CC BY
15npbm^rnbi ^eKciKarpa^mHaM Marn^ecTa^ii Ge^apycKix 3^yMHiKay i rnwbix naKa3MbiKay ciHTaKci^Han cyB&3i
M. I. KaHMMKeBiv
Principles of Belarusian conjunctions and other indicators of the lexicographic manifestation of syntactic connection
M. I. Kaniushkevich
Марыя 1оафауна Канюшкевiч - Доктар фталапчных навук, прафесар; незалежны даследчык, Рэспублiка Беларусь, Гродна.
E-mail: marikon9@mail.ru
Статья поступила: 28.04.2021. Принята к печати: 08.06.2021.
У артыкуле разглядаюцца прынцыпы граматычных i лексiкаграфiчных атсанняу злучнтау i ix аналагау у рускiм i беларускiм мовазнаустве. Ставiцца задача Ывентарызацьп злучальных сродкау беларускай мовы як яе рэлятыунага патэнцыялу, пакуль без вызначэння ix дакладнага лiнгвiстычнага статусу, але дастатковай для больш глыбо^х даследаванняу. Прапануюцца наступныя прынцыпы лексiкаграфiчнай манiфестацыi беларускix злучнтау i iзафункцыянальныx iM моуных адзiнак: 1) ахоп уах злучальных сродкау у ix аб'ектыуным рэальным ужываннi як нацыянальнай стыxii маулення i апора на сту аутарытэта самой мовы; 2) выхад за марфалагiчныя межы злучнта, прызнанне яго морфасiнтаксiчнай прыроды, якая абумоУлiваецца фактарамi камунiкатыУныx задач моуцы i арганiзацыi тэкста; 3) прызнанне полевай структуры катэгорып злучнiка, а значыць улiк перыферыйных рэляцыйных адзшак, асаблiва неаднаслоуных, якiя адсутнiчаюць у iснуючыx граматычных i лексiкаграфiчныx крынщах; 4) прызнанне спалучэнняу «Т-слова + К-слова» (кшталту тое, што) ва уах кампаноуках ix словаформау як асобных адзiнак кожная са сваiм рэляцыйным значэннем; 5) улiк прапазщыйнай i прэдыкатнай прыроды злучальнага сродка з яго левай i правай валентнасцямi да кан'юнктау- актантау. Паказваюцца тэарэтычныя метады iнвентарызацыi злучальных сродкау: а) трансфармацып прыназоУнiкава-iменнай сiнтаксемы у прыназоунтава-злучнтавую прэдыкатыуную сiнтаксему i б) мадэляванне злучальнага сродка на аснове кампановак спалучэнняу «прыназоунт + Т- слова + К- слова» (кшталту ад таго, што; дзеля таго, хто i Ыш.). Дэманструюцца прыклады слоунтавага артыкула лексiкаграфiчнай манiфестацыi злучальных сродкау у апублтаваным слоУнiку аутара.
Ключавыя словы: злучнiк, злучальны сродак, скрэпа, лексiкаграфiчная манiфестацыя, беларуская мова.
УДК 81.367.634
Maryia I. Kaniushkevich - Dr. Sci. in Philology, Professor; independent researcher, Grodno, Republic of Belarus.
ORCID: 0000-0001-5585-5274
Received: 28/04/2021. Accepted for publication: 06/08/2021.
The article discusses the principles of grammatical and lexicographic descriptions of conjunctions and their analogues in Russian and Belarusian linguistics. The task is to take an inventory of conjunction means of the Belarusian language as its relational potential, so far without qualifying their linguistic status, but sufficient for deeper research. The following principles of lexicographic manifestation of Belarusian conjunctions and their isofunctional units are proposed: 1) coverage of all conjunction means in their objective real use as a national element of speech and reliance on the power of language authority itself; 2) going beyond the morphological limits of the conjunction, recognizing its morphosyntactic nature, due to the factors of the speaker's communicative tasks and the text organization; 3) the field structure of the conjunction category recognition, which means the account of peripheral relational units, especially non-one-word ones, absent in the available grammatical and lexicographic sources; 4) recognition of the combinations "T-word + K-word" (such as to, chto) in all arrangements of their word forms as separate units, each with its own relational meaning; 5) taking into account the propositional and predicate nature of the conjunction means with its left and right valencies in relation to the conjuncts-actants. Theoretical methods of conjunction means inventory are shown: a) prepositional-nominative syntaxeme into prepositional-conjunctional predicative syntaxeme transformation and b) the conjunction mean based on the arrangements of the combinations "preposition + T-word + K-word" modeling (such as ad tago, shto; dzelja tago, hto, etc.). Some examples of vocabulary entry of conjunction means lexicographic manifestation in the author's published dictionary are demonstrated.
Keywords: conjunction, conjunction meaning, "keep-clip", lexicographic manifestation, Belarusian language
OECD: 06.02.OY
Пастаноука праблемы. Семантызацыя службовай лексiкi заусёды выклтала пэуныя цяжкасцi як у граматычных яе апiсаннях, так i у лексiкаграфiчнай манiфестацыi. Калi тлумачэнне намшатыунай адзiнкi у слоуыку абапiраецца на яе суаднесенасць з рэалiяй, то тлумачэнне рэляцыйнай адзiнкi вымушае лекакографау выкарыстоуваць пэуныя метафармулёуш: «Ужываецца пры указаны на...», «Ужываецца пры абазначэнш...» (для тлумачэння прыназоуыка); «Ужываецца для сувязК..» (пры тлумачэннi злучнiка).
Што датычыць аналiтычных службовых адзiнак (спышмся на злучнiках), то дыктат цэльнааформленасц слова не дазваляе нiводнаму тлумачальнаму слоушку падаваць ix як славарныя адзiнкi. Такiя злучальныя сродкi звычайна «губляюцца у заромбавай частцы славарнага артыкула» [Ляпон, 1991]. Некаторыя з ix фтсуюцца пад знакам ромба (рус. в том случае если [Евгеньева, 1984, т. IV, с. 145]; бел. у тым выпадку кал'1 [Атраxовiч, т. 1, с. 558] ); у шшых выпадках даведк падаюцца праз слэш: «Толькi - злучшк супращуны... // Уваходзщь у склад супрацiуныx парных злучшкау: "не толькi..., але (i)", "не тольш..., а (i)» [Атраxовiч, т. 5, с. 496]. Прыклады са слоушка: Грукат тым часам мацнеу. Ён ужо не тольк непадзельна панавау у паветры, але, здавалася, пранiк у глыб зямл'1 (В. Быкау). Мужык тупае па хаце, пасм'хаецца сам сабе: «Я не толькi зраблю гэту работу, а i выспацца паспею» (А. Якiмовiч).
Таксама i у русшм слоушку: «Только противительный союз. / В сочетании с другими противительными союзами а, но, да (а только, но только, да только) ... В составе уступительного союза: разве только (что)» [Евгеньева 1984, т. IV: 377].
Спецыялiзаваныя слоушш рускай мовы фтсуюць i анал^ычныя службовыя адзшш, але з ть^ ж традыцыйнь^ метафармулёуками «не только., но и союз. Употребляется при соединении однородных членов предложения (второй из которых противопоставляется первому как более существенному), соответствуя по значению сл.: не только ..., а и» [Ефремова, 2001, с. 412]. Люстраная адсылка падаецца i пры тлумачэнш злучшка не только., а и: «.соответствуя значению сл.: не только., но и» [Ефремова, 2001, с. 412]. Два друпя спецыялiзаваныя слоушк аднаго i таго ж аутарскага калектыву i рэдактара фтсуюць у рэестры толькi злучнiк не только., но и: «Употр. для соединения слов, обозначающих однородные в каком-л. отношении предметы, действия, признаки и т. п., и указывает на то, что нечто целое не ограниичивается содержанием первого из соединенных слов, а включает в себя также содержание второго» [Морковкин, 2003, с. 225]. Там жа падаюцца сшошмы, ятя чамусьц не Увайшлi у рэестр, змешчаны у канцы выданняу: не только., а и, не только., даже [Морковкин, 1997, с. 225; Морковкин, 2003, с. 225].
Як бачым, разыходжанш пры матфестацып злучальных сродкау рускай мовы у розных спецыялiзаваныx слоУнiкаx вялшя. Яшчэ больш значная рознiца у колькасцi злучнiкаУ: 416 у [Ефремова, 2001, с. 412], па 208 у двух названых вышэй слоушках. Паводле падлтау М. I. Чарамiсiнай, у "Рускай граматыцы-80" злучнiкаУ i ix аналагау налiчваецца 666, «з якix 576 названыя злучнiкамi i аналагамi злучнiкаУ i 92 злучальным словамi [Черемисина, Колосова, 1987, с. 136] (зауважым, у цытуемай працы памылка у 2 адзiнкi: прав^ьна 668). Паказчык у канцы манаграфп [Завьялов, 2008, с. 216-232], па нашых падлiкаx, налiчвае 569 русшх злучнiкау.
V
У акадэмнных беларускiх граматыках, на жаль, такога, як у «Рускай граматыцы-80», прадметнага паказальнiка няма. Раздзел «Злучшк» у першым томе «Граматык беларускай мовы» (аутар раздзела П. М. Гапановiч) налiчвае 114 злучшкау, 13 спалучэнняу у ролi
У Л Л V» V»
далучальных злучшкау I 11 злучальных слоу, сп1с як1х завяршаецца паметай «I 1нш.» [Атраховiч, Булахав, 1962, т. 1, с. 471-506]. Падл^ злучшкау i спалучэнняу дакладныя, паколькi пералiк амаль кожнага разраду злучшкау закрывауся завяршальным злучнiкам i перад апошнiм словам спiсу.
У друпм томе «Граматыкi беларускай мовы» у раздзеле «Складаны сказ» з падраздзелам^ прысвечанымi складаназлучаным (аутар раздзела Л. I. Бурак) i складаназалежным (аутар П. П. Шуба) сказам, колькасць злучшкау, паводле нашых падлтау, складае 245 адзiнак, хоць дакладна падлiчыць злучальныя сродкi немагчыма, бо пры характарыстыцы адносiн у складаных сказах шмат якiя пералiчэннi маюць фiналь «i г. д.», асаблiва калi размова iдзе аб спалучэнш класiчных злучшкау з часцiцамi ц знамянальнымi словамi. Можна толькi канстатаваць, што сiнтаксiчнае поле сiстэмы беларусшх злучшкау у другiм томе нашмат больш пашыранае, чым марфалагiчнае [Атраховiч, Булахав, 1966, т. 2, с. 486-677].
Аналапчныя раздзелы сiнтаксiса складаназлучаных (аутар А. Я. Мiхневiч) i складаназалежных (аутар К. У. Скурат) сказау «Беларускай граматыкi» не павялiчылi спiса злучальных сродкау, хоць i адрознiваюцца увагай да iх унутранай катэгарызацыi [Бiрыла, Шуба, 1985-1986, т. 2, с. 272-304].
Разыходжанш у колькасцi злучальных сродкау як у рускай, так i у беларускай мовах, хоць i значныя, але аб'ектыуныя i зразумелыя: «в отсутствие более подробных изысканий, отнесение слова к союзам или к тому или иному классу союзов следует признать до некоторой степени условным. Сколько-нибудь точная статистика многих союзов, особенно частотных, многозначных, двойных зачастую оказывается и вовсе невозможной», асаблiва калi Улiчыць, што «иногда в функции союзов употребляются знаменательные части речи (правда), что существенно затрудняет их статистику»: (абедзве цытаты з [Апресян, Пекелис, 2012].
Ташм чынам, можна канстатаваць, што межы паказчыкау сувяз^ iзасемiчных клаачным злучшкам, неакрэсленыя i празрыстыя для цэнтраiмклiвых працэсау; што мауленчая рэчаiснасць дае нашмат больш адзшак, чым зафiксавана кнуючым крынiцамi; што па-за слоУнiкамi i граматычнымi аспiсанямi застаецца шмат адзшак, асаблiва неаднаслоуных (скрэп, канектарау, паказчыкау сувяз^ функтывау, злучальных спалучэнняу, фразеасхем), ятя здольныя выконваць i выконваюць ролю злучнiкаy.
Адсюль вынiкае, што наспела неабходнасць швентарызацып Усiх злучальшкау - не толькi злучнiкаy i iх аналагау, але i шшых, у тым лiку i знамянальных, слоу, якiя у той ц iншай ступенi выконваюць у мове злучальныя i канструктыуныя функцыi злучшка.
Мы ставiм перад сабой мэту няхай не вычарпальна поунай, але дастатковай для больш глыбошх даследаванняу iнвентарызацыi беларускiх злучальных сродкау, пакуль без вызначэння iх дакладнага лшгвктычнага статусу. Для нас больш важнай задачай з'яуляецца лексiкаграфiчная манiфестацыя гэтых сродкау беларускай мовы як яе
V г" • I • и
рэлятыунага патэнцыялу, асабл1ва у 1х аб ектыуным рэальным ужыванн! - як нацыянальнай стыхii маулення у розных крынщах, у розных сацыяльных i прафесiйных колах, на розных каналах перадачы iнфармацыi.
Псторыя пытання. Упершыню астэмнае апiсанне злучшкау беларускай мовы зрабiy заснавальнiк беларускага мовазнауства акадэмiк Яyхiм Фёдаравiч Карскi у двух выпусках яго фундаментальнай трохтомнай працы «Беларусы». У нарысе, прысвечаным словаутварэнню i словазмяненню [Карский, 1956, вып. 2, с. 81-85] колькасць разгледжаных iм злучшкау (па рускай традыцьп Карскi называу iх «союзами» або «формальными словами») складае 48 адзшак, а у сiнтаксiчным нарысе [Карский 1956, вып. 3, с. 458-499] атсанне атрымалi ужо 96 злучшкау. Такiм чынам, з выключэннем пауторау, сiстэма злучшкау беларускай мовы паводле абодвух нарысау Я. Ф. Карскага складае 125 адзшак. Але у тэкстах нарысау i у прыкладах такiх злучальшкау больш, у тым лiку i аналiтычныя утварэнш (таго, каб; том, што: я прыйшоу таго, каб у вас грошей пазычыць). Прауда, у татх спалучэннях вучоны разглядау кожны кампанент асобна, бо «автор старался держаться формально-грамматической точки зрения на явления синтаксиса» [Карский 1956, вып. 3, с. 305].
Тым не менш у атсанш Я. Ф. Карскага сштакас складанага сказа, а разам з iм i астэма злучшкау беларускай мовы паказана амаль у сваiм сучасным выглядзе: пры iх
• • V V \ / I и • • V» V V V
ап1санн1 вучоны удакладняу а) што (назоушк ц| дзеяслоу) у галоунай частцы паясняецца даданай часткай, б) ятя адносшы кнуюць памiж часткамi, в) ятя сродт сувязi ужываюцца для выражэння гэтых адносiн. Зауважыу вучоны адносныя займеннiкi i прыслоyi у ролi злучнiка, указальныя займеннiкi у галоунай частцы i iх суаднесенасць з адносными «яки -такий (якая еда, такая й хода), хто - той (Хто людзей не слухае, той и бога не боитца), што - то (Што захочэ, то й зробиць)» [Карский 1956, вып. 3, с. 469]. Звярнуу увагу Карст i на «парность», двухчасткавы характар некаторых злучальшкау: если - то, хотя - однако.
Параун. з прынцыпамi атсання i клаафтацып складаназалежных сказау у сучаснай граматыцы: «1) структура i значэнне галоунай i даданай частак; 2) характар сштакачнай
• V V • V •• • • л \ V • V •
сувяз1 галоунай I даданай частак, вщы I сродт сувяз1; 3) месца даданай частт у адносшах да галоунай» (с. 580); «спалучэнш злучнiка што з суадноснымi словамi i словазлучэннямi таму, ад таго, затым, дзеля таго, па той прычыне i шш.» (с. 585), каб у спалучэннях з указальны^ словамi для таго, на тое, з тым ^рыла, Шуба, 1985-1986, т. 2, с. 585]. «Нярэдка гэтыя сродкi дапауняюцца часцiцамi, ятя могуць браць на сябе ролю злучшкау i нават пераходзiць у злучыт (параун. як - як бы - бы). У ролi граматычных сродкау выступаюць i суадносныя словы; у пэуных выпадках i яны могуць пераходзiць у злучыт (параун. дык, тады i шш.)» [Бiрыла, Шуба, 1985-1986, т. 2, с. 586].
На працягу ХХ стагоддзя злучшт беларускай мовы як спецыяльны аб'ект даследаванняу прыцягвалi увагу даследчыкау спарадычна i фрагментарна - у двух акадэмiчных граматыках, аб чым было сказана вышэй, у вучэбных дапаможнiках для вышэйшых устаноу, у асобных раздзелах па сштакасу, дзе падаецца больш дробная семантычная класiфiкацыя сiнтаксiчных сродкау - у выражэнш далучальных адносiн [Бурак, 1975], у iх супастаyленнi з рускiмi эквiвалентамi у сiнтаксiсе складанага сказа [Конюшкевич, 1990], у асобных артыкулах, напрыклад [Шуба, 1971, 1973; Важшк, 2007].
Першы вопыт лексiкаграфiчнай матфестацып беларускiх злучнiкаy з'явiyся у жанры швентарызацыйнага рэестра, матэрыялау да слоушка [Канюшкевiч, 2019], але з канцэпцыяй, якая у многiм вызначылася дзякуючы напрацоукам шматлiкiх расiйскiх даследчыкау. Без пералту многiх адзначым толькi тых, чые аутарытэтныя думкi, працы i вопыт сталi метадалагiчным i тэарэтычным падмуркам для канцэпцыi i методыт iнвентарызацыi беларускiх злучальных сродкау.
Так, нам iмпануюць некалькi высновау М. В. Ляпон аб злучшках. Па першае, выснова, што неабходны «пересмотр вопроса о содержании категории "союз", т. е. принципиальный выход (не только в исследованиях по тексту, но и в нормативно-описательных грамматиках) за пределы "чистого союза" - за рамки соединителей, принятых грамматистами в класс союзов в качестве идеальных представителей этого класса; вопрос о реальном фонде соединителей, который должен фиксировать словарь и грамматика, может быть решен силой авторитета самого естественого языка» [Ляпон 1986, с. 195-196]; (выдзяленне ва уах трох месцах наша. - М. К.). Па-другое, што «оптимальный способ лексикографического представления таких единиц языка -специальный словарь, являющийся результатом специальных разысканий и призванный адекватно отразить реальный фонд соединителей, коммуникативную специфику их разновидностей и смысловой потенциал каждой реляционной единицы. Концепция словаря опирается на версию реляционной единицы как средства прагматической адаптации высказывания» [Ляпон, 1991] (выделение автора. - М. К.).
У сувязi з гэтым узшкае пытанне, як ахапщь гэты невядомы па сваёй паунаце фонд злучальшкау, яшх няма у кнуючых крынщах, але яшх мноства у мауленчай рэчакнасщ? Эмпiрычны метад, што дамiнаваy у мшулыя стагоддзi у мовазнаустве па збору матэрыяла, не падыходзiць па сваёй неастэмнасц^ выпадковасцi i маруднасцк Павiнен iснаваць сiстэмны i прагнастычны падыход, якi б гарантавау даследчыку атрыманне iменна тых злучальных сродкау, катэгарыяльныя злучнiкавыя прызнакi якiх не выклтаюць сумнення, незалежна ад таго, кольт слоу такi сродак у сабе Утрымлiвае.
1менна так став^ пытанне М. I. Чарамiсiна i Т. А. Коласава у сваёй манаграфп, якую можна лiчыць праграмнай працай, актуальнай i дагэтуль для даследчыка сiнтаксiсу складанага сказа. Па-першае, яны звярнулi увагу на значымасць паказчыка сувязi у складаным сказе: «Инвариант, константа сложного предложения - это прежде всего показатель отношения, связи между знаменательными переменными. По своей значимости в структуре сложного предложения показатель связи сопоставим только со сказуемым в строе простого предложения: это главный член, конструктивная вершина сложного предложения» [Черемисина, Колосова, 1987, с. 78]. Адсюль выснова, што «на уровне сложного предложения число единиц, моделей, тоже конечно (як колькасць слоу ц фанем. - М. К.), хотя они пока никем не подсчитаны» [Черемисина, Колосова, 1987, с. 78]. I злучшк як вяршыня i канструктыуны цэнтр складанага сказа павшен фтсавацца у формуле сказа у сваiм арфаграфiчным затсе. Больш таго, у такую формулу павшны папасц i тыя кампаненты звязваемых частак, якiя уплываюць i на структуру сказа i на адносшы памiж часткамi.
Па-другое, у дадзенай манаграфп звяртаецца увага на тое, што скрэпы кшталту то, что i увогуле блокi "Г-слова + К-слова" на сiнтаксiчным шве памiж часткамi уяуляюць сабой утварэнне больш цэласнае, нягледзячы на раздзяляльную коску памiж iмi. А што датычыць «изъяснительных» сказау i сказау з умяшчальным то2, аб якiх тсала В. А. Белашапкава, то у неразрыУнасцi скрэпы з элементамi то2, что няма сумненняу, бо «сила спайки между ними проявляется в том, что если предикативная часть со скрепой препозитивна, то в препозицию вместе с союзом уходит и местоименный элемент скрепы. В нормативной речи цепочка то2, что не разрывается... Показателем связи в подобных конструкциях мы считаем всю цепочку то, что (то, чтобы; то, как), оценивая ее как одноместный показатель связи» [Черемисина, Колосова, 1987, с. 147-148].
Такiм чынам, аутары манаграфii даволi шырока трактуюць злучнiк (падчас не называючы татя злучальныя сродкi злучнiкам, а спалучэннем злучшка i iншай часцiны мовы), дапускаючы у яго склад часцщы, суадносныя словы, рознага кшталту канкрэтызатары (прыслоу^ мадальныя словы), фразеасхемы.
1дэю М. I. Чарамiсiнай i Т. А. Коласавай наконт шшых кампанентау, якiя уплываюць на структуру i адносiны памiж звязваемымi часткамi, тым самым узмацняючы i канкрэтызуючы формулу (мадэль) створанай злучшкам канструкцыi, рэалiзуюць вучоныя Далёкаусходняга федэральнага ушвератэта А. Ф. Прыяттна, А. С. Шарамеццева, В. М. Зауялау i шш. [Стародумова 2001; Шереметьева, е1 а1., 2017], даючы полiпараметрычны лiнгвiстычны партрэт злучальнай адзшт, тлумачэнне якой, у адпаведнасц з задачамi такога атсання, займае некалькi старонак. У дзвюх пазначаных вышэй кнiгах, прысвечаных службовым словам, атрымалi апiсанне усяго 38 злучшкавых адзiнак: 24 (2017) i 14, у тым лiку 10 злучшкау i 4 скрэпы (2001). Можна уявщь сабе, колькi часу i чалавек спатрэбiцца, каб ахапiць усю iснуючую у мове колькасць злучальных сродкау такiм падрабязным атсаннем. Жадаючы канчатковага поспеху калегам у рашэнш такой грандыёзнай задачы, мы бяром пад увагу так iх параметр атрыбуцыi злучнiка, як характарыстыку звязваемых кампанентау (кан'юнктау рознай прыроды), якiя аказваюць значны уплыу на структуру i значэнне утворанай злучшкам сштакачнай канструкцыi.
—N • V»
З апошшх па часе прац, цалкам прысвечаных злучальным сродкам рускай мовы, трэба назваць працу В. М. Зауялава, у якой прадстаулены кампрамiсныя рашэннi цэлага шэрагу праблемных пытанняу: а) устанауленне трохузроуневай прыроды злучшка (марфалапчнай, марфолага-сiнтаксiчнай i сштакачнай; дарэчы, морфасiнтаксiчная канцэпцыя лягла у аснову даследавання граматыкi славянскага прыназоушка у мiжнародным праекце, рэалiзаваным пад траунщтвам М. У. Усеваладавай [Всеволодова, Кукушкина, Поликарпов, 2014; Всеволодова, Виноградова, Чаплыгина, 2018]), што дазваляе, з аднаго боку, ахапщь фтсацыяй большую колькасць спрэчных моуных адзiнак, а з другога, - лепты^заваць статус перыферыйных адзiнак у катэгарыяльным полi злучнiка; б) устанавiць тыпалогiю структуры анал^ычных злучальных сродкау i прадставщь адпаведную ёй класiфiкацыю злучнiкаy i iх спалучэнняу з вызначэннем апорных класiчных злучникау; в) удакладнiць тэрмшалопю, адпавядаючую узроуням i структуры злучальных адзшак [Завьялов, 2008].
Метадалопя i методыка даследавання. Такiм чынам, вырысоуваецца полевая структура катэгорыi злучнiка, з кампактным ядром класiчных злучнiкаy i шырокай дыфузнай перыферыяй функтывау - слоу i спалучэнняу, якiя выконваюць ролю злучальнага сродка, не пакщаючы межау сваёй часцiны мовы. Тым не менш, лiчым, што пры iнвентарызацыi злучальных сродкау неабходна фтсаваць i iх, каб убачыць поуны рэлятыуны патэнцыял мовы. Ядро захоувае трываласць катэгорыi, перыферыя дэманструе рэакцыю мовы на змены i шнавацып i забяспечвае гнуткасць сiстэмы.
Зыходзячы з полевай структуры катэгорыi злучшка Улiчваюцца наступныя прынцыпы складання рэестра злучальных сродкау. Па-першае, лшгвкта павшна цiкавiць рэальнае ужыванне моуных адзшак, каб, як тша М. В. Ляпон, гэта вырашала аб'ектыуная «ала аутарытэта самой натуральнай мовы», што патрабуе фтсацып i тых адзшак, ятя кнуюць i ужываюцца па-за нормамi лiтаратурнай мовы.
Па-другое, неабходна выйс^ за марфалагiчныя межы злучшка, прызнаушы яго морфасiнтаксiчную прыроду, што абумоУлiваецца фактарамi камунiкатыУных задач моуцы i арганiзацыi тэкста.
Па-трэцяе, швентарызацыя патрабуе фiксаваць усе варыянты злучальнага сродка як асобныя адзiнкi, бо увядзенне у структуру скрэпы новага элемента непазбежна змяняе i рэляцыйнае значэнне скрэпы незалежна ад таго, што варыянты грунтуюцца на адным i тым жа апорным элеменце; напрыклад: у час, калi; з часу, кал/'; у той час, як i г. д.
Па-чацвёртае, трэба зыходзщь з прапазщыйнай i прэдыкатнай прыроды злучальнага сродка, для якога звязваемыя часткi (кан'юнкты) з'яуляюцца яго актантамi, якiя
\ / V» V»
структуруюць яго левую I правую валентнасц|. У кожным з актантау маюцца пэуныя элементы, што прагназуюць сувязь з пэунай скрэпай цi з яе левым шщыяльным элементам, калi скрэпа неаднаслоуная. Гэта словы маулення ц мыслення, якiя прагназуюць «изъяснение» ад даданай частш; апорныя назоУнiкi, ятя прадказваюць атрыбутыуныя адносiны; кампаратывы, што патрабуюць пэунага злучнiка. У сваю чаргу i правы актант таксама мае пэунае лексiчнае напауненне, якое карэлюе са скрэпай ц з яе апошшм правым элементам, калi скрэпа неаднаслоуная. Напрыклад, у сказе Раб'1 усё, што хочаш, абы тольк ад гэтага нiкому шкоды не было (Я. Маур) у даданай частцы два элементы забяспечваюць правую валентнасць выдзеленай скрэпы: а) форма прошлага часу дзеяслова-выказшка было у даданай частцы, якой патрабуе былая часцща бы у злучшку абы; параун. рус.: Делай все, что хочешь, лишь бы только от этого никому беды не было; б) займеншкавая форма ад гэтага, якая умяшчае змест левага актанта (яш, дарэчы, у сваю чаргу таксама з'яуляецца складаным сказам са сваёй скрэпай i яе валентнасцямО.
Такiм чынам, мадэль складанага сказа ц нават тэкста не абмяжоуваецца толькi спецыялiзаванымi паказчыкамi сувяз^ «у ёй могуць, а парой i павiнны адлюстроувацца пазiцыi знамянальных кампанентау, памiж якiмi УстанаУлiваецца гэтая сувязь» [Черемисина, Колосова, 1987, с. 78]; (выдзяленне наша - М. К.).
Аналiз матэрыялу. Шляхоу швентарызацып злучальных сродкау некалькi. Адзiн з iх эмпiрычны - пошук кантэкстау з аналiзам i сiстэматызацыяй знойдзеных у iх адзiнак. Карпусы тэкстау значна паскорылi працу даследчыкау, але самога шляху не змяшлк
Друг шлях тэарэтычны, якi прадугледжвае атрыманне злучальнага сродка метадам мэтанакiраванага мадэлявання i наступнай верыфiкацыi ужывання атрыманай адзiнкi у мауленчай практыцы. Стварэнне мадэляу можна ажыццявiць двума спосабамК Першы спосаб - трансфармацыя прыназоушкавачменнай сiнтаксемы у прэдыкатыуную i, адпаведна, утварэнне злучнта ад прыназоУнiка. Напрыклад: вырашаць пытанне у святле апошнх падзей; вырашаць пытанне у святле таго, як дыктуюць апошшя падзе'1. Рэпертуар беларусюх прыназоушкавачменных сiнтаксем, сфармiраваны намi пры атрыбуцыi беларускiх прыназоушкау у межах названага вышэй мiжнароднага праекта пад кiраУнiцтвам М. У. Усеваладавай, дазволiУ атрымаць значна большую колькасць злучальных сродкау, чым тое поле, якое займае клаачны злучшк у aпiсaльных граматыках.
Напрыклад, у граматыках зафтсаваны злучнiк нягледзячы на тое, што, але там адсутшчаюць прыназоушкава-злучальныя спaлучэннi з апорай на тое, што; нароунi з тым, што; з разлку на тое, што; з тым разл'1кам, што; за кошт таго, што; на прадмет таго, што i шмат шшых, што ужываюцца у гэтай жа злучальнай функцып. Аналапчнае дачыненне да утварэння тaкiх aнaлiтычных злучальных сродкау маюць i злучальныя словы: параун.: нароунi з тым, што (дзе што - злучшк) i нароунi з тым, што (дзе што - адносны займеншк).
Метад трансфармацып не толькi дазволiУ выявiць скрэпы, якiя не фiксавалiся у
• V и р. и • V и и • •
эмтрычнай базе даследаванняу. Выяуленне мехашзмау згортвання прэдыкатыунай адз1нк1 у марфалапзаваную форму, з аднаго боку, i разгортвання iменнай сiнтаксемы у прэдыкатыуную аддзiнку, з другога, здаецца важным для сучаснай камушкацып з яе дынамiчнымi i высокатэхналагiчнымi працэсамi, ятя патрабуюць розных спосабау упакоУкi шфармацып. Спашлемся на аутарытэтную i iмпануючую нам думку Т. В. Шмялёвай аб тым, што адрозненне памiж простым i складаным сказам занадта перабольшана сталай традыцыяй, бо для камушкацып гэта толькi розныя спосабы «технического решения языкового воплощения полипропозитивной семантической структуры» [Шмелева, 2010, с. 122] (выдзелена аутарам цытаты. - М. К.).
Фармiраванне рэестра спосабам трансфармацып з'яуляецца эфектыуным, калi прытрымлiвацца рэпертуару прыназоУнiкава-склонавых сiнтаксем ва усёй iх семантыка-граматычнай разнастайнасцi. Гэта не тольт дазваляе выявiць макамальна поуны спiс паказчыкау сувязi у сiстэме складанага сказа, але i Устанавiць заканамернасцi, якiя дазваляюць ц забараняюць спалучальнасць элементау у складзе анал^ычных скрэп. Нашы першыя доследы трансфармацыi iменнай сiнтаксемы з першасны^ прыназоУнiкамi у прэдыкатыуныя адзiнкi паказал^ што нават калi фармантам у iменнай сiнтаксеме выступае адзiн i той жа прыназоУнiк, пры трансфармацыi кожнаму значэнню сiнтаксемы адпавядае асобны злучальны сродак. Параун.: 1) 1ван задрыжау ад страху. - 2) 1ван задрыжау ад слоу брата.
Сказ (1) пры трансфармацып дае два варыянты трансформау: а) з тое2: 1ван задрыжау адтаго, што спалохауся; б) з тоег: 1ван задрыжау ад таго (пачуцця), што можна назваць страхам.
Сказ (2) дае шмат варыянтау (хоць iх стс можна падлiчыць): 1ван задрыжау ад таго, што сказау брат / ад таго, як сказау брат / ад таго, чаму сказау брат...
Друг спосаб мадэлявання - камбшаванне спалучэнняу «прыназоушк + суадносны займеншк (можа быць тольт займеншк i без прыназоушка) + злучнiк / злучальнае слова», ятя могуць выконваць функцыю асобнага злучальнага сродка. Мадэляванне ажыцяуляецца на грунце тых марфалагiчных склонава-лiкавых парадыгм, якiя маюцца у суадносных займеншкау галоунай часткi i у злучальных слоу даданай часткi. Колькасць карэлятна-рэлятных спалучэнняу склонава-лiкавых словаформ па мадэлi «прыназУнiк + Т-слова + К-слова» (ад таго, што; к таму што; з тым, што; аб тым, што; да таго, чаго; к таму, чаго...) у мове вельмi вялтая, але стс татх спалучэнняу канчаткова падлiчальны, а iх рэальнае ужыванне можна верыфтаваць дзякуючы карпусным рэсурсам.
Так, наш эксперымент на прыкладзе спалучэння склонава-лтавых словаформ
V • ^ я я V • • « /I « V»' V ■ • У
займеншка той з 22 прыназоушкам! дау 44 прыназоун1ка-назоун1кавыя антаксемы, як1я у спалучэнш з 5 злучальнымi словамi (хто, што, якi, каторы, чый) утварылi 220 злучальных сродкау (ад таго, як/'; ад таго, чый; ад таго, хто; ад таго, што; ад таго, каторы; з тым, хто; з тым, як/'; з тым, каторы; з тым, чый; з тым, што; i г. д.).
Кожнае з 220 злучальных спалучэнняу дазвол^а атрымаць складаны сказ у выглядзе штучнага «речения»: Навошта усе яе клопаты для таго, хто так лёгка яе пакнуу?... Навошта усе яе клопаты для тых, чые сэрцы ужо заледзянелi?..
Але верыфтацыя мауленчай рэчакнасцю паказала, што далёка не усе 220 мадэляу запатрабаваны у камушкацып. Беларускамоуныя карпусы тэкстау i штэрнэт-рэсурсы далi нам толькi пятую частку усяго змадэляванага патэнцыялу - 40 рэалiзаваных выказваннямi
мадэляу. Прычыны розныя: беднасць карпусных беларускамоуных фондау; малаактыуная беларускамоуная iнтэрнэт-кaмунiкaцыя; сiстэмa байнэта на запыт не падае цэласных спалучэнняу i трэба уручную прасейваць шмат «славеснай руды». Але так спосаб дэманструе сваю дыягнастычную i прагназуючую сiлу паводле рэлятыунага патэнцыялу беларускай мовы.
1ншыя нашы доследы ужо на матэрыяле рускай мовы паказваюць розную частотнасць ужывання выказванняу з тaкiмi скрэпaмi - па даных Нацыянальнага корпуса рускай мовы ад м^ьёнау ужыванняу да адзшкавых. Прыклад апошняга са скрэпай под то, что (дзе что злучшк): Нас сегодня подводят под то, что мы преступники, и во время этой передачи вы тоже обращались ко мне как к спекулянту (А. Тарасов). А са скрэпай с то, что (дзе что злучшк) выказванне наогул немагчымае. Затое татя скрэпы, як в том, что i до того, что стaлi словаутваральнай базай для утварэння яшчэ больш складаных скрэп са знамянальны^ кaмпaнентaмi: Дело в том, что [Шмелева, 2006]; Вплоть до того, что.
Яшм бы спосабам ш быу атрыманы злучальны сродак мaдэлi «прынaзУнiк + Г-слова + К-слова», для яго атрыбуцып важна адзначаць, фaрмaнтaмi якiх сштаксем з'яуляюцца яго кампаненты. Гэты параметр дапамагае паказаць малазауважныя aдрозненнi пaмiж сiнaнiмiчнымi сродкaмi.
У вынiку склалкя наступныя параметры aтрыбуцыi злучальнага сродка у iнвентaрызaцыйным рэестры:
- функцыянальны статус aдзiнкi у выкaзвaннi (злучшк, злучальнае слова, фармант якой сштаксемы, маркёр, кампаратар, злучальны сродак, aктуaлiзaтaр);
- канструкцыя пабудовы - зварот, просты сказ, складаназлучаны сказ, складаназалежны сказ, ускладнены сказ, дыктэма (звышсказавае aдзiнствa), тэкст;
- канструкцыя будовы - левая частка i правая частка складаназлучанага сказа, галоуная i даданая частка складаназалежнага, папярэдняе i наступнае выказванне дыктэмы, папярэдняя i наступная дыктэмы у тэксце, аднародныя члены, адасоблены зварот;
- характар сувязi - для складаназлучаных сказау - адкрытая або закрытая; для складаназалежных - прыслоуная, дэтэрмiнaнтнaя, карэляцыйная;
- тып aдносiн - спачатку сштакачныя, праз двукроп'е - сэнсавыя;
- iншыя функцыi злучальнага сродка: aктуaлiзaцыйнaя; тэкстаутваральная; маркёр якiх кампаратыуных aдносiн (ад тоеснaсцi да суперлятыуных i абсалюта); злучальная;
- роля шшых моуных aдзiнaк у сштакачнай сувязi пaмiж aдзiнкaмi будовы паказваецца у выказванш iх пaдкрэслiвaннем;
- сшошм;
- рускi aдпaведнiк.
За асобную адзшку прымаецца злучальны сродак, як або выконвае сваю спецыяльную функцыю, або выражае спецыяльныя сштакачныя адносшы; aмонiмы падаюцца з нумарацыяй: А-1, А-2 i г. д.; рознща пaмiж злучнiкaмi з аднолькавы^ сiнтaксiчнымi aдносiнaмi, але з розный сэнсaвымi падаецца з iндэксaцыяй уверсе: А-11, А-12 i г. д.
Узоры слоушкавага артыкула (у апублтаваным рэестры уведзены спiс скарачэнняу, ва узоры для чытача дадзенага артыкула правая частка артыкула даецца без скарачэнняу).
АБ ТАГО, ХТО Фармант шструментыва у складаназалежным сказе з карэляцыйнай сувяззю; кампаратар тоеснасц1 асобы; асобасныя аднос1ны; пацыентыу. ПрыляцелН ЗакаркалН I рук i ног'!
выцершы аб таго, каго звалiлi у Iх на вачах, чысценьюм'! выстауляюцца! (Т. Бондар). Сш. аб таго, якога. Рус. об того, кого.
АБ ТЫМ, НАВОШТА1 Фармант дэл1бератыва у складаназалежным сказе з прыслоунай сувяззю (дзеяслоу 1нтэлект.); фш1тыу: мэта. Продак (так назвауся хлопец) распавёу аб тым, навошта ён малюе на сценах, хто з'яуляецца спонсарам яго творчасц (1нт.). Он. пра тое, з якой мэтай. Рус. о том, зачем.
АБ ТЫМ, НАВОШТА2 Фармант дэл1бератыва у складаназалежным сказе з прыслоунай сувяззю (дзеяслоу штэлект.); фш1тыу: прызначэнне. Падлеткi паразважал'! аб тым, навошта прававая культура чалавеку, як яна спрыяе станауленню асобы i каго можна назваць правакультурным (1нт.). Сш. пра тое, для чаго. Рус. о том, для чего.
ВОДБЛ1З ТАГО МЕСЦА, ДЗЕ Фармант лакатыва у складаназалежным сказе з прыслоунай сувяззю (назоушк); атрыбутыуна-прасторавыя адносшы; лакатыу. Палац на стромым беразе Дзв!ны, водбл'13 таго месца, дзе яна сустракаецца з рэчкаю, якая дала гораду такую цяжкую французскаму вуху назву (У. Арлоу). Сш. каля таго месца, дзе. Рус. возле того места, где.
...ГЭТА АДЗ1НАЕ..., ЧАГО Актуал1затар I умяшчальшк зместу папярэдняга выказвання у дыктэме або папярэдняй дыктэмы у тэксце; м1жсказавая або м1ждыктэмная сувязь; тэкстаутваральны; кампаратар абсалютыунага экз1сцыенса; атрыбутыуна-прадметныя адгнос1ны; аб'ектыу. Мы абавязаны, нашым часам, нашым жыццём закл'>каны ... абуджаць у людзях добрыя пачуцщ... Гэта адз'шае наша, чаго шхто за нас не зроб'!ць (Я. Брыль). Сш. гэта тое, чаго. Рус. это единственное..., чего.
ГЭТАКАЯ..., ЯК-1 Фармант актуал1заванага квал1татыва у складаназалежным сказе з прыслоунай сувяззю (назоушк + прыметшк); атрыбут; кампаратар прыраушвання прыкмет. У качак параунальна доугая шыя (зрэшты, не гэтакая доугая, як у гусей i лебедзяу) (ВЫпедыя). Сш. не такая, як. Рус. не такая, как.
ДЗЕСЬЦ!..., А ДЗЕСЬ Паратакаснае спалучэнне лакатывау у складаназлучаным сказе з закрытай сувяззю; спалучальна-перал1чальныя аднос1ны. Яны убачаць засмужаны лес I адчуюць халоднае поле, Дзесьц стог запануе, а дзесь Куст адз'ш на паляне, не болей (Л. Дранько-Майсюк). Сш. дзе., а дзе. Рус. где-то., а где-то.
Высновы. Прынцыпова новы для мовазнаучай традыцып падыход да швентарызацып злучальных сродкау носiць дыскусiйны характар i можа выклiкаць крытыку традыцыяналктау. Яго сутнасць - у пашырэнш класа злучальных сродкау за кошт перыферыйных граматычных канструкцый, якiя аргашзуюць тыпавую мадэль больш складанай сштакачнай адзiнкi пабудовы.
Для складаназалежных сказау пашырэнне класа злучальных сродкау адбываецца за
и и »V и • / V •
кошт цэласнага спалучэння указальных займеннтау той / тое2 (у рускай мове тот, тог I то2) са злучнiкамi i злучальнымi словамi. Такiя спалучэнш фiксуюцца як асобныя адзiнкi, пакольт у кожнага з iх свая валентнасць, свае функцып у выказванш i свае магчымасцi у спалучальнасцк Колькасць такiх адзiнак вельмi вялтая, але у сiлу стабiльнасцi парадыгм кожнага кампанента спалучэння iх можна падлiчыць, роуна як можна падлiчыць i iх кампаноУкi са злучнiкамi i злучальнымi словамi у даданай частцы.
Паколькi кожная словаформа абодвух кан'юнктау (адзiнак будовы) уплывае на семантыка-граматычныя адносiны памiж iмi, то у рэестры указваецца дэнататыуная роля прэдыкатыунай сiнтаксемы, фармантамi якой з'яуляюцца элементы скрэпы «Т-слова + К-слова».
Натуральна, падаць увесь пералт татх блокау аднаму чалавеку немагчыма, але тат падыход i дэманстрацыя яго у матэрыялах да слоУнiка можа служыць даследчыцкiм палiгонам для больш паглыбленага вывучэння рэлятыунага патэнцыяла беларускай мовы.
Лiтаратура
Апресян, Ю. Д., & Пекелис, О. Е. (2012). Союз. Русская корпусная грамматика. Электронный ресурс http://rusgram.ru/
ATpaxoBi4, К. К. (Рэд.). (1977-1984). Тлумачальны слоунк беларускай мовы (Т. 1-5). Мшск: БелСЭ.
Атраховiч, К. К., & Булахав, М. Г. (Рэд.). (1962-1966). Граматыка беларускай мовы (Т. 1-2). Мшск: АН БССР.
Бiрыла, М. В., & Шуба, П. П. (Рэд.). (1985-1986). Беларуская граматыка (Т. 1-2). Мшск: Навука i тэхнта.
Бурак, Л. I. (1975). Далучэнне у беларускай мове. Мшск: БДУ.
Важнт, С. А. (2007). Спроба тыпалогп сштакачных слоунтау славянсюх моу. Лiнгвiстичнi студп (Вип. 15, с. 228-234). Донецьк: ДонНУ.
Всеволодова М. В., Виноградова Е. Н., & Чаплыгина Т. Е. (2018). Русские предлоги и средства предложного типа. Материалы к функционально-грамматическому описанию реального употребления (Кн. 2: Реестр русских предложных единиц: А - В (объективная грамматика)). Москва: УРСС.
Всеволодова, М. В., Кукушкина, О. В., & Поликарпов, А. А. (2014). Русские предлоги и средства предложного типа: материалы к функционально-грамматическому описанию реального употребления (Кн. 1. Введение в объективную грамматику и лексикографию русских предложных единиц). Москва: ЛИБРОКОМ.
Евгеньева, А. П. (Ред.). (1984). Словарь русского языка (Т. 4). Москва: Русский язык.
Ефремова, Т. Ф. (2001). Толковый словарь служебных частей речи русского языка. Москва: Русский язык.
Завьялов, В. Н. (2008). Морфологические и синтаксические аспекты описания структуры союзов в современном русском языке. Хабаровск: Изд-во ДВГГУ.
Канюшкевiч, М. I. (2019) Беларускя злучшк i ix аналаг'1. Граматыка рэальнага ужывання. Матэрыялы да слоунка (Ч. 1. Дыяпазон А-З). Гродна: ГрДУ iмя Янк Купалы.
Конюшкевич, М. И. (1989/ Синтаксис близкородственных языков: тождество, сходства, различия. Минск: Университетское.
Карский, Е. Ф. (1956). Белорусы. Язык белорусского народа (Т. 2. Вып. 2. Исторический очерк словообразования и словоизменения в белорусском языке. Вып. 3. Очерки синтаксиса белорусского языка). Москва: (без изд.).
Ляпон, М. В. (1986). Смысловая структура предложения и текст. К типологии внутритекстовых отношений. Москва: Наука.
Ляпон, М. В. (1991). Словарь служебных единиц русского языка (принципы построения). Papers from the EURALEX, Third International Congress (С. 83-89). Budapest: (n.p.). Электронный ресурс https://docplayer.ru/60816542-Slovar-sluzhebnyh-edinic-russkogo-yazyka-principy-postroeniya-mayya-v-lyapon.html
Морковкин, В. В. (Ред.). (1997). Словарь структурных слов русского языка. Москва: Изд-во альм. «Лазурь».
Морковкин, В. В. (Ред.). (2003). Объяснительный словарь русского языка: Структурные слова: предлоги, союзы, частицы, междометия, вводные слова, местоимения, числительные, связочные глаголы. Москва: Астрель.
References
Apresian, Yu. D., & Pekelis, O. E. (2012). Conjunction. In Russkaia korpusnaia grammatika (Russian corpus grammar). Retrieved from http://rusgram.ru/ (In Russian)
Atrakhovich, K. K. (Ed.). (1977-1984). Explanatory dictionary of the Belarusian language (Vol. 1-5). Minsk: BelSE. (In Belarusian).
Atrakhovich, K. K., & Bulakhav, M. G. (Eds.). (1962-1966). Belarusian grammar (Vol. 1-2). Minsk: AN BSSR. (In Belarusian)
Biryla, M. V., & Shuba, P. P. (Eds.). (1985-1986). Belarusian grammar (Vol. 1-2). Minsk: Navuka i Technika. (In Belarusian)
Burak, L. I. (1975). Connection in the Belarusian language. Minsk: BGU. (In Belarusian)
Cheremisina, M. I., & Kolosova, T. A. (1987). Essays on the theory of complex sentences. Novosibirsk: Nauka. (In Russian)
Efremova, T. F. (2001). Explanatory dictionary of service parts of speech of the Russian language. Moscow: Russkii iazyk. (In Russian)
Evgen'eva, A. P. (Ed.). (1984). Dictionary of the Russian language (Vol. 4). Moscow: Russkii iazyk. (In Russian)
Kaniushkevich, M. I. (2019). Belarusian conjunctions and their analogues. Grammar of real application. Materials for the dictionary (Vol. 1. Range A - C). Grodno: GrDU imia lanki Kupaly. (In Belarussian)
Karskii, E. F. (1956). Belarusians. The language of the Belarusian people (Vol. 2. Issue. 2. Historical sketch of word formation and inflection in the Belarusian language. Issue 3. Essays on the syntax of the Belarusian language). Moscow: (n.p.). (In Russian)
Koniushkevich, M. I. (1989). Syntax of closely related languages: identity, similarities, differences. Minsk: Universitetskoe. (In Russian)
Lapon, M. V. (1986). The semantic structure of the sentence and the text. Towards a typology of intra-textual relations. Moscow: Nauka. (In Russian)
Lapon, M. V. (1991). Dictionary of service units of the Russian language (principles of construction). Papers from the EURALEX, Third International Congress (pp. 83-89). Budapest: (n.p.). Retrieved from https://docplayer.ru/60816542-Slovar-sluzhebnyh-edinic-russkogo-yazyka-principy-postroeniya-mayya-v-lyapon.html (In Russian)
Morkovkin, V. V. (Ed.). (1997). Dictionary of structural words of the Russian language. Moscow: Lazur'. (In Russian)
Morkovkin, V. V. (Ed.). (2003). Explanatory dictionary of the Russian language: Structural words: prepositions, conjunctions, particles, interjections, introductory words, pronouns, numerals, connective verbs. Moscow: Astrel'. (In Russian)
Sheremetieva, E. S., Starodumova, E. A., & Tiurin P. M. (Eds.). (2017). Service words in the lexicographic aspect [CD-ROM]. Vladivostok: DVGU. Retrieved from http://www.labslsl.ru/ (In Russian)
Shmeleva, T. V. (2006). "The fact is that...". In Asimmetriia kak printsip funktsionirovaniia iazykovykh edinits (Assimmetry as language unit functioning principle) (pp. 145-153). Novosibirsk: NGU. (In Russian)
Shmeleva, T. V. (2010). Complex sentence technique. In Lingvisticheskie idei V. A. Beloshapkovoi i ikh voploshchenie v sovremennoi rusistike (Linguistic ideas of V. A. Beloshapkova and their embodiment in the modern Russian linguistic studies) (pp. 116-133). Tiumen': Mandr i K. (In Russian)
Стародумова, Е.А. (Ред.). (2001). Словарь служебных слов русского языка. Владивосток: ДВГУ.
Шереметьева, Е. С., Стародумова, Е. А., & Тюрин П. М. (Ред.). (2017). Служебные слова в лексикографическом аспекте [CD-ROM]. Владивосток: Дальневост. фед. ун-т. Электронный ресурс http://www.labslsl.ru
Черемисина, М. И., & Колосова, Т. А. (1987). Очерки по теории сложного предложения. Новосибирск: Наука.
Шмелева, Т. В. (2006) «Дело в том, что...». Асимметрия как принцип функционирования языковых единиц (с. 145-153). Новосибирск: Изд-во НГУ.
Шмелева, Т. В. (2010) Техника сложного предложения. Лингвистические идеи В. А. Белошапковой и их воплощение в современной русистике (с. 116-133). Тюмень: Мандра и К.
Шуба, П. П. (1971) Злучнт. Беларуская савецкая энцыклапедыя (Т. 4, с. 582). Мшск: АН БССР.
Шуба, П. П. (1973) Граматычная характарыстыка падпарадкавальных злучнтау. Беларуская мова i мовазнауства (с. 198-204). Мшск: БГУ.
Shuba, P. P. (1971). Conjunction. In Belaruskaia savetskaia entsyklapedyia (Belarusian soviet encyclopedy) (Vol. 4, p. 582). Minsk: AN BSSR. (In Belarusian)
Shuba, P. P. (1973). Grammatical characterization of subordinate conjunctions. In Belaruskaja mova i movaznaystva (Belarusian language and linguistics) (pp. 198-204). Minsk: BGU. (In Belarusian)
Starodumova, E. A. (Ed.). (2001). Dictionary of service words of the Russian language. Vladivostok: DVGU. (In Russian)
Vazhnik, S. A. (2007). An attempt at a typology of syntactic dictionaries of Slavic languages. Linguistic studies (Issue 15, pp. 228-234). Donec'k: DonNU. (In Belarusian)
Vsevolodova M. V., Vinogradova E. N., & Chaplygina T. E. (2018). Russian prepositions and prepositional means. Materials for a functional-grammatical description of real use. (Vol. 2. Register of Russian prepositional units: A - B (objective grammar)). Moscow: URSS. (In Russian)
Vsevolodova, M. V., Kukushkina, O. V., & Polikarpov, A. A. (2014). Russian prepositions and means of a prepositional type: materials for a functional-grammatical description of real use. (Vol. 1. Introduction to objective grammar and lexicography of Russian prepositional units). Moscow: LIBROKOM. (In Russian)
Zaviyalov, V. N. (2008). Morphological and syntactic aspects of the conjunctions structure description in modern Russian. Khabarovsk: DVGGU. (In Russian)
Конюшкевич М.И. Принципы лексикографического описания союзов и иных показателей синтаксической связи. В
статье рассматриваются принципы грамматических и лексикографических описаний союзов и их аналогов в русском и белорусском языкознании. Ставится задача инвентаризации союзных средств белорусского языка как его релятивного потенциала, пока без квалификации их лингвистического статуса, но достаточной для более глубоких исследований. Предлагаются следующие принципы лексикографической манифестации белорусских союзов и изофункциональных им единиц: 1) охват всех союзных средств в их объективном реальном употреблении как национальной стихии речи и опора на силу авторитета самого языка; 2) выход за морфологические пределы союза, признание его морфосинтаксической природы, обусловленной факторами коммуникативных задач говорящего и организации текста; 3) признание полевой структуры категории союза, а значит, учет периферийных реляционных единиц, особенно неоднословных, отсутствующих в имеющихся грамматических и лексикографических источниках; 4) признание сочетаний «Т-слово + К-слово» (типа то, что) во всех компоновках их словоформ как отдельных единиц каждая со своим реляционным значением; 5) учет пропозициональной и предикатной природы союзного средства с его левой и правой валентностями по отношению к конъюнктам-актантам. Показываются теоретические методы инвентаризации союзных средств: а) трансформации предложно-именной синтаксемы в предложно-союзную предикативную синтаксему и б) моделирование союзного средства на основе компоновок сочетаний «предлог + Т-слово + К-слово» (типа ад таго, што; дзеля таго, хто и др.). Демонстрируются образцы словарной статьи лексикографической манифестации союзных средств в опубликованном словаре автора.
Ключевые слова: союз, союзное средство, скрепа, лексикографическая манифестация, белорусский язык
Мария Иосифовна Конюшкевич - д-р филол. наук, проф.; независимый исследователь; Республика Беларусь, Гродно.
Для цитирования статьи:
Канюшкевiч, М. I. (2021). Прынцыпы лексiкаграфiчнай машфестацьп беларускiх злучшкау i iншых паказчыкау сiнтаксiчнай сувязк VERBA. Северо-Западный лингвистический журнал, 1(1), 2234. DOI: 10.34680/VERBA-2021-1(1)-22-34
For citation:
Kaniushkevich, M. I. (2021). Synonymic dictionaries: the choice space. VERBA. North-West linguistic journal, 1(1), 22-34. DOI: 10.34680/VERBA-2021-1(1)-22-34
