CC BY
73FTAXP 14.31.09
БАСТАУЫШ СЫНЫП ПЭНДЕР1Н ПЭНАРАЛЬЩ БАЙЛАНЫСТА ОЦЫТУ
А.Ж. Есназар, А. Жапбаров Ощуспк Казахстан мемлекеттiк педагогикалык университет^ Шымкент, Казахстан [email protected], [email protected]
Макалада пэнаралык жэне интеграция угымына тусшк бере отырып, олардын тшмд1 жактары карастырылды. Пэндерд1 интеграциялауда 4-сыныптын терт пэншщ такырыптары карастырылды. Ортак такырыптар непзвде материалдын езара байланысы, б1р-б1рше типзетш ыкпалы, ортак белгшер1 аркылы б1р-б1р1мен сабактасуы аныкталды. Бул макаланы зерттеу барысында бастауыш бшм берудщ оку багдарламасы каралып, эр пэннщ такырыптык жоспар мазмуны, оку максаттары жэне тапсырмалары жан-жакты талданды. Педагогикалык жэне оку-эд1стемел1к эдебиеттерд1 зерттеу, сонымен катар пэндер арасындагы байланыстарды ашуга мумшндж беретш салыстыру, жинактау эд1стер1 пайдаланылды.
Туйт свздер: бастауыш сынып, сабац, пэнаралыц байланыс, интеграция, ортац тацырып, оцу мацсаты.
Ey^otí кунп гылыми танымдык сипатта болатын пэнаралык катынас бiлiм мазмунында жшрек керiне бастады. Осыган орай бшм мазмунын интеграциялау жэне реттеу мэселесшщ шешiмiн табу алга тартылды. Пэндердi интеграциялаудагы басты кагидат - игерген бшмдерш тэжiрибеде колдана алуга умтылу болып табылады. Интеграция - Yздiксiз байланыстылыкты, бiрыцFайлыкты, бYтiндiктi курудагы Yдерiс жэне оныц нэтижесi. Окытуда ол бiр синтезделген курста (такырыпта, баFдарламаньщ белiмiнде) бiрнеше оку пэндершщ элементтерш косу жолымен, эр тYрлi пэндердщ Fылыми тYсiнiктерiн жэне эдiстерiн танымдык эдютерше бiрiктiру, пэнаралык окытуда Fылым негiздерiн кешендендiру аркылы iске асырылады.
Yйлестiру - бул туыстас пэндер бойынша окулык баFдарламаларды, окып-YЙренетiн тYCшiктердщ, кубылыстардыц, Yдерiстердщ жэне оларды окып-уйрену мiндетi мен пэндердщ езара байланысы, тар мэндеп пэнаралык байланыс, жеке бiлiмдi интеграциялауFа да жаFдай жасайды [1;17].
Интеграция - бiлiм беру Yдерiсiн курастырудыц басты каFидаларыныц бiрi, бiлiм беру Yдерiсiн же^дщрудщ тэсш, элемдi бiртутас тануды камтамасыз етудщ куралы, эртYрлi Fылымдарды бiрiктiру мен бiлiмдi жYЙелеу мен жинактауда дидактикалык жYЙе дамуын жYзеге асыратын уFым. Интеграция тек пэндiк бiлiмдер карым-катынасы Fана емес, сонымен катар окыту технологиялары, эдiстемелерi мен формасы туралы да мэлiмет бередi [2;80].
"Integratio" эдiснамалык потенциалын колдаетандардыц бiрiншiсi математиктер болды. Уакыт ете келе "интеграция" термит баска Fылыми салаларда колданыла бастады [3;73].
Жоао Матос, Ана Педро, Жоао Пьедаде «Мектеп баFдарламасына сандык технологияларды интеграциялау» макаласында: «Интеграция латынша «integrare» сезiнен шыккан, бул «бупн» санныц айналуын бiлдiредi. Ey^ сан in (терiс) tangere (жанасу) бiрге жYредi, "жок" немесе "езгермеген" уFымын усынады. Сондыктан интеграция уFымы карама-кайшы: бiр жаFынан, ол трансформация идеяларымен, ал екiншi жаFынан, катыру немесе сактау идеяларымен байланысады» деген аныктама бердi [4;9].
Энциклопедиялык сездште «интеграция» - «integratio» латын тшнен аударFанда «кайта куру», «толыктыру» деген уFымды бiлдiрсе, С.И.Ожегов сездiгiнде: «интеграциялау» - белiктердi бYтiн шыFатындай етш бiрiктiру» деп тYсiндiредi, ал социологиялык сездiкте «интеграция» - жYЙе курамына енетiн эрбiр элементтщ езiмен тшелей байланыста болатын, сапалык тYрлендiрулерге жэне оныц дамуына, жаца баFыттарына тэуелдшшн сипаттайтын табиFи процесс» деп аныктама береди Осы аныктамаларFа CYЙенсек, интеграциялаотан пэннщ бiлiм мазмунын куру алдымен интеграцияланатын эр пэннщ пэнаралык, пэшшшк байланыстарын бiрiктiру жэне одан шыгеатын нэтижелердi карастыруFа тура келедi [5;276].
Бул пiкiрлердi талдай келе, байланыстар екi баFытта керiнедi:
1) пэшшшк жэне cbmbmapanbi^ бaйлaныc;
2) rornpanbirç бaйлaныcтылыFы.
БYгiнгi зомонныц пcихологиялbщ-педaгогикaлbщ жэне эдютемелш зеpттеyлеpiнде rompami^ бaйлaныcтapдыц мэcелелеpi оныц кешендi Ken acпектiлi ситатын кepcетiп отыp. Ол о^ытудыц жглпы мarçcaттapымен a^i^umm, бшмнщ мозм^нын пэндш к^ылымымен оpгaникaлbщ бaйлaныcты, одaн мarçcaттapды, эдicтеpде, о^ытудыц фоpмaлapы мен rç^p^^pb^a eзiнiц cипaтын тaбa отыpып шыFapылaды. Б^л мэcеленi толыщ кeлемiнде romparai^ бaйлaныcтapды icке о^фудыщ эдicтеpшщ cипaттaмacынcыз, олapдыц бiлiмдiк, домытшыулыщ жэне тэpбиелеy ^^метт^т eзapa бaйлaныcтapын aшпaй кeзiмiзге елестете aлмaймыз. М.М.Левинa rompami^ бaйлaнbIcтapды педaroшкaлbщ зеpттеyлеpде eзiндiк кешендi бaFыт pетiнде rçapacibipy кеpек деп есептед^ cебебi олap б^л мэcеленi тэpбиелеy, о^ыту теоpияcы т¥pFыcынaн ^apacrapa келш, оныц бapлbщ негiзi жглпы педaroшкaлbщ, дидaктикaлbщ, жеке эдicтемелiк жэне психиколыщ acпектiлеpiнде дaмып келе жоткон ■rçnFaFa бYтiндей кешендi эcеp ету т¥pFыcындa тYciндipедi [6;137].
^raparan; бaйлaныcты ^^^дос^^Фу aprçылы бiлiм беpy жеке ro^^p мозм^ныныц, мэтшнщ бip-бipiмен eзapa бaйлaныcyын ^омтомосыз ететiндей белгiлi 6ip жYЙелiктi кеpек етедi. ЭpтYpлi о^ыту пэндеpшщ apacындaFы пэнapaлыrç бо^таныс - бipыцFaй жYЙе мен бipыцFaй ДИДОКТИКОЛЫ^ мarçcaщa негiзделген о^ыту пэндеpшщ келiciлген eзapa эpекетi pетiнде ami^a^a^ ОcыFaн оpaй бiз зеpттеy ж^мысымыздо пэнapaлbщ 6ойлоныс мэcелеciн козFaдbщ. Пэн м¥Faлiмiнiц олдындо т¥pFaн мiндет - эp пэннен олыютон мэлiмет apacындaFы бойлонысты толыщ ошу, эp тarçыpыпты теpец, шыFapмaшыл сипотта мецгеpтy, пэн бойыншо идеялap мен тYciнiктеpдi оpтarç cam pетiнде ^олдону. 3p пэндi жеке о^ыту (диcкpеттi о^ыту) моцызды болып тобылотыныно rçapaмacтaн, пэнapaлыrç бойлоныс жaттыFyлapы пэндеpдi aнaF¥pлым сотлы зеpделеyге мYмкiндiк беpедi. Кappдыц (2007) пaйымдayыншa, пэнapaлыrç бойлоныс тэciлi бiлiм eзapa бойлонысты ^былыс деп caнaFaн Джон Дьюидщ ецбектеpше негiзделедi. О^ыту мен о^удыц б^л тэciлi о^ытудыц cындapлы тэciлiмен тыгеыз бойлонысты, cебебi оrçyшылap бipлеciп ж^мыс icтей отыpып, пэндеpдщ apaлapындaFы мэcелелеpдi тол^ылоп пiкipтaлac жYpгiзедi (Hayes, 2010). Оrçyшылap 6íp пэннщ гясындо Yйpенген мэcелелеpiн екiншi пэнге пaйдaлaнa олоды немесе 6íp пэннщ негiзiнде бос^ пэндi о^уды жarçcapтa олгды. Бiлiмдеpдi ыrçпaлдacтыpy о^ушы Yшiн о^у YДеcipiн aнaF¥pлым бойлоныс^он жэне моцызды етуге бaFыттaлFaн. Бостоуыш мектептщ 1-2 сынып оrçyшылapы жaттыFyлapды белгiлi 6íp пэнге жот^ызбойды, сонды^ган пэнapaлыrç бойлоныс тэсш олapдыц о^у тYpiн aнaF¥pлым ш^ты кepcетедi [7; 20].
Пэнapaлbщ бойлоныстыч психологиялыщ негiзiн Ю.А.Сaмapин «А^ыл-ой психологиясыныц очеpктеpi» arra ецбепнде: «А^ыл-ой эpекетшщ б^л децгешнде оrçyшылapдa apнaйы icкеpлiк дaFдылap ^пыш-осып, о^ыл-ой эpекетi теpец ситт глоды, ол 6íp пэнде бшмнщ 6íp жоктылы^ымен шектеледi. Сонымен жYЙеapaлыrç жэне пэнapaлыrç бaйлaныcтap адом ойыныц rçaлыптacyындa еpекше peл aтк;apaды» деп тYciндipедi [8; 504].
"Пэнapaлbщ" ceзi ^ым pетiнде кем дегенде ею солоныч бipiгyiн жэне олapды бip-бipiне бipiктipyдi бiлдipедi. Пэнapaлыrç бойлоныс - б^л т¥жыpымдaмaны, тarçыpыпты немесе ^облемоны зеpттеy кезiнде кем дегенде ею пэн бойыншо эдicтеp мен бiлiмдi пaйдaлaнaтын бaFдapлaмaлыrç тэciл. Эpикcон (1995) оны эpтYpлi пэндеpге жототын т¥жыpымдaмaлbщ интегpaцияcы pетiнде оны^тоды. Стембеp (1998) пэнapaлыrç кeзrçapacты пэндеp бойыншо кeп немесе оз интегpaцияны немесе rimi бiprçaтap eзгеpicтеpдi толоп ететш бacтaмaлap pетiнде оныктады. «Пэнapaлbщ кeзrçapacтbщ cипaттaмacындa эp тYpлi caлaдaFы тarçыpыптap бipiктipiлiп, оrçyлыrçтapдaн eзгеше pеcypcтap пaйдaлaнылaды, жоcпapлap жосойды, ол бaFдapлaмaлap икемдi болып
тобылоды», деп хaбapлaйды Лейк (1994). Пэнapaлыrç бойлоныс бшм aлyшылapFa эpтYpлi caлaдa arçпapaт жинayFa кeмектеcедi, т¥жыpымдaмaлap aprçылы толдоу жэне синтездеу сия^ты жоFapы децгейлi ойлayFa бaFыттaйтын о^ыту тэciлi. Ол бшм aлyшылapдыц о^у оpтacын жaндaндыpyFa, шыFapмaшылыFын пaйдaлaнyFa, олapдыц собо^^о rçызыFyшылыFын оятyFa мYмкiндiгiн беpедi. Нэтижеciнде о^ытудыц мaFынaлы децгейiне жетедi [9;36].
Пэнapaлыrç бойлоныстыч мо^соты rçойылFaн тarçыpыпты жолпы ¥FынyFa жэне оны бос^о пэндеp т¥pFыcынaн зеpделеyге мYмкiндiк жосоу болып тобылады. Б^л тэciл белгiлi 6íp т¥жыpымдaмaны, мэcеленi немесе тarçыpыпты негiздеyге, оны эp тYpлi б¥pыштapдa кepcете anararn бiлiм мен дaFдылapды бipiктipyге, олapмен бойлонысты пэндеpдi aлyFa негiзделген.
Пэнаралык байланыс пэннщ айналасында окытуды уйымдастыру, концепция немесе мэселелер жэне акпаратты ендеу кезiнде эртYрлi пэндерден тиiмдi интеграциялау болып табылады. Пэнаралык байланыс оларды окшауламай, керiсiнше бiрiктiредi. Тиiмдi окыту Yшiн олардыц арасында байланыс болуы керек. Пэнаралык байланыстарга негiзделген багдарламалар бiр пэндiк тэсiлге Караганда кеп акпаратты камтиды. Бiрак барлык мэселелер бойынша интеграцияны жасау мYмкiн емес. Интеграция пэнаралык кезкараспен пэндер арасында деконструктивт жэне тиiстi аппарат болган жагдайда жYзеге асырылады. Пэндер арасындагы байланыс куши жэне оцай тYсiнiктi болуы керек.
Пэн арасындагы байланыс, ец алдымен, жекелеген гылым мен техниканыц арасындагы, адамдардыц практикалык ю-эрекепмен байланыстыц объективтi керiнiсi аркылы ашылады. Пэндердщ байланыс кажеттшп окытудыц дидактикалык принциптерiмен, бастауыш мектептщ оку мiндеттерiмен, окытудыц емiрмен аракатынасымен, бiлiм алушылардыц практикалык кызметке дайындыгымен байланысты болады.
Мектепте окытудагы кiрiктiру жэне пэнаралык байланыстар бYгiнгi кYнi гылым мен когам емiрiнде болып жаткан интеграциялык процестердiц накты керiнiсi болып табылатынын атап еткен жен. Пэндердi юрш^ру мен пэнаралык байланысты тиiмдi колдану бiлiм мазмунын игеруге немесе беютуге, уакыттыц Yнемделуiне мYмкiншiлiк тудырады [10;12]. Бул байланыстар бiлiм алушылардыц практикалык жэне теориялык дайындыгын арттыруда мацызды рел аткарады, мунда танымдык ю-эрекетшщ жалпыланган сипатын мецгеру мацызды ерекшелт болып табылады.
"Пэнаралык байланыстар - бул курстыц логикалык курылымын, белгшерш, угымдарын ескере отырып, баска пэндер сабактарында ашылган кершюГ' немесе баска: пэнаралык байланыстар табигатта объективтi эсер ететш жэне казiргi замангы гылымдармен окытылатын диалектикалык езара пэндерiнiц байланыс мазмунында керiнiс бередi. Осыган байланысты пэнаралык байланыстарды iске асыру бастауыш сынып бiлiм алушыларыныц табиги кубылыстар мен олардыц арасындагы езара байланыс туралы тутас тYсiнiгiн калыптастыруга ыкпал етедi, ягни бiлiм негурлым мацызды жэне колданылатын болады. Эз кезегшде бул бiлiм алушыларга белгiлi бiр пэндердi оку кезiнде, баска пэндердi оку кезiнде алган бiлiмдерi мен дагдыларын пайдалануга кемектеседi, сондай-ак оларды накты жагдайларда колдануга мYмкiндiк береди Кепжакты пэнаралык байланыс аркылы тек сапалы жаца децгейде бiлiм алушыларды окыту, дамыту жэне тэрбиелеу мэселелерi шешiлiп кана коймай, бастауыш сынып бшм алушыларыныц эрi карай езш-езi аныктау Yшiн iргетасы каланады. Осы себептi пэнаралык байланыстар бшм алушыларды окыту мен тэрбиелеуде кешецщ тэсшдщ мацызды шарты жэне нэтижес болып табылады. Осы контексте пэнаралык байланыстарды оку процешнде казiргi гылыми бiлiмнiц тэн ерекшелiктерiнiц бiрiн курайтын гылым аралык байланыстардыц керiнiсi ретшде карастыру керек [11;485].
Автор Клинтон Голдинг езшщ гылыми ецбектерiнде пэнаралык зерттеулерге, пэнаралык пэндердi енгiзуге баса назар аударды. Пэнаралык пэндер осы пэнаралык бшм беруде непзп рел аткарады, танымныц кептеген жэне жш карама-карсы тэсiлдерiн калай тYсiнуге, багдарлауга жэне колдануга Yйретедi. Бул пэндерде бiлiм алушылар эртYрлi пэндер, эдютер туралы бiлiмдерiн дамытады, сондай-ак алга жылжу Yшiн эртYрлi кезкарастарды максатты, рефлексивтi интеграциялауды жэне синтездеудi Yйренедi. Ягни танымдык прогреске кол жетюзу Yшiн екi немесе одан да кеп пэндерде немесе белгшенген бшм салаларында бiлiм мен эдiстердi интеграциялау кабшет ретiнде пэнаралык тYсiнiктi аныктаймыз. Егер бiлiм алушылар осы пэнаралык кадамдар жасагысы келсе жэне интегративт курылым кургысы келсе, олар метапэндш дагдыларын, катынастар мен тYсiнiктердi мецгеруi тиiс. Бул пэндердi окытудыц мацызы ете зор [12;2].
Мария Кристина Коста мен Антонио Домингос гылыми бшмнщ белт ретiнде бастауыш мектепте пэнаралык байланысты калай дамыту керектшн зерттеген. Пэнаралык байланыс бiздiц кундедшт емiрiмiзде кездеседi. Шын мэнiнде, бiз табигатты тYсiндiргенде немесе мэселелердi шешкенде, кебшесе математика, тарих, биология, физика, химия немесе баска да пэндерден алган бiлiмдi колданганымызды байкамаймыз. Авторлар макалада мугатмдердщ бiрлескен бiлiм беру багдарламасы аясында гылыми бiлiм беруде пэнаралык катынасты калай дамытуга болатындыгын карастырган. Зерттеудегi басты максат - муFалiмдер бастауыш мектептiц оку жоспарына сэйкес келетiн пэнаралык тапсырмаларды эзiрлеу. Сонымен катар, кептеген зерттеулерде бiрнеше пэндер арасындаFы пэнаралык байланысты, атап айтканда STEAM интеграциясы бойынша усыныстар берген [13;132].
STEM интеграциясы эртYрлi децгейде болуы мYмкiн:
1. Пэн: ^гымдар мен дагдылар эр пэнде жеке зерттеледi.
2. Пэнаралыд: ^гымдар мен дагдылар эр пэнде жеке зерттелед^ бiрад ортад тадырып аясында.
3. Пэнаралыд: бiлiм мен дагдыларды терендету мадсатында екi немесе одан кеп пэндерден тыгыз байланысты ^гымдар мен дагдылар зерттеледi.
4. Пэнаралыд: екi немесе одан да кеп пэндер бойынша алган бiлiмi мен дагдылары надты тапсырмалар мен жобаларга долданылады, б^л оду тэжiрибесiн далыптастыруга кемектеседi
[14; 2].
Сондай-ад, С.Е. ^ацтарбай, Ж.А. ЖYсiпова ез одулыдтарында пэнiшiлiк жэне пэнаралыд байланысда негiзделген эрекеттiн ортад тэсiлдерiн далыптастыруда, ягни кез келген есеп, жаттыгу, тапсырмаларды орындауга ортад жолды дарастыруды керсеттi. Теж1рибеде кез келген эрекет, оныц iшiнде ецбек эрекетiнiн жалпы амалдыд тэсiлдерiн далыптастыру темендегiдей тYрде жYзеге асырылады:
а) бастауыш сынып одушыларында эрекеттiн ортад (сэйкестiк) тэсшдерш пэнiшiлiк байланыс ардылы далыптастыру;
э) бастауыш сынып одушыларында эрекеттщ ортад тэсшдерш пэнаралыд байланыс непзвде далыптастыруды жYзеге асыру [15;169 ].
Бiз пэнаралыд байланыстарды жалпы педагогикалыд т^ргыдан кешендiк датынастыд одытуга жэне тэрбиелеуге деген д^ралы ретiнде дарастырамыз. Пэнаралыд байланыстарды дидактикалыд зерттеу одыту Yдерiсiнiн бYтiндiк идеялары, iшкi байланыстарды жэне оныц эрбiр денгейiне датысты тэуелдшкп ец алдымен одытудыц барлыд бшм беру, тэрбиелеу жэне дамыту дызметш есепке алып, iшкi байланыстарды жэне тэуелдшкп ашу негiзiнде мYмкiн болады.
Б^л мэселенi 4 сыныпта одытылатын жаратылыстану, дазад тiлi, эдебиеттiк оду, математика пэндерш интеграциялау ж^мыстары ардылы жYргiзiп зерттедiк (Сурет 1).
Сурет 1. Пэндер сызбасы
Сабадтарды жYргiзу кезiнде ортад тадырыптар ардылы пэнаралыд байланысты жYзеге асырдыд. Кестеде-1, кел^ршген мысалдыц бiрiншi датарына тодтала кетсек сабад жYргiзу барысында, Жаратылыстану пэншен «Жануарларды цалай цоргауга болады» тадырыбы дарастырылып^- Казад тiлi пэнiнен «Табигат гажайыптары. Буын Yндестiгi» ^ етюзшгеннен соц ^ Эдебиеттiк оду пэншен «Туган жердщ таулары» ^ Математика пэншен «КецттЫтЫ геометриялыщ фигуралар. Келемдi елшеу» тадырыптары дарастырылды.
Бiз осы етюзшетш сабадтарды интеграциялау сабадтарын пайдала отырып, 4 сыныптыц терт пэнш саралай келе мына тадырыптарды алдыд (1-кесте).
Кесте 1. Ортад тадырып ардылы пэнаралыд байланысты ^йымдастыру
1.Жаратылыстану 2Дазак тiлi 3. Эдебиеттж оку 4. Математика
«Менщ Отаным - ^азакстан» ортак такырыбы
8-сабад. Жануарларды далай доргауга болады, 42-бет 9-сабад. Табигат гажайыптары. Буын Yндестiгi, 24-бет Туган жердiн таулары, 32-бет Кещстштш геометриялыд фигуралар. Келемдi елшеу, 40-бет
1. Жаратылыстану. Жаратылыстану пэншде «Жануарларды калай коргауга болады?» такырыбын козгаймыз. Сабактыц оку максаты 4.2.2.9 ¥лттык саябактар мен корьщтарды курудыц максатын тYсiндiру [16].
8-сабак. Мэтiндi окындар. Мэтiнге ат койындар.
Сирек кездесетт жэне жойылу шегтде турган жануарлар ел1м1здщ Цызыл ктабына т^ркелт, цоргауга алынганы белгм. Сонымен цатар азайып бара жатцан жануарлардыц санын квбейту Yшiн табиги ортасын сацтап, арнайы оаред1. Осындай ерекше цоргауга алынган аумацты Цорыц деп атайды. Елiмiзде 10 мемлекеттЫ цорыц цурыглган. Олар: Ацсу-Жабагылы, Алаквл, Алматы, Царатау, Yстiрт, Марцаквл, Наурызым, Цоргалжын, Батыс Алтай жэне Барсакелмес. Цорыцтыц мацсаты - саны азайып, жойылу цаут тент турган жануарлар мен всiмдiктердi цоргау.Мысалы, Цоргалжын цорыгында элемде сирек кездесетт цызгылт цоцицаздар цоргауга алынса, Ацсу-Жабагылы цорыгында Грейг еызгалдагы есiрiледi. Цорыцтар мемлекеттщ царамагында жэне цоргауында болады.
Сабакта мэ^цщ мэнерлеп окытамыз. Ондагы термин сeздердi окулыктыц соцындагы сездш аркылы угымын танысамыз [17;42-43]. Мысалы, корык, улттык саябак, кызыл ютап жэне т.б.
Мэтiндi мазмундау Yшiн жоспарлаймыз.
- «Кызыл ютап» дегендi калай тYсiнемiз?
- Корыктыц аныктамасы кандай?
- Корыктыц курылу максатын ата?
- ¥лттык саябактардыц курылу максатын ата? - деген сурактар аркылы такырыптык бeлiмнщ тYсiнiк жYЙесiн тYзедi. Мэселен, ол былай болуы мYмкiн:
- Кызыл ютапта сирек кездесетiн жэне жойылу шепнде турган жануарлар лркелген.
- Сирек кездесетiн немесе жойылу шепнде турган жануарлар мен eсiмдiктердi арнайы ешрш, санын кeбейтетiн, мемлекет тарапынан коргалатын аймакты корык деп атаймыз.
- Корыктыц максаты - саны азайып, жойылу каут тенш турган жануарлар мен eсiмдiктердi коргау.
- ¥лттык саябактарды курудагы басты максаты - табигаты кeркем аумактарды сактап калу. Бiлiм алушыларга танымдык тапсырмалар усынылады:
1-тапсырма. Суретке карап, Маркакeл корыгыныц табигатын сипаттап, мэтш курастыру (эдебиеттiк окумен пэнаралык байланыс).
2-тапсырма. Мэтiндегi буын Yндестiгiне сэйкес келетш сeздердщ астын сыз (казак тшмен пэнаралык байланыс).
3-тапсырма. Казiр eз ойларыцдагы корыктыц моделiн жасандар (математикамен пэнаралык байланыс).
Бул тапсырмаларды баска пэндермен байланыстыра жYргiзу Yшiн эдеби кiтаптардан, сыныптан тыс окуга берiлген кeркем эдеби шыгармалардан, газет жэне журналдардан мэтiн iздеп табуга тапсырма беруге болады. Нэтижеде, бшм алушылар мэтiндердi игеру аркылы бшмш арттырады. Мэтiннiн курылымын игередi, мэтшдердщ стилистикалык ерекшелiктерiн игере бастайды. Бул бшмдерш пэнiшiлiк байланыста кенiте тYсуге болады. Сондыктан, окушылардыц жаратылыстану саласы бойынша функционалдык сауаттылыктарын калыптастыруда юрштру немесе пэнаралык байланыстыц болуы мацызды. Эйткенi адам, когам, табигат туралы угымдар кiрiктiрiлiп бiртутастыкта берiлуi керек [18;13].
2. ^азак; тiлi. Зерттеу барысында келесi казак тiлi пэншдеп 9-сабак. Табигат гажайыптары. Буын Yндестiгi такырыбына токталайык, такырыптыц оку максаты 4.2.5.1 - дерек^здерден (мэтiн, сeздiк, сызба, кесте, карта, диаграмма) кажетп акпараттарды табу, кездескен жаца сeздердiн магынасын мэнмэтiнбойынша аныктап, акпаратты корытындылау, багалау [19;24-25].
1-тапсырма. Казакстан корыктары мэтiнiн окы. «Казакстан корыктары» мэ^ндеп мэлiметтердi пайдалана отырып, кестенi толыктыр. Кесте 2
^орыктар АумаFы Жануарлары öriмдiктерi ^устары
Барсакелмес
Марка^л
Алакeл
Тaпcыpмaнbщ мэдсэты: мэтшдеп деpектеpдi пaйдaлaнып, кестеш толтыpaды жэне мэтiндегi дapaмен беpiлген ceздеpдiц буын Yндеcтiгiне сэйкес келе ме, себебш дэлелдейдi. Тaпcыpмaны оpындay нэтижеciнде бiлiм олушы:
- мэтшнщ мэзм^ныц жете тYciнедi;
- буын Yндеcтiгiне сэйкес келетiн ceздеpдi iздеy нэтижеciнде нaзapы т¥paдтaлaды;
- тэныс, тэныс емес aдпapaттapды aжыpaтa any дaFдыcын домытады;
- деpеккeздеpден дожет-п aдпapaтты тэ6э бiледi.
2-тапсырма. Корыщщй юрмес бурын мынaдaй экологиялыщ белгыер кездесmi.Осы белгшер туралы не críimct аласыцдар? Неге мундаи белгиер салынган?
3-тапсырма. Бершген белжтерден свздер щуpaцдap. Ал свздерден свйлем ЩYpaсmыpыцдap.
1.Ло, ^p, ой 2.Ес, эу, дой 3. Бек, ец, доp
Мандой тaпcыpмaлapды оpындay бapыcындa жapaтылыcтaнy пэншен aлынFaн мэлiметтеp бiлiм aлyшылapды дызыд^фоды. Ко^д тiлi мен жapaтылыcтaнy пэндеpiнде пэнapaлыд бойлоныс бaйдaлaды. «Kоpыдтap ayмaFы» бeлiгiне дaжеттi деpектеpдi тYpлi деpеккeздеpден (жapaтылыcтaнy пэнiнен) тоуып, мэтiндегi Бapcaкелмеc, Мapдaкeл, Алaкeл сиядты ceздеp буын Yндеcтiгiне сэйкес келетiнiн жэне оныц cебебiн дэлелдейдi. Бipiккен ceздеp, дос ceздеpдiц оньдтомосын беpедi. Мэтiн бойыншо мытадой тiлдiк, логиколыд ж¥мыcтap жYpгiзiледi, ол стилистиколыд ¥Fымдapмен бaйлaныcтыpылaды. Мэселен, мэтiндi одып, тэлдэу кезiнде щорыщ, KeKÚiK, иmелгi, бipщaзaн сиядты ceздеpдiц тYciнiгi жapaтылыcтaнy, дYниетaнy пэндеpiмен бойлонысты беpiледi. ШыFapмaныц мэзм^ны, мэнi сондэ Faнa тYciнiктi болады. Мэтiн толдонып болFaн соц бaлaлapдaн ондaFы кейбip ceздеpдiц мaFынacы, дызметi c¥paлaды, белгш 6íp мэтiндегi буын Yндеcтiгiне сэйкес келетш ceздеpдi тоуып, cебебiн дэлелдейдь Жэлпы, осындэй тонымдыд бaFыттa беpiлетiн мaтеpиaлдap жapaтылыcтaнy пэндеpiнiц мозм^нымен тшелей бойлонысто болFaндыдтaн, бiлiм aлyшылapдыц дYниетaнымын дaлыптacтыpyFa мYмкiншiлiк беpедi.
Т¥жыpымдaFaндa, дэзэд тiлiн пэнapaлыд бойлонысто одыту мыта модсотто жYpгiзiледi:
- пэнapaлыд бойлоныстыч бiлiм беpy мiндетi бойыншо;
- пэнapaлыд бойлонысто бiлiм олушыныц тонымдыд дызметiн кешендi тYPде белcендi ету pетiнде;
- бiлiм aлyшылapдыц тшн домыту модсотындо.
Пэн мен пэндi бaйлaныcтыpy бiлiм aлyшылapдыц дYниетaнымын теpецдете отыpып, одытудыц тиiмдiлiгiн apттыpyFa кeмектеcyi Fылыми педогогиколыд дэлелдеме pетiнде тэнылды. Пэнapaлыд бойлоныс бiлiм олушыныц дYниетaнымын молойтып, дэзэд тiлiн 6эсдэ Fbrnbrn негiздеpiмен ¥штacтыpa мецгеpyiне жол ошады.
3. Эдебиеттiк оку. Б^л мэселеш эдебиеттiк оду мен ДЭЗЭД тш пэншщ одытyдaFы бойлонысы бойыншо ТЭЛДОЙЫД. Кepкем эдебиет тiл apдылы жacaлaды. Бiлiм олушы ХЭЛЫД тшнщ мол д¥нapын жете тэнып, одэн pyхaни нэp олуыно эдеби туындыныц тигiзеp кeмегi кeп. Мысэлы: «^эзодстон тayлapы» eлецiнде мыта: Аcдapaлы АЛЭТЭУ K^шaFындa - АЛМЭТЫ.
Жaтыp ^лы ДЭЛЭМЫЗ Аpдa cYЙегi АлтaЙFa!
¥лытоу - жеp кiндiгi ¥лт бipлiгiн caдтaFaн!
Эрбiр тасы сыр шетш, Аккайыцы эн салган!
Казак Yшiн кадiрлi Касиетп Каратау!» [20;22-23].
- деген жолдарга назар салайык. Ойшыл акын мунда кез-келген таудыц взiндiк тарихы, басынан еткен окигасы бар екенiн мецзеп отыр. Эйткенi эрбiр свздщ тYп твркшш, мэн-магынасын, бейнелi ойын, колданылар орнын терец тYсiнбейiнше квркем шыгарманыц табигатын тану мYмкiн емес, демек эдебиет сабагын тiл пэнiмен байланыстыра окытудыц Yлкен мэнi бар екендiгi квршедь
Эдеби шыгарманыц, ягни квркем мэтшнщ квркемдiк вресiн кврсететiн куралдыц бiрi - оныц тiлi. Тiл аркылы бiлiм алушы жазушыныц квркем ойын угынады, одан эстетикалык тэрбие алады. Сабакта влендi мэнерлеп окытамыз. Элец шумактыц iшiнен буын Yндестiгiне сэйкес келетш свздердi тауып, оныц себебш аныктайды. Осыдан вздерi бiлiп, Yйренген бiлiмiн тэжрибеде пайдалануга жаттыгады.
1-тапсырма. Тау свзiне квркемдегiш свздермен топтастыру кур жэне «тау» свзiн Yш тiлге аудар.
Карлы Тау
2-тапсырма. Элецде аталган тауларды картадан iзде .
Сонымен катар, Нурсултан Элiмкуловтыц свзiне жазылган Нургиса Тiлендиевтiц «Алатау» энiн тындатып, бес жолды влец курастыру тапсырылады. Осындай тапсырмаларды орындау барысында пэнаралык, пэнiшiлiк байланыс орын алады. Такырыпты мецгеруде казак тiлi, дYниетану, жаратылыстану пэндерiнен алган бiлiмдерiн усынылган тапсырмаларды шешуде колдана алды.
Бiлiм алушы эдебиетпк оку пэнiнiц курылымдык сипатыныц сабактастык жYЙесiн жэне пэнаралык байланыстыц жYЙесiн жаксы тYсiнсе, эдеби квркем шыгармалардыц идеялык мазмуны, ерекшелiктерi туралы толык дерек алады. Жэне ондагы окигалар, ой-пiкiрлер, тарихи жагдайлардыц взара сабактас, тэуелдi екенiн терец тYсiнедi.
«Тш жэне эдебиет» саласында окушылардыц функционалдык сауаттылыгын калыптастыру Yшiн полилингвистикалык бiлiм беру, коммуникативтiк, тiлдiк, мэдени кузыреттiлiктердi калыптастыру, сауатты жазбаша жэне ауызша свйлеудi дамыту жэне т.б. бiлiмдердi кiрiктiру кажет. Тiлге катысты функционалдык сауаттылык - тiлдiк ережелердi тYсiну - тiлдiк нормаларды сактау - iс-эрекет тэсiлдерiн мецгеру болады [18;10].
4.Математика. Келесi зерттеуiмiздi математика пэншен «Кещспкпк геометриялык фигуралар. Келемдi влшеу» такырыпка токталамыз [21;40]. Ортак такырыпка катысты деректерi бар есептер курастырады, шешедi.
Адам табигаттан ажыратылмайды. Математика сабагында дYниетанымдык такырыптагы тапсырмаларды шешу бiлiм алушылардыц табигатка деген кызыгушылыгын арттырады, ынталы, iзденiмпаз адамдарды тэрбиелейдi. Мысал келтiрейiк:
1-тапсырма. Сен туган влкенщ табигатына байланысты ацыздарды бтетт болсарсыц. Мысалы, Бурабай туралы ацыз. Тау нет есще тYсiредi? Коршаган ортадан осы сияцты тштдег1 заттарды ата? (40бет, 1А тапсырма). Бул тапсырманы орындауда бшм алушылар эдебиетпк оку пэнiнен вткен «Казакстан таулары» влецiнде аталган тауларды суреттеп, орындайды.
2-тапсырма. Айналацнан шамамен келемi осындай заттарды табуга тырыс (41бет, ЗА тапсырма).
1 см3 1 дм-
Математика сабагында кещспктеп геометриялыд фигуралармен танысу Ke3ÎH4e бiлiм алушылар таулармен фигураларды салыстырады. Табигатта геометриялыд денелердщ мацыздылыгы ете Yлкен жэне мысалдар жаратылыстанудан, дYниетану пэндерiнен берiледi.
Жаратылыстану - гылыми циклдщ барлыд пэндерiн одыту математикамен байланысты. Математика бiлiм алушыларга ^нделшт емiрде жэне адамныц ецбек дызмепнде дажетп, сондай-ад аралас пэндердi (жаратылыстану, дYниетану, керкем ецбек жэне т.б.) Yйрену Yшiн мацызды бшм мен бiлiк жYЙесiн бередi.
Одушылардыц математикалыд функционалдыд сауаттылыгын далыптастыру Yшiн материалдарды жэне есептеу д^ралдарын пайдаланып практикалыд есептердi шешу барысында надтылы объектшердщ узындыдтарын, аудандарын жэне келемдерш есептеу, практикалыд жэне танымдыд проблемаларды шешу жэне т.б. бiлiмдердi юршпру дажет [18;11].
Тэж1рибе керсеткендей, пэнаралыд байланыстардан тыс одушылардыц дYниетану кездарастары толыд емес жэне жеткiлiксiз непзде орныгады, себебi элемнiц бiрiгей, толыд бейнесi жэне оныц дамуыныц зацдылыдтары толыд децгейде ашылмайды. Мазм^нныц идеялыд багытталуын пэнаралыд байланыстар терецдетедi, ол танымдыд дызметп де байытады, мектеп одушыларыныц дYниетаным пiкiрлерiн далыптастыруга непз жасайды.
Б^л жYЙенi пэнаралыд байланысты дазад тш пэнi ардылы, эшресе одушылардыц тiлiн дамыта одытуга пайдаланамыз. Атап айтданда, одушылардыц сейлеу эрекетшщ дамуы ойлау, таным эрекеттерiмен байланысты, сондыдтан одушылардыц эр пэннен алган танымдыд, бiлiмдiк материалдарын жYЙелi турде мэтiн дурауга пайдаланады, ягни ауызша, жазбаша тYрде iске асырады. Бул одушыныц тiлiн дамыта одытуга алып келедi. Сондай-ад баланыц эр пэн одулыгындагы мэтiндi тYсiнiп одиды, есте садтайды, келесi адамга айтады, жетюзедь Бул одушыныц тiлiнiц дамуына эсер етедь
Пэнаралыд байланысты iске асырудыц ец тиiмдi эдiстерi болып сана-сезiмдiк дызмет, одушылардыц жумысда деген езвдш дагдыларын дамыту болып саналады. Осы мадсатта арнайы тYзiлген тапсырмалар усынылды. Бiлiм алушыларга пэнаралыд тапсырмалар Yлкен дызыгушылыдты туындатады.
Пэндер арасындагы байланысты орнату Yшiн 4 пэннiц тадырыптарын топтастырып, эр пэндi эрдырынан дарауга, оныц барлыд байланыстарын ашуга тырыстыд.
Пэндердi, белiмдердi, тадырыптарды кiрiктiру, сондай-ад пэнаралыд байланыстарды жYзеге асыру дуралы - ортад тадырыптар - жацартылган багдарламалардыц бiрден бiр ерекшелiгi болып табылады. Бiз пэнаралыд байланысты барынша тиiмдi уйымдастыруга мYмкiндiк беретiн "ортад" тадырыптарды пайдаландыд. Бул багыттыц дундылыгы спиральдiк принципi, ягни бiртiндеп оду мадсаттарыныц кYрделенуi. Айта кету керек, бшм алушылардыц ойлау дагдыларын далыптастыруга непзделген одыту мадсатына баса назар аударылган, сондыдтан бiлiм алушылардыц санасында элемнiц тутас бейнесiн дуру, сондай-ад жеке тулганыц даму жагдайларын дамтамасыз ету дажеттiлiгi аныдталды. Бiлiм алушылар бiр пэн аясымен шектелмей, оны езге сабадтас пэндермен байланыстыра отырып, пэндi еркiн мецгеруге мYмкiндiк алды:
• Пэнаралыд байланыс негiзiнде дуниетанымдыд кездарас далыптасты;
• Жеке пэндерге тэн ортад дасиеттердi бiлдi;
• Адпарат кездерш iрiктеу, дажеттi материалдарды тауып, тиiмдi долдану дагдылары далыптасты.
Пэнаралык байланыстын тиiмдiлiгi:
• Бшм алушылардыц зияткерлш, шыгармашылыд мYмкiндiктерiн дамытуга жэне абстрактiлi ойлау мен сейлеудщ дамуына ыдпал етедi;
• Эр пэннен мецгерген бшмш басда пэндердщ тапсырмаларын орындауга мYмкiндiк бередi;
• Тадырыптарды терец iзденуге мYмкiндiк бередц
Бiлiм алушылардыц одуга деген дызыгушылыгын арттыруга мYмкiндiк бередi. Кррытындылай келе, пэндердi байланыстыра одытуды жYзеге асыру эр пэннщ тадырыптыд жоспар мазмуны мен дурылымын, оду мадсаттарын, тапсырмаларын жан-жадты талдауды дажет етедi. Пэнаралыд байланыстар одытудыц барлыд дызметiне эр жадты кемектеседi: гылыми бiлiм жYЙесiне, жалпыламаланган танымдыд шеберлiкке, кец тYрдегi танымдыд дызыгушылыдда, бiлiм алушылардыц дуниетанымдыд кездарастарына одытудыц устанымы ретiнде белгш талаптар доюга
MÍH^Tre^i. Пэнаралык тYсiнiктердi 6ip жYЙеге келпру ap6ip окулык такырыптары бойынша жалпылау кестелерш тYЗген жен болады. Сондыктан Ka3ipri тацда бiлiм беру жYЙесi барлык пэндердi езара байланыстыра, кiрiктiре, сабактастыра отырып окыту мэселесi гылым саласында сан кырынан зерттелуде. Зерттеу корытындылары керсеткендей, пэнаралык байланыстарды оку Yдерiсiнде косу бiлiм алушыныц оку-танымдык кызметшщ барлык курамына сапалы езiндiлiктiк бердь Сондыктан бiлiм алушылардыц бiлiм, бшк, дагдыларын калыптастыруда пэнаралык байланыста окыту нэтижелi болмак.Зерттеудщ нэтижелерi темендегiдей усыныстар жасауга мYмкiндiк бередi:
• ортак такырыптар аркылы пэнаралык байланысты жYзеге асыру;
• пэнаралык байланыста тэжiрибелiк жумыстар жYргiзy;
• бiрнеше пэн мазмуны бойынша пэнаралык тесттер жYргiзy;
• пэнаралык байланыстарды табу дагдыларын калыптастыру;
• пэнаралык байланыс жаттыгуларын курастыру.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Жапбаров А. (2018) Казак тшн окытудыц жалпы эдютемесг пэнаралык байланыста окыту.
2. Байташева Г.У. (2018) Пэндерд1 интеграциялаудын кейб1р мэселелер1 // Педагогика жэне психология. Абай атындагы казак улттык педагогикалык университета №4 (37). 80-87 б.
3. Лукин Ю.А. (2019) О сущности педагогической интеграции // Перспективы науки и образования. №2 (38). С.68-83.
4. Matos J., Pedro A., Piedade J. (2019) Integrating Digital Technology in the School Curriculum. International Journal of Emerging Technologies in Learning (iJET). Vol.14, No. 21. P.4-15 https://doi.org/10.3991/iiet.v14i21.10863
5. Ожегов С.И. (1983) Словарь русского языка. Изд. 5-е. М.: Русский язык.
6. Левина М.М. (1973) Межпредметные связи как дидактической условие формирования у учащихся научных понятий и знаний о методах//Межпредметные связи в процессе преподавания основ наук в средней школе. Москва. С.51-60.
7. МуFaлiмдердщ бшктшпн арттыру багдарламасы (2015) Екiншi басылым. «Назарбаев Зияткерлж мектептерЬ) ДББ¥ Педагогикалык шеберлж орталыгы.
8. Самарин Ю.А. (1962) Очерки психологии ума. Особенности умственной деятельности школьников. М.: Изд-во АПН РСФСР. - 504 с.
9. Turnai О., Bolatii M. (2015) Egitimde Disiplinlerarasi Yakla§imin Kullanildigi Tezlerin Analizi. Ondokuz Mayis University Journal of Faculty of Education. №34(1). P.35-55.
10. 12 жылдык бастауыш мектептiн базалык бiлiм мазмунын аныктау эдiстерi (2013) Ы. Алтынсарин атындагы ¥лтгык бiлiм академиясы. Астана.
11. Feizuldayeva S., Ybyraimzhanov K., Mailybaeva G., Ishanov P., Beisenbaeva A., Feizuldayeva S. (2018) Vocational training of future elementary school teacher by means of realization of inter-subject continuity. Opción, Vol. 34, No.85-2. P. 479-516. https://produccioncientificaluz.org/index.php/opcion/article/view/23805/0
12. Golding C. (2009) Integrating the disciplines: Successful interdisciplinary subjects. Centre for the Study of Higher Education The University of Melbourne.
13. Costa M.C., Domingos A. (2018) Promoting Interdisciplinarity in Primary School in the Framework of Science Education. Pedagogika / Pedagogy. Vol. 132, No. 4. P.130-146 https://doi.org/10.15823/p.2018.132.8
14. Leung A. (2020) Boundary crossing pedagogy in STEM education. International Journal of STEM Education 7, Article number:15. https://doi.org/10.1186/s40594-020-00212-9
15. Кантарбай С.Е., Жусшова Ж.А. (2011) Fылыми-педaгогикaлык зерттеу эдютемесг ЖШС РПБК "Дэyiр" - 272 б.
16. Бастауыш бшм беру денгешнщ 1-4 сыныптарына арналган «Жаратылыстану» оку пэш бойынша улгшк оку багдарламасы.
17. Бигазина П., Жаманкулова А., Кажекенова Э., Тураканова Г., Хонтай М. (2019) Жаратылыстану. «НЗМ» ДББ¥.
18. Окушылардын функционалдык сауаттылыгын калыптаст^1руда 12 жылдык бшм беру мазмунынын кiрiктiрiлyi мен сабактастыгы (2013) Астана: Ы. Алтынсарин атындагы ¥лттык бiлiм академиясы.
19. Жумабаева Э.Е., Уайсова Г.И., Сэдуакас Г. Т. (2019) Казак тш. Атамура.
20. Муфтибекова З., Рускылбекова Э. (2019) Эдебиеттiк оку. Алматы: Алматы кiтaп.
21. Акпаева Э.Б., Лебедева, Мынжасарова М.Ж. (2019) Математика. Алматы: Алматы штап.
Преподавание предметов начальных классов в междисциплинарной связи
А.Ж. Есназар, А. Жапбаров Южно - Казахстанский государственный педагогический университет, Шымкент, Казахстан
[email protected], [email protected]
В статье рассмотрена эффективность междисциплинарного подхода. При интеграции предметов были рассмотрены темы четырех предметов 4-го класса. На основе сквозных тем определены взаимосвязь материала, их влияние на друг друга, по общим признакам было установлено соединение тем между собой. В ходе исследования была рассмотрена учебная программа начального образования, подробно проанализированы содержание тематического плана каждого предмета, цели обучения и задачи. Использовались методы исследования педагогической и учебно-методической литературы, методы сравнения, обобщения, позволяющие раскрыть связи между предметами.
Ключевые слова: начальная школа, предмет, междисциплинарная связь, интеграция, сквозные темы, цель обучения.
Teaching primary school subjects in interdisciplinary connection
A.Zh. Yesnazar, A. Zhapbarov South - Kazakhstan state pedagogical university, Shymkent, Kazakhstan [email protected] , [email protected]
The article considers the effectiveness of an interdisciplinary approach. When integrating the subjects, the topics of four 4th grade subjects were considered. On the basis of cross-cutting themes, the relationship of the material and their influence on each other were determined, and the connection of themes was established based on common features. The study examined the curriculum of primary education, analyzed in detail the content of the thematic plan of each subject, learning goals and objectives. Methods of research of pedagogical and educational-methodical literature, methods of comparison, generalization, allowing to reveal connections between subjects were used.
Key words: primary school, subject, interdisciplinary communication, integration, cross-cutting topics, learning objective.
Редакцияга 05.01.2020 тYCтi.
