CC BY
2ГТАМР 17.01.45
ПРОЗАЛЬЩ МЭТ1НДЕРДЩ АДРЕСАНТ ТАРАПЫНАН ТАНЫМДЫЩ Т¥РГЫДАН ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛАНУЫНА ИНТЕРМЭТ1НДЕРДЩ ЫЩПАЛЫ
БЕКПЕНБЕТОВА САНДУГАШ СЕР1КЦЫЗЫ
Эл Фараби атындагы казак улттык университетi, 2-курс докторанты
Алматы, ^азакстан
ЕРЖАНОВА САУЛЕ БАЙМЫРЗАЦЫЗЫ
Эл Фараби атындагы казак улттык университет^ ф.г.д., профессор
Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Цазгргг бглгм беру парадигмасында мэтгндг зерттеуге, мэтш арцылы сана мен танымды зерттеуге деген цызыгушылыц алга шыцты. Соныц неггзтде цосарлы бглгм салалалары цалыптасуда. Тогыспалы гылымдар шецбергнде галымдар мэтгн арцылы болмыс пен когнитивт1 сананы зерттеуге квшт1. Мацаланыц взектшт де осы мацсат аясында цабылдаушыныц танымдыц сана тургысынан интермэттдердг цабылдауы мен интерпретациялау цабглетгне ыцпал жасау цажеттштн аныцтайды.
Ктт свздер: мэтш, интермэтт, постмодернизм, адресент, интерпретаци
^аз1рп бшм беру тенденциясында мэтшге деген кызыгушылык пен мэтш шецбершде зерттеу мэселес алдыга шыкты. Бул мэтш аркылы зерттеудш эмбебаптыгына алып келд^ ягни тiл бiлiмi, эдебиеттану, семиотика, элеуметтану, мэдениеттану, философия, т.б. гылымдарды мэтiн аркылы зерттеу жYPуде. М.Ю. Лотманныц айтуынша, «мэтш» термиш ец кеп колданылатындардыц бiрi гуманитарлык гылымдар арасында екен. [Лотман 1981: 3]. Осыган орай гылымда коммуникативт жэне когнитивтiк мэтiндiк модельдер басымдык ала бастады. Коммуникативтi жэне когнитивт модельдерге кешу мэтiн лингвистикасын «тогыспалы» пэндер тургысынан аныктайды. Мысалы, когнитивтш лингвистика, психолингвистика, элеуметтiк лингвистика, непзш курайтын интралингвистикалык рефлексия. Лингвомэдениеттiк кезкарас шецбершде мэтiн аркылы халыктыц танымдык ерекшелiктерiн, «прецедента мэтш» (Ю.Н. Караулов), «прецедента феномен» угымдарын (В.В.Красных), «концептосфера» (Д.С.Лихачев), «мэдени концепция» (Ю.С. Степанов) белсендi тYрде зерттейдi. Эз кезегшде мэтiндi зерттеудегi багыттардыц бiрi, адаммен тшелей байланысты керсететiн интермэтiндiк теорияныц дамуын осы макаламызда бiз де карастыратын боламыз.
Соныц шшде «прецеденттi мэтiн» терминше толыгырак токталатын болсак, 1986 жылы галым Ю.Н. Караулов оны темендепдей аныктайды:
1) белгiлi бiр адам Yшiн эмоционалды немесе танымдык тургыдан мацызды ;
2) тулгадан тыс сипатка ие болу, ягни жеке тулганыц белгiлi бiр когамында немесе оган дейiнгi когамда орын алган окига;
3) тiлдiк тулганыц дискурста бiрнеше рет кайталанатын сезi [Караулов 2006: 216].
Бул ретте Ю.Н. Караулов прецедентак мэтiндер аукымын керсеткенде керкем эдебиет шыгармаларымен шектелмейдi, оларга сонымен катар библиялык мэтiндердi, мифтерд^ дэстYрлердi, ауызша жэне поэтикалык мэтiндердi камтитын шыгармалары, ауыз эдебиетiнiц тYрлерi (мысал, анекдот, ертегi жэне т.б.), тарихи-философиялык жэне саяси публицистикалык шыгармаларды да косады.
^азак тiл бшмшде интертекст угымын тiлшi галымдар Р.Сыздык, Б.Шалабай, А.Салкынбай, ^.^дериновалар «дэйексез», эдебиетшшер З.Ахметов, Т.Бекниязов «дэйектеме», Т.Есембеков, тiлшi Ш.Жалмаханов «цитата» деп те колданылып жYр. Бул турасында А.Байтурсынов кезшде «келтiрiндi сейлемдер» деп атаган. А.Байтурсынулыныц казак тiлiнiц дыбыс, сез жэне сейлем жYЙесiне арналган «Тiл - курал» окулыгында казак
тшндеп 310 лингвистикалык терминнщ аныктамасы, тYсiндiрмесi бар. Бул терминдердщ басым кeпшiлiгi казiрге дешн тш бiлiмiнде колданылып жYP, ал гылыми айналымга кiрмей калган кейбiр жалпы атаулардыц магынасы казiрде де мацызды. Сондай жалпы атаудыц бiрi -келтiрiндi сейлем. Аныктамасында «Сейлегенде не жазганда сeйлеушi я жазушы бурынгыдан калган макалды немесе бiреудщ айткан сeзiн келтiре сeйлейдi не жазады. Сондай келтiрiп жазган макалдар, болмаса бiреудщ сeздерi келтiрiндi сейлем делш аталады» деп берiлген. ^аз1рп тiл бiлiмiнде бeгде сeз деп аталып жYP, ал элемдiк филологияда интертекстуалдылык терминiмен магыналас. [Байтурсынов, 1991: 309].
^аз1рп тацда «мэтш» белгш бiр зерттеу методикасына байланысты эр килы кырынан зерттелiп жатыр. Эаресе, постмодернизм iлiмiнде шыгарманы «мэтш» сeзiмен алмастырды, себебi шыгарма форма тургысынан шектеулi, ал мэтiнде шекара жок (интертекст, гипертекст), туындыны жанр, такырып, жазу мэнерi тэрiздi талаптар шектеп турса, постмодернисттiк теорияда мэтiн шеказ болады. Постмодернистiк мэтiндердi ^лденец тсзш окуды койып, тш-нен окисыз. Магына «подтексте». Бeлек мэтiн астында iргетас болып турады. Белгiлi бiр тiл филологиясы емес, жалпы тш атаулыныц табигатына арка CYЙейдi. Этникалык тiл ерекшелiктерi кейiн шегiнiп, тшдщ нэсiлдiк тургыдан карагандагы касиеттерi алга шыгады. Лингвистикалык прозаныц кещстш кец, кeне дэуiрдi кiргiзедi, кYллi тарихты, тэжiрибенi пайдаланады.
Мэтiн белгiлi бiр автордыц туындысы бола тура окырманныц оку максатына карай интерпретацияланады. Осыныц нэтижесшде кабылдаушы да осы процестщ бiр бeлшегi болады. ^абылдап отырган мэтшдеп акпарларды eзiндiк сана мен дYниелiк бiлiмi тургысынан кабылдайды. Ал оныц сана децгей мен дYниелiк бiлiмi туылган географиялык аумагына, ата кэабше, сeйлеген тiлiне, жиган бiлiмiне, сайып келгенде аялык бiлiм шецберше келш тiреледi. Осы негiзде макаламыздыц максаты да кeркем мэтiндер iшiндегi интермэтшдердщ кабылдаушы тарапка ягни адресантка танымдык, ДYниелiк акпарлардыц негiзiнде ыкпал жасауын аныктау болып табылады.
Yлкен кeлемдi мэтiндер, ягни кeркем шыгарма тек тшдш материал болып кана коймай, улттык менталитет пен кундылыктардыц кeрiнiсi, адамзат акыл ойыныц айнасы, элемдiк мэдениет пен таным картасы болып табылады. Кeркем шыгармада тш аркылы, сeз немесе сeйлеу аркылы гана жетюзшу мYмкiндiгiнен элдекайда ^п акпараттар коры сакталган. Кейде бiр гана деталь кeркем шыгарманыц мэнш ашып берiп жатса, кейде керiсiнше, бYкiл кeркем туынды бiр гана детальды тYсiндiруге кызмет аткарып турады. Осы тургыдан алганда кeркем шыгарманы дурыс кабылдау мен тYсiну eте мацызды. Ал, интерпретация кeркем шыгарманыц осы концептуалдык мазмунын тYсiнуге жетелейдь
Интермэтiн теориясын галымдар тар жэне кец магынада деп зерттеп карастырып жYр. Кец магынада интермэтiндер байыргы кeнерген сeздердi кайта жацгыртуга, автордыц ^ркемдш тiлдiк амал-тэсiлдерiнiц корын толыктырып байытуга кабiлеттi деп санайды. Мысал келтiрер болсак, прозалык кeркем шыгармалардыц iшiнде Б.Майлиннiц «Талак» эцгiмесiндегi «Талак» сeзi тэлк ету, ажырасу угымын бiлдiретiн халык санасында табу сeзге жатады. Автор осы сeздiц бар мэн-магынасын, кандай жагдайда айтылатынын, не себепт табу сeз деп халык айта бермейтшдшн бYтiн бiр эцпмесшщ такырыбы, мазмуны, сюжетi аркылы тYсiндiрiп бередi:
Зейнеп ш1м1ркент кеттг.
- Ой, бетсгз, не бетщмен айтып отырсыц?
- Е, не цылдым?
- Талац цылганыц цайда?
Айдарбек шошып кеттг. Зейнептг ^рганныц соцынан цаншама ойласа да, ойына тYспей цойган б1р нэрсе бар сек1лд1 ед1, ол - осы «талац» болып шыцты! Талацтыц тупк1
магынасын айыра бшмесе де, ерлг-байлы адамга унамды нэрсе еместтн mYCÍHeói. Жалпы журттыц турмысында бул сирек ушырайтын нэрсе. [Майлин Б]
Эдебиеттануда интерпретация керкем шыгарманыц тутастай магынасын, мазмунын, оньщ идеясын, концепциясын тану, тYсiну, зерделеу болып табылады. Окырман эцпмеш окып бастамас бурын «талак» сезiн угым ретшде кабылдамауы, магынасына бойламауы мYмкiн, ал шыгарманы кабылдап болган соц концептшк талдау жасайды санасында. Ягни ислам мэдениет аясында тYсiнiк калыптасады, аялык бiлiмi толысады.
М.М. Бахтиннш концепциясы бойынша мэтiндi тYсiну жекелеген актшер мен децгейлерден турады жэне олардыц езiндiк жеке функциялары бар:
- мэтiндi кабылдау;
- мэтiндi тану жэне оныц белгiлi бiр тшдеп жалпы магынасын тYсiну;
- мэтшнш белгiлi бiр мэдениет аясындагы магынасын тYсiну;
- оныц курылымына сэйкес диалогпк мэнiн угыну [Бахтин, 1979:361];
Сонымен катар керкем мэтш шшде макал-мэтелдердiц берiлуiн де интерткест ретшде карастырамыз. Буган дейiн де кешн де керкем шыгармалардагы кейiпкерлердiц мiнезi мен ю-эрекеттерiн сипаттауда, авторлык ойдыц берiлу тэсiлi барысында да макал-мэтелдер колданылып келген жэне колданылады да. Жогарыда айтып еткенiмiздей бул турасында казак тiл бiлiмiнiц теориялык негiзiн калаушы А.Байтурсынов «келтiрiндi сейлемдер» деп терминдеп, кандай жагдайда колданылатынына токталып еткен едi. Аныктамага сэйкес сейлеу не жазу барысында бурынгыдан калган макалды немесе бiреудiц айткан сезiн келтiре сейлеудi «келтiрiндi сейлемдер» деп карастырады. Керкем мэтiндерден мысалдар сан алуан келтiруге болады, себебi кай жазушы болсын эцгiме, повесть, романдарында макал-мэтелдi айналып еткен емес. М.Жумабаевтыц «Шолпанныц кYнэсi» повестшде: «Сэрсенбай эцггместщ арасында жай свздщ екпШмен:
«Балалы yü - базар, баласыз yü - мазар» деген свз ып-рас-ау дегенде, Шолпанныц басында жаца б1р ой жарц ете mY^i: Yш жылдан бер1 балам болмасын деген тыегшц, цате болганда да, есалац екендт, бала болмаса, екеушц вмiрiнiц цу мазарга айналатындыгы eдi»[Магжан Ж] деп бiр жол макал бершген. Автор осы бiр интермэтшдш шешiм аркылы Шолпанныц буган дешнп емiрлiк устанымыныц бiр сэтте-ак езгерш сала бергенш, макал-мэтелдiц тулга санасын тэрбиелеудегi релiн аныктап береди
^азiрri тiл бiлiмiнiц даму сатысында турган интертекстуалдык теориясыныц калыптасуы жэне оныц дамуында бiртутас кезкарастыц болмауы, елшемдердiц алуан тYрлiлiгi, мэтiнаралык косындылардыц тYрлерi мен кызметтерiнiц бiр жYЙеге тYсе коймаганы бул саланыц элi де зерделенуi Yстiнде екенiн керсетедь ХХ жэне ХХ1 гасыр зерттеушшершш ецбектерiндегi кубылыстыц дамуы тiл мен эдебиет гылымында калыптаскан кептеген категориялар мен угымдарды (мэтiн, мэтiнаралык байланыстар, оку сипаты, мэтiндi тYсiну жэне тYсiндiру жэне т.б.) жацадан багалауга жэне карауга мYмкiндiк бердi. Бiз де ез тарапымыздан прозалык шыгарма мэтiндерiндегi интермэтiндiк белгiлердiц керiнiс табуы мен оныц сана мен таным тургысынан тYсiнiк беруi шецберiнде карастырдык.
1. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш // Ак жол. - Алматы: Жалын, 1991. - 462б.
2. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. - М.: Искусство, 1986. - 444 с.
3. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Изд. 5-е, стереотипное. - М.: КомКнига, 2006. - 264 с.
4. Лотман Ю.М. Текст в тексте: Тр. по знаковым системам. - Тарту, 1981. Вып. XIV (567). -С. 3-18.
5. Майлин Б. ЫНт-аИ.к7 «Талак» эцпмелер
6. Жумабаев М. Эдебиет порталы: «Шолпанныц ^нэш> эцпмелер
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
