыц ойлау кабшетшщ дамуын карастырган.
«Психикалык дамуыныц тежелуЬ» терминi узак уакыт бойы элеyметтiк депривация жагдайындагы, орталык нерв жYЙесiнiц функциялык жетiспеyшiлiктерi немесе шамалы органикалык закымданулары бар балаларга колданылады [2, 44 б.].
Осы топтагы балаларда ойлау кабшетшщ даму киындыктарын зерделеу кезшде ец адп бузушылыктар сeздiк-логикалык ойлау саласында ^ршедь
С.Л. Рубинштейн ойлауды «жанама - байланыстар мен катынастар орнатуга непзделген - жэне объективтi шындыкты жалпыланган бшу» деп айкындайды. Оныц айтуынша, «ойлау -адамныц алдында туындайтын мэселелердi немесе мiндеттердi шешуге алып келетiн таным»
[3, 18 б.].
Ресейлш психолог В.В. Давыдовтыц ецбектершщ негiзiнде ойлаудыц мынадай тYрлерiн бeлiп кeрсетyге болады: кeрнекi-пэрмендi, кeрнекi-бейнелi жэне сeздiк-дискyрсивтi. Бул
сыныптама пайдаланылатын куралдардыц сипатына жэне ойлаушы субъектшщ белсендшк децгешне байланысты.
Психикалык дамуы тежелген бастауыш сынып окушылары мен олардьщ к¥РДастарын ауыткуларсыз зерделеу кезiнде айырмашылыктар танымдык белсендшктщ ерекшелiктерi мен мшез-кулкында кeрiнетiнiн байкауга болады. Ауыткулары бар балаларга кемшiлiктердi етеу Yшiн тYзету колдауы кажет.
Психикалык дамуы тежелген балалардыц ерекшелiгi ойлау операцияларыныц жеткшказ дамуы болып табылады. Бул балалар тобында синтез жэне талдау сиякты процестер калыптаспаган, сондай-ак теориялык ойлау элаз дамыган. Олар нысандардыц мацызды белгiлерiн ажырата алмайды.
Дамуында кiдiрiсi бар кiшi жасeсmрiмдердщ объектiлерiн талдау кезшде олардыц корытындылары толымдылыгы мен терецдш темен болып ерекшеленедi, сондыктан олар калыпты дамуы бар к¥рдастарымен салыстырганда объектшщ сипаттамасында белгiлердi ею есе аз бeлiп кeрсетедi. Бул ретте олардыц белгiлерiн талдау кисынды кадамдык пайымдаумен CYЙемелденбейдi. Алайда, каркынды тYзету психологиялык-педагогикалык жумыстыц колдауымен жаксаруга кол жеткiзуге болатынын атап еткен жен.
Бул Yшiн екi суретп салыстыру эдiстемесiн пайдалануга болады, онда бiр айырмашылыкты, мысалы, елшемде, тYCте немесе Yлгiде табу кажет. Жасeспiрiмдер мундай тапсырмаларды ауызша нускауларга CYЙене отырып, визуалды бейнелердi пайдаланбастан орындай алады.
О.В. Овчарова ез жумыстарында мундай тапсырмалар негурлым терец жэне саналы талдауга ыкпал ететiнiн атап керсетедь Сондай-ак, педагог баланыц нысанды мукият карап, оныц негурлым мацызды белшектерш бeлiп кeрсеткiсi келетiндей сурактарды тужырымдай бiлуi мацызды.
Жалпылау процес баланыц ойлау белсендiлiгiн дамыту Yшiн негурлым дэл кeрiнiс бередi. Объектiлердi немесе кубылыстарды салыстыру кезiнде олардыц жалпы белгiлерiн ойлап ажырата бшу мацызды. Психикалык дамуы тежелген балаларда жалпы белгiлерi бойынша заттарды немесе кубылыстарды сурыптауга арналган тапсырмаларды орындау кезiнде жинактауда киындыктар байкалады. Осындай мiндеттердi орындау Yшiн бала «жануарлар», «ыдыс-аяк», «еамдштер», «жэндштер» жэне т.б. сиякты непзп угымдарды мецгеруi тшс.
Дамуында кiдiрiсi бар жасeспiрiмдер эдетте кажеттi угымдардыц жартысына жуыгын гана усына алады. Бул кeбiнесе жеке тэжiрибенiц шектеулi болуымен, сeздiк корыныц кедейленуiмен жэне коршаган орта туралы тYсiнiктiц тар болуымен байланысты. Осы кемшiлiктердi жою жэне рулык угымдарды тYсiнудi дамыту Yшiн педагог кернею жэне логикалык тапсырмаларды пайдалана алады. Белгш бiр бiрiздiлiктi устану мацызды: бала накты бейнелер мен заттарды топтастыра бiлудi мецгергеннен кейiн гана ауызша жштеуге кешу керек. Содан кешн негурлым кYPделi тапсырмаларга юрюуге болады, мысалы, тiзiмнен бiртектi пэндер тобын тацдап, оларды тацдалган эрбiр объектiге катысты бiр угыммен белгшеуге болады.
Даму децгейi жеткiлiксiз окушылардыц кeпшiлiгi Yшiн ойлау икемдiлiгi киын болып табылады, себебi кeпшiлiгi Yлгiлер мен стереотиптерге CYЙене отырып ойлауга жэне талдауга YЙренген. Психикалык дамуы тежелген балаларга теориялык ойлауды дамытуга арналган тапсырмаларды орындау кезiнде калыпты даму децгей бар балаларга караганда кeбiрек колдау талап етiледi.
Даму децгеш темен кiшi жасeспiрiмдер Yшiн жiктеудiц карапайым нысандарын колдану кажет болатын тапсырмалар оцай орындалады. Мысалы, олар карапайым геометриялык фигураларды бiр белгi бойынша (тYсi, пiшiнi) киындыксыз санаттарга бeлуi мYмкiн. Алайда, егер бiр мезгiлде бiрнеше белгiлер бойынша жштеу талап етiлсе, олардыц ешмдшп тeмендейдi, eйткенi бул оларда киындыктар тугызады. Алайда, егер балага объектшермен физикалык тургыдан езара iс-кимыл жасау мYмкiндiгi берiлсе, онда ол осындай тапсырманы
табысты орындай алады [4, 517 б.]. Психикалык дамуы тежелген балалардыц ойлау кабшетшщ дамуын зерттеуге сэйкес, шугыл реакцияны талап ететш мiндеттердi шешу процесi кебшесе жасeспiрiмдердiц эмоциялык-ерiк касиеттерiмен айкындалады. Кебшесе мундай балалар ойларына келген бiрiншi нэрсенi айтады жэне интуитивт тYPде шеше алатын болса да, мшдет шешiлмей калады. Олар саналы тYPде зияткерлiк жYктемеден кашады.
Психикалык дамуы тежелген балалардыц ойлау кабшетшщ ерекшелштерш егжей-тегжейлi карайык. Психолог Л.Н. Блинованыц пiкiрiнше, ойлау кызметiнiц дамуындагы бузушылыктар ойлаудыц барлык курылымдык компоненттершде кeрiнедi:
- танымдык белсендiлiктiц ете темен болуынан кeрiнетiн уэждеменiц жеткшказдшнде;
- реттеу-максатты курамдауыштыц элсiз дамуында, бул сынамалар эдiсiмен максат кою жэне эрекет ету кажеттшшнщ болмауына байланысты;
- операциялык компоненттiц узак уакыт калыптаспауы, ягни талдау, синтез, абстракция, корыту, салыстыру акыл-ой операциялары;
- ойлау процестершщ динамикалык аспектiлерiнiц бузылуында [2, 109 б.].
Жогарыда аталган курылымдарды негiзге ала отырып, психикалык дамуы тежелген
кептеген балалардыц оку процесшде койылган мiндеттердi шешуге кемектесе алатын интеллектуалдык ^ш-ж^ерге бейiмдiлiгi мен дайындыгы нашар дамыганын атап етуге болады.
Ойлаудыц дурыс дамуындагы бузушыльщтар, курдастарынан артта калу, сондай-ак мектептеп бiлiм берудiц жас талаптарына жэне оку орнынан тыс eмiрлiк жагдайларга сэйкес ойлаудыц даму кабшетшщ тeмендеуi психологтар мен педагогтарды баланыц интеллектуалдык дамуында патологиялардыц болуын болжауга мэжбYрлейдi. Ойлаудыц дамуындагы артта калу мундай балаларды олардыц курдастарынан ажырататын негiзгi ерекшелiктердiц бiрi болып табылады.
Жалпы психикалык дамуы тежелген балалардыц ойлау жэне есте сактау проблемаларына, сондай-ак ойлау кызметiнiц динамикасына арналган алгашкы зерттеулердiц бiрi Т.В. Егорованыц жумыстары болды. Ойлау динамикасын зерделей отырып, Т.В. Егорова мамандандырылган эксперименттiк сыныптарда окитын балалардыц ойлау операцияларын дамытуда елеулi прогрестi тсркедь
Т.В. Егорованыц пiкiрiнше, акыл-ой дамуыныц белсендiлiгi мен усынылатын колдаудыц тшмдшк дэрежесi психикалык дамуы тежелген балаларды зияткерлш жетiспеушiлiгi бар балалардан ажыратуга болатын негiзгi белгiлер болып табылады.
^орытындылай келе, психикалык дамуы тежелген балаларда ойлау кабшетшщ даму ерекшелiктерi мотивацияныц жетiспеушiлiгiн, ойлау операцияларыныц дамуындагы бузылыстарды, сондай-ак танымдык белсендiлiктiц темен децгешн коса алганда, факторлар кешешмен байланысты деп айтуга болады. Бул балалар логикалык талдауды жэне жинактауды талап ететiн мiндеттердi шешуде жш киындыктарга тап болады, сондай-ак теориялык ойлауды дамытуда киындыктарга ушырайды. Осы киындыктардыц болуына карамастан, жеке тэсшге негiзделген дурыс тYзету жумысы мен колдау ойлау процестерiнiц дамуын едэуiр жаксартуга кабiлеттi екенiн атап ету мацызды.
Психикалык дамуы тежелген балалардыц когнитивтш даму ерекшелштерш тYсiну осы киындыктарды ецсеруге багытталган окыту мен тузетудщ тиiмдi эдiстемелерiн эзiрлеуге кемектеседь ^ажетп психологиялык-педагогикалык кемек керсету тек ойлау децгешн гана емес, сонымен катар баланыц оку ортасы мен когамга жалпы бейiмделуiн жаксартуга ыкпал етедi. ТYзету процесiнiц узак мерзiмдi жэне жYЙелi болуы, жогары нэтижелерге кол жетюзу Yшiн мамандарды, педагогтар мен ата-аналарды тарту мацызды.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. 2.
3.
4.
5.
Защиринская О. Психология детей c задержкой психического развития. - Litres, 2022. - 212 с.
Микляева, Н. В. Воспитание и обучение детей дошкольного возраста с задержкой психического развития : учебник и практикум для вузов / Н. В. Микляева. — 2-е изд., перераб. и доп. — Москва : Издательство Юрайт, 2024. — 328 с.
Алипбаева Г. А., Нургабыл Р. Психикальщ дамуы тежелген балалардьщ логикалы; ойлауы. - ^МПИ ЖАРШЫСЫ №3 (63) - 2021. - 17-21 б.
Тогызбаев А. М., Айкинбаева Г. Бастауыш мектептеп психикальщ дамуы тежелген балалардьщ клиникальщ-психологияльщпедагогикальщ ерекшелштерь - Профессор А.А. Молдажанованы еске алуга арналган «XXI гасырдагы педагогикалы; бiлiм беру: басымдьщтар мен iзденiстер» такырыбындагы Хальщаральщ гылымипрактикальщ конференция материалдарыньщ жинагы - 2022. - 514-522 б.
Золоткова Е. В., Тюрина Е. В. Формирование познавательных процессов у младших школьников с задержкой психического развития //Проблемы современного педагогического образования. - 2018. - №. 58-3. - С. 108-111.
