435TIMSS, PISA НЭТИЖЕЛЕР1 НЕГ1З1НДЕ ОЦУШЫЛАРДЫЦ ФУНКЦИОНАЛДЬЩ САУАТТЫЛЫГЫН АРТТЫРУДЫЦ НЕГ1ЗГ1
БАГЫТТАРЫ
Усербай Алимханович Байщабылов
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институтынын, ага окытушысы
Аннотация: Окушылардын, функционалдык сауаттылыгын дамытуда оку багдарламасындагы sp6ip пэннщ рeлi зор. Соньщ iшiнде казак тiлi мен эдебиетшщ алатын орны ерекше.
Кiлттi сездер: бiлiм беру, бакылау-багалау, суаттылык, ойлау, интерпретация, мэтш, жагдаят, с^рак.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ СТУДЕНТОВ НА ОСНОВЕ РЕЗУЛЬТАТОВ TIMSS,
PISA
Аннотация: Каждый предмет учебной программы играет важную роль в развитии функциональной грамотности учащихся. В частности, особое место занимают казахский язык и литература.
Ключевые слова: образование, оценка, грамотность, мышление, интерпретация, текст, ситуация, вопрос.
MAIN DIRECTIONS OF INCREASING THE FUNCTIONAL LITERACY OF STUDENTS BASED ON THE RESULTS OF TIMSS, PISA
Аbstract: Each subject of the curriculum plays an important role in the development of students' functional literacy. In particular, the Kazakh language and literature occupy a special place.
Keywords: education, assessment, literacy, thinking, interpretation, text, situation, question.
«Бэсекеге кабшетл дамыган мемлекет болу Yшiн бiз сауаттылыгы
жогары елге айналуымыз керек».
Ш.М.Мирзияев.
Елiмiзде окушылардыц функционалдык сауаттылыгын арттыруга зор MYMK^iKTep бар. Функционалдык сауаттылык - б^л, бшм мен адамныц кепжоспарлы ю-эрекет арасындагы бiрiккен, жеке т^лгалык калыптасуыныц керсетюшг 0сш келе жаткан ^рпактарыныц ой-ерiсiн дамыту максатын алга койган Эзбекстан дамыган елдердiц катарына косылма.[1]. Осы т^ста, окушылардыц бiлiм сапасына аукымды багалау мен талдау жYргiзетiн халыкаралы; салыстырмалы зерттеулерге катысу нэтижелерш непзге ала отырып карастырайык.
Елiмiздiц халыкаралык зерттеулерге катысуы не бередi?
• Бшм берудщ бакылау-багалау жYйесiн реформалауга;
• Эзбекстандык бiлiм беру жYЙесшщ элемдш бiлiм беру кецiстiгiмен бiрiгуiне;
• Бiлiм беру мазм^нын жацартуга, бiлiм беру сапасын бакылаудыц езбекстандык жYЙесiн к¥руга;
• ¥лттык кадрлардыц бiлiктiлiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi.
Зерттеу кезшде сонымен катар багдарламага катысатын елдердiц
ерекшелiктерiн аныктауга мYмкiндiк беретш факторлар карастырылады. Б^л жиынтык с^рактар аркылы оку-тэрбие Yрдiсiн ^йымдастырудан бастап, отбасында баланыц дамуына кажетт жагдай жасауга кешендi бага беру болып табылады.
Бiлiм саласында езiнiц ерекшелiктерiмен элемдш децгейде мойындалган бiрнеше халыкаралык жобалар бар. Соныц iшiнде, бiлiм жYЙесiнiц танымал сарапшылардыц бага беруi бойынша обьективтi елдерден тэуелшз багалау жYргiзетiн TIMSS, PISA халыкаралык зерттеулерi елiмiзде еткiзiлуде.[2].
PISA (Program for International Student Assessment) халыкаралык зерттеуi 15 жастагы бшм алушылардыц функционалдык сауаттылыгын багалайтын Адам дамуыныц индексi керсеткiштерiнiц бiрi болып табылады. Б^л зерттеу окушылардыц бшмдерш 3 багытта (математикалык сауаттылык, жаратылыстану сауаттылыгы, оку сауаттылыгы) багалайды.
Елiмiзде бiлiм беру жYЙесiн жацарту багытында кептеген iс-шаралар жYргiзiлуде. Элемдегi тэжiрибеш колдануга багыт алып, езбекстандык бшм беру жYЙесi жаца мазм^нга бет алды. Бiлiм беру жYЙесiндегi педагогтщ жеке т^лга ретiндегi бейнесi, оныц кэшби бiлiктiлiгi айрыкша. Педагог бшм беру Yрдiсiн жацартудагы басты т^лга болып табылады. Сапалы бiлiмге алып келетш окыту кандай болу керек? Окушылардыц зияткерлш-шыгармашылык кабiлеттерiн аша бшетш педагог кандай болуы тиiс? БYгiнгi кYнi б^л
сурактар тек кана м¥таимдерд1 гана емес, сонымен катар бiлiм жYЙесшщ кызметкерлерш де мазалайды. Мугаимдердщ кеп бeлiгi сабакта акпаратты тасымалдаушы релш аткарып келедi. К^рде сабакты уйымдастырудын схемасы - мугаимнщ жаца материалды тек кана тYсiндiруi, окушы ушш жеткiлiксiз жэне тиiмсiз. Себебi, окушынын оку процесiне белсендi катыспайтынын калыптастырмайды (пассивтi тыцдаушы). Сондыктан, казiрri танда - окушыныц рухтандыру кабiлетiн жэне окуга ынтасын арттыру ете мацызды. Осындай технологияларды пайдалану Yшiн эр бiр педагог ез кэсiби денгешн арттыру керек. Осы тургыда бшктшкл арттыру жYЙесi бастау алды. Бшм беру жYЙесiн жетiлдiру максатында жэне элемдш тенденцияга сэйкес кепвекторлы багдарламалар, оку-эдiстемелiк куралдар, бiлiктiлiктi арттырудын цифрлык бiлiм беру ресурстары дайындалган[1].
Педагогтарга функционалдык сауаттылыкты дамытуга арналган оку-эдiстемелiк куралдардын кейбiреуiн атап етсек. «PISA халыкаралык зерттеуЬ), «TIMSS халыкаралык зерттеуЬ) жэне «PIRLS бастауыш мектеп окушыларынын мэтiндi оку жэне тYсiну сапасын багалау» - эдiстемелiк куралдарында - математика мен жаратылыстану жэне оку сауаттылыгы туралы манызды мэлiметтер берiлген. Осы эдiстемелiк куралдарында купиялылык режимiнен шыгарылган тест тапсырмасынын Yлгiлерi мен сауалнама сурактары колданылган. PIRLS эдiстемелiк куралы 2016 жылгы халыкаралык зерттеуше нэтижелi дайындык жYргiзу максатында кен кeлемдi педагог кауымына арналган. Аталган оку куралдары окушылар жэне мугаимдерге, жогары оку орындарындарынын студенттерше, бiлiм беру баскармасынын бeлiм екшдерше жэне бiлiм беру сапасын багалау сурактарымен айналысатын мамандарга арналган [2].
Функционалдык сауаттылыктын тагы бiр тетiгi - ата-аналардын балаларды окыту мен тэрбиелеуге белсендi катысуын камтамасыз ету. Бшм алушылардын табысына тигiзетiн ыкпалын багалау Yшiн PISA Консорциумы халыкаралык емтиханга катысушылардан отбасынын мэдени мэртебесi туралы сураган. Бул бiлiм алушылардын жеке белмес мен сабак окитын жеке Yстелi болуы, бiлiм алуга кажетл компьютердiк жасактамалардын (электрондык окулыктар) болуы, галамторга колжетiмдiк, классикалык эдебиет пен энциклопедиялык сeздiктердiн, енер туындыларынын (суреттер) болуы туралы сурактар.
Галамторга косылган компьютердiн болуы мектепте гана емес, сонымен катар YЙде де, бшм алушылардын функционалдык сауаттылыгын дамытудагы манызды шарттардын бiрi болып табылады (кажеттi акпаратты
ала бшу мен ^сынылган материалдын, мазм^нын TYCiHy кабшетс). Ягни, галамторды тек акпараттык кажеттшктер негiзiнде пайдалану кажет. Баланыц денсаулыгына, психикасына жэне тэрбиесше эсер ететш сайттарга шектеу кою керек. Жас ^рпактыц санасын улап жаткан сайттарга шектеу коятын арнайы кызметтер бар. Мэселен, «Ата-ана бакылауы» кызметi -жагымсыз контенттер ыкпалын мейiлiнше шектеуге жэне балалардын, акпараттык каyiпсiздiгiн камтамасыз етуге арналган. ^ызметтщ негiзгi мiндеттерiнiц бiрi - кажегл web-сайттар тiзбесiн эзiрлеy болып табылады. Аталган кызмет баланыц жас ерекшелтне карай каyiптi контенттерге катынау к¥кыгын шектеуге мYмкiндiк бередi. Дегенмен, баланыц ой-eрiсiн кецейтiп, бiлiм алуына жол ашатын зияткерлiк сайттарда жетш жатыр. Мысалы, казiрri тацда окушылар бiлiмнiц 90 пайызын галамтордан алады деуге болады [3]. Б^л - жылдам, эрi жаца бiлiм кезг Сондыктан, тек оны жeнiмен пайдалану мэдениетш жетiлдiрy керек.
ХХ1 гасыр - катац бэсеке дэyiрi. Эзбекстандьщ окушылардыц функционалдык сауаттылыгын арттырудыц непзп багыттары бiлiм беру жYЙесiнiц мазм^нын жацарту жэне педагогикалык кадрлардыц кэшби бiлiктiлiгiн арттыру, окушыныц eмiрiндегi отбасыныц рeлiн ескерyдi камтиды. PISA зерттеушде оку сауаттылыгы ^тымын окушылардыц жазбаша мэтiндердi ^тына оку кабiлеттiлiгi жэне оларга рефлексия,олардыц мазм^нын ез максаттарына кол жеткiзy Yшiн колдануы, бiлiмдерi мен дагдыларын когамныц белсендi eмiрiне араласуы Yшiн дамытуы деп тYсiнyге болады. Окушылардыц оку сауаттылыктарын тексеру оку техникасы немесе мэтiннiц мазм^нын накты тYсiнyiн багалауга емес, оку барысында мецгерген бiлiмдерi мен дагдыларын eмiрлiк жагдайларда колдана бiлy ептшктерш багалауга багытталган. Оку сауаттылыгын багалау барысында Yш аспектi есепке алынады:
• оку материалдарыныц форматы;
• тапсырманыц тYрi;
• мэтiннiц колдану жагдайы немесе максаттары. Зерттеу барысынд мэтiндi толык тYсiнгенiн дэлелдейтiн машыктары мен мецгере бiлy децгейлерi багаланады: мэлiметтi табу, мэтiндi тYсiндiрiп беру, мэтшнщ мазм^нына немесе оныц формасына рефлексия жэне олардыц багасы.¥сынылатын мэтшдер Yш тYрге бeлiнiп карастырылады:
• т^тас мэтiндер ( кeркем эдебиет мэтшдер^;
• т^тас емес немесе жадагай мэтiндер (хат, жарнама, диаграмма, кесте, баннердеп жазбалар, хабарлама, хабарландыру, фотосуреттер т.б.);
• аралас мэтшдер (гылыми ецбектер, автобиографиялар, газет-журналдардагы макалалар т.б.) Мэтшнен мэлiмет таба бiлудi багалау Yшiн, мэтшдi карап шыгып, онын, Heri3ri элементтерiн аныктау жэне сурактан гeрi кажетл (синонимдiк) форманы бейнелеген мэлiметтi iздестiру ymÏH тапсырмалар колданылады. Окушылардыц мэтiндi тYсiндiрiп беру кабшетш багалау барысында мэтiнде берiлген эр тYрлi мэлiметтердi салыстыру, автордыц сипаттаган ойларынан корытынды жасау немесе мэтшнщ мэнiн тYсiну усынылады[3]. Рефлексияны багалау ушш мэтiннiц мазмуны немесе формасына, окушы тапсырманы орындау барысында мэтщдеп мэлiметтi баска жерден алган бiлiмдерiмен байланыстыра бiлуiне, мэтiнде берiлген бекiтулердi eмiр туралы ез кезкарастарымен байланыстырып, дэлелдеулерiне кeцiл бeлiнедi.
Соцгы жылдары керкем мэтiндi интерпретациялау мэселесi тYрлi аспектiде тiлmi педагогтардыц назарында тур. «Интерпретация» сезшщ магынасы сeздiкте «тYсiндiру», «тYсiнiк беру», «магынасын ашу» дегендi бiлдiредi. Агылшын жэне француз тшдершде «interpret» бiр мезгiлде «аудару» жэне eзiнmе «тYсiндiру, талкылау» дегендi бiлдiредi. Мэтiндi интерпретациялау - сол мэтшнщ шшдеп мазмунды ашу деген сeз. Нэтижесiнде, кез келген мэтiндi оку, жалпы кез келген сeздi кабылдау (адам окыганын немесе естiгенiн тYсiнген жагдайда гана) интерпретациялау болып табылады. Мэтiндi интерпретациялау кандай да бiр дэрежеде терец, кандай да бiр дэрежеде толык болуы мYмкiн. Зерттеу кызмет немесе оку практикасы ретщдеп мэтiндi интерпретациялаудыц негiзгi мiндетi мэтшнен барынша мол акпарат алып, автордыц мэтшге жYктеген мазмунын, сонымен катар, автордыц еркшен тыс жYктелген мазмунныц магынасын eзi Ymiн гана емес, eзгелерге де барынша угындыруды ^здейд^4]. Кeркем мэтiн mектеулi кецiстiкте тшдщ мYмкiндiктерiнен едэуiр асып тYсетiн акпарат ^лемш шогырландырады. Сондыктан да ^ркем шыгарманы интерпретациялаудыц мэнi кeркем мэтiндi тутас бiрлiк ретiнде, сондай-ак оныц эрбiр деталi бYкiл шыгарманы ^рсететш немесе бYкiл шыгарма кimкене бiр детальда кeрiнiс табатын кандай да бiр жYЙе ретiнде тYсiну мен тYсiндiруден турады. Интерпретация шыгарманыц тшдж бiрлiктерi семантикасында кeрiнiс тапкан концептуалдык мазмуныныц магынасына Yцiлуге жол ашады.
Оку сауаттылыгыныц компоненттерi тeмендегiдей талданады: PISA багдарламасыныц оку сауаттылыгы компоненттерi 3 тYрге бeлiнедi:
1.Жагдаят
2.Мэтш
3.Аспект
Мэтш, жаFдаят жэне с^рак - оку сауаттылыгын багалаудын, 3 непзп елшемг Окуга арналган материалдар эртYрлi форматта керсетшген, атап айтканда, керкем эдебиет жэне гылыми танымал мэтiндер, ресми к¥жаттар, когамдык мацызды жагдайлар туралы мэлiмет, кестелер, графиктер, диаграммалар мен карталар форматында ^сынылады.
1-К¥рамдауыш -ЖаFдаят:
Жагдаяттыц санаттары: жеке пайдаланым Yшiн оку, кепшшк пайдаланым Yшiн оку (когамдык), бшу Yшiн оку жэне окыту ушш оку.
Жагдаят-тапсырмаларда кездесетiн емiрлiк окигалар. Осыган орай PISA багдарламасында жагдаяттыц камтылуы: жеке жагдаяттардыц -30% когамдык жагдаяттардыц -30% бшм беру жагдаяттарыныц - 25% кэшби жагдаяттардыц -15% ЖаFдаяттыц 4 сипаты бар:
1. жеке категория (т^лганыц зияткерлiк кызыгушылыгын канагаттандыруга арналган мэтiндер, ягни жеке адам туралы зерттеулер, жеке хаттар, биография);
2. когамдык категория (когамныц жалпы мэселелерi мен кызметке катысты мэтiндер, ресми к¥жаттар, iс- шаралар туралы акпараттар, когамдык хабарлар);
3. бшмдшк, окыту категориясы ( ережеге сай, арнайы окытуга арналган окулыктагы мэтшдер, акпаратты жинактау, бiлу Yшiн оку);
4. кэшби категория (ж^мыска, мамандыкка катысты мэтiндер, белгiлi бiр мекемеге байланысты ережелер айтылады).
2-к^рамдауыш- Мэтш:
Мэтiннiц (формасы) нысаны 4 - ке белшедг
1. Тртас мэтш ( керкем эдебиет мэтшдер^ репортаж, елец, пьеса, макала, ж^лдыз жорамал, техникалык мэтiн, зац, гылыми непздемелер, н^скау)
2. ЖадаFай (т^тас емес) мэтш (графика, кесте, сурет, диаграмма, жарнама, сканворд, хабарландыру, карта, анкета, кугтьщтау, комментарий)
3. Аралас мэтш (т^тас жэне тугас емес мэтшдердщ сипатын бiрiктiредi, авторлык веб - парактар).
4. Кдоамдас мэтш ^р такырып, бiрак эр автордыц пiкiрi, ойы. Мысалы, акку такырыбына жазылган эрбiр акынныц туындысы немесе эр газеттеп бiрдей такырыпка жазылган материал жэне бiрнеше такырыпты камтитын Yзiк ^зш мэтiндер).
Мэтiннiц (типi) тYрi 6 бeлiктен турады.
1. Сипаттау («не?» деген суракка жауап бередi, акпаратты ^рсетед^ техникалык нускау)
2. Баяндау ( мазмундау) (кандай? кашан? деген суракка жауап беред^ роман, эцпме, пьеса, eмiрбаян, комикс, окига жайындагы газет есебi)
3. ТYсiндiру( мазмундама) (жады Yлгiсiн кeрсететiн диаграмма, онлайн- энциклопедия жазбасы)
4. Дэлелдеу (аргументациялау) (редакторга хат, даулы такырыпты шешу)
5. Нускау (инстуркция) (колданудыц багытын кeрсетедi, мысалы, рецепт, баска да нускаулар).
6. Келшм (бiр максатка жетуге багытталган мэтшдер, хаттар, электрондык хаттар, хабарламалар).
3-курамдауыш- Аспект:
Ymiнmi компонент - аспект. Аспектшщ eзi бес тармактан турады:
1. Акпаратты iздеу (мэтiннен прек сeздердi табу, кодты тацбалау)
2. Кещнен тYсiну (мэтiнге жоспар куру, такырыпшаларга бeлу, ат кою, аннотация, тезис).
3. Интерпретациялауды дамыту. Бул окушылардыц кызыгушылыгын арттыру Ymiн ерекше эдiс-тэсiлдер аркылы логикалык ойлау дэрежесш дамыту, ыктимал жауап беруге кулшындыру.
4. Мэтiн мазмунын кeрсету жэне багалау. Мунда мэтiн типтерiнiц кайсысына жататынын аныктау. Окигалы мэтiн болса, композициялык курылымына талдау жасалады.
5. Мэтш формасын (нысанын) кeрсету керек. Шыгарманыц жанрына токталу, автордыц ойы мен идеясын, такырыбын ашу, эдебиет теориясына талдау жумысы жYргiзiледi.
Сурак жэне оныц тYрлерi тeмендегiдей жiктелiп, сипатталады:
БYгiнгi mэкiртке сурак мазмунын тусшш, тYЙсiну жеткiлiксiз. Ол кYрделi сурактарга толык жауап берш кана коймай, корытынды жасап, оны дэлелдеу жэне багалау тэрiздi тапсырмалар орындай алуы тиiс. Бундай кузыреттшк мэтiнмен жумыс iстегенде дамиды. Бшм берудщ нэтижесi
болып кузыреттшктщ калыптасуы саналады, сондыктан тYсiну, колдану мен пайымдау, дэлелдеу, багалау сипатындагы тапсырмалардыц айырмашылыгын ажырата алу кажет. Пайымдауга к^рылган тапсырмалар идеялар ^сыну, конструкциялау, аргументтер келпру, негiздемелi т^жырымдар айту т.б. ой операцияларыныц белсендiлiгiн талап етедi.
Сондыктан т^лганыц логикалык ойлау кабшет мен багалау бшктшп калыптаскан болу керек. Б^л м¥Fалiмнен шеберлiктi талап етедг Саба; кезецiне сай бейнероликтердi керсетш, окушыларFа eздерiнiц ойларын ортаFа салдырту да тиiмдi.
О;у сауаттылыF бойынша с^рактардыц классификациясы:
1. Аныктаушы с^рактар - ез бойында келтiрiлген тюрдщ
шынайлылыFын немесе жалFандыFын ажыратуFа баFытталады.
2. Толыктырушы с^рактар - такырыптарFа катысты жаца бiлiмдi, т^жырымдарды аныктаумен тiкелей байланысты. М^ндай с^рактардыц грамматикалык белгiлерi кiм, не, кашан, калай, кайдан, неге, жэне т.б. с^рау есiмдiктерi болып табылады.
3. Этюр с^рактар - накты бiр проблемаларды талкылаFанда eзектi с^рактар да койылады, яFни олар eмiрлiк мацызды, езекл, принциптi мазм^нда к¥рылады. Жалпы, с^рак-жауап алацы тиiмдiрек, eйткенi окушы кебшесе eзiнiц жаттап алFан немесе кыска жауаптарын айтумен шектеледi. Эз ^зкарасын бiлдiруе, оны бYгiнгi кунмен байланыстыра алуFа Yйрету аркылы тYЛFаныц eмiрлiк мацызды касиеттерш калыптастыруFа болады.
Оку сауаттылыFын калыптастыру Yшiн окушыларды белсендi окыту эдiстерi аркылы окыту eз тиiмдiлiгiн дэлелдедi. Эр тYрлi жаFдайдаFы кызыкты, ок^алы материалды ^сына отырып, балаларFа маFынасын тYсiну Yшiн мэтiндi зейiн койып оку, мазм^ны бойынша ашык с^рактар кою, кейiпкерлер орнына жаFдаятка eзiцдi койып кeру сынды даFдылар калыптастыру кажет [4]. Акпаратты оку барысында не тYсiнiктi, тYсiнiксiз, кызыкты акпарат, жаца акпарат, келюемш, келiспеймiн деген белгiлер койып отыруFа Yйрету, сeз маFынасын мэнмэтiнде (контексте) ажырата бшу (бейтаныс сeздердiц маFынасын болжау) мэтiн к¥рылымын тYсiну Yшiн оку карастырылады.
БYгiнде казак тiлi сабактары халыкаралык тэжiрибеге CYйене отырып, тeрт даFдыFа баFытталып окытылады: тыцдалым, окылым, жазылым, айтылым.
Окылымныц тYрлi эдiстерiн колдану аркылы окушыларды сауатты окуFа даFдыландыра аламыз:
• ^з жYгiртiп оку;
• накты акпаратты табу Yrnrn оку;
• жалпы идеяны тYсiну Yrnrn оку;
• детальды тYрде оку;
• суретке карап болжай бiлу;
• мэтiн тYрлерiн ажырату Ymiн оку(хабарлау, макала, жарнама, сипаттау, т.б.);
• интенсивтi окылым (Yлкен, кeлемдi мэтiн);
• назарын шогырландырып оку (кейiн мазмунын сыныптасына айтып беретiн болган жагдайда);
• мазмуны бойынша талкылау.
Ал, кез келген ауызша немесе жазбаша акпаратты тYсiнуiн камтамасыз ету максатында сeздердi синониммен алмастыру, сeйлемдi немесе бeлiмдi eз сeзiмен кайта жазу (перифраз), сурактарга eз сeзiмен жауап беру, белгш бiр дэйексeзге eз кeзкарасын бiлдiру, ягни таркатып жазу сынды тапсырмалар орындату eз жемiсiн бередi. Ец бастысы - осы тапсырмаларды орындау Ymiн окушылар бершген мэтiндi зерттеп окып, мазмунын жан-жакты талдап Yйренедi. ^азiргi жасeспiрiмдер акпараттыц кeптiгiнен кiтап окыгысы келмейд^ зейiн койып окымайды, осы мэселеш шешуде мэтiндi кодтап оку eте тиiмдi эдiс. Бул жагдайда шэюрттер берiлген мэтiндi эр тYрлi белп койып окиды жэне eзiне кызыкты акпаратты ! белгiсiмен, негiзгi идеяны беретш сeйлемнiц астын сызып кояды. Осы тектес эдiстердi Yнемi пайдаланган жагдайда оку сауаттылыгын калыптастыруга эбден болады.
1-сурет - PISA / функционалдык оку сауаттылыгы
Мэтш №1 «ЕМ»
Демалыс кYндерiнiц бiрi. Барлыгымыз серуенге шыктык. Тап-таза ауаны жутып, кустардыц тYрлi-тYрлi сайраган Yндерiн естiп, кeцiлiмiз стерши. Балалар эр нэрсенi сурап, соларга жауап берiп келе жаткан болатыцбыз. Маржан карагайда шор болып катып калган хош иiстi шайырдан опырып алып иiскеп тур. "Эке мына шайырды карагайга кiм жакты?" — дейдг "Балам, бул шайыр агаштыц eзiнен шыккан гой. Демалуга келген, табигаща жаны ашымайтындардыц кеселiнен болган жара ма, юм бiлсiн. ^алыц meптiц арасында жогалтып алатын болган соц, бiреу агашка пышак шанышкан. Пышакты суырып алганнан кейiн, элп жараланган жерден хош иiстi шайыр
агып, жараны бгтеп, емдеген. Карагым, агаш екеш, агаш та езiн-езi емдейдi. Сендер еш уакытта м^ндай iс iстемецдер, - дедi экесi.
С^рак 1 : Ем
Экесшщ: «Карагым, агаш екеш, агаш та езiн-езi емдейдi. Сендер еш уакытта м^ндай iс ютемецдер», - деген сездi айтуыныц мэшс неде?
С^рак 2: Ем
БYгiнде заман талабына сай пышаксыз ота жасауга бола ма?
Мэтш №2 Дегелевдеп жарылыс -Айтуар! Айтуар! Ананы кара! Дегелец жактан сацыраук¥лак шыкты. Кара! Карасацшы! Сацыраук^лактыц Yлкенi-ай! Кып-кызыл от...Жалын...КYннен де жарык...Кара, кара деймш! КYн керiнбей калды. О-охо-хо! Кызыл кYн...Кызыл кYн шыкты...- деп Кажым^рат жартаска жабыса айгайлайды. Бiрак мен жартас куысына кiрiп, корыкканнан кезiмдi тарс ж^мып, жер бауырлап жата бердiм. Т^ла бойым дiрiлдеп, мешмен бiрге бYЙiрiмдегi кара жер де солкылдады. Мацайды ДYрiл басып, бетл жалын жалап, тецiректi жай отындай сэуле шарпыды. Шiлде айыныц аптабынан да ыстык, кYштi дауыл т^рды. ...Сол жылы кYЗде Yздiк окитын Кажым^рат мектепке келмедi. Сокыр болып калган оны эке-шешесi Алматыда емдетуге кешш кетiптi.
Корыта айтканда, окушылардыц функционалдык сауаттылыгын дамытуда оку багдарламасындагы эрбiр пэннiц релi зор. Соныц iшiнде казак тiлi мен эдебиетшщ алатын орны ерекше. Осы ретте, окушыга халыктыц когамдык емiрiн, арман-мYДдесiн танытуда, оларга идеялык-саяси, рухани-адамгершшк, этикалык-эстетикалык т.б. тэрбие беруде, дYниеге кезкарасын, мiнезiн, жалпы мэдениетiн калыптастыруда керкем эдебиеттi куатты к¥ралдардыц бiрi ретiнде пайдалану - эдебиет пэншщ басты максаты болып есептелсе, тiлiмiздiц езiндiк калыптаскан нормаларын, жалпы айтканда грамматикасын YЙрету - казак тшнщ басты мiндетi болып танылады [5].
Оку сауаттылыгына бiлiм алушыныц жазба ж^мыстарды тYсiнуi жэне оларга рефлексия жасауы, езiнiц максаттарына жету жолында олардыц мазм^нын пайдалана алуы, бшмшщ дамуы жэне когамдагы емiрге белсене катысу мYмкiндiгi жатады. Окыганын емiрлiк максаттарга колдана алу тYсiнiгi мен кабшет багаланады.
REFERENCES
1. Халк таълими тизимида таълим сифатини бахрлаш сохдсидаги халкаро тадкикотларни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида вазирлар махкамасининг2018 йил 8 декабрь, 997-сон карори.
2. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo=nalishi bo_yicha Harakatlar strategiyasi. O=zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
3. TIMSS-2015 жэне PISA-2015 халыкаралык зерттеулерш уйымдастыру бойынша басшылыкка алынатын кужаттар. Астана: ¥БСБО, 2014 ж.
4. TIMSS халыкаралык зер"п^ эдiстемелiк куралы. Астана ¥БСБО, 2013ж; PISA халыкаралык зерттеуi туралы кыскаша мэлiмет. Астана 2011.
5. PISA-2012 15-жастагы бшмгерлердщ бiлiм жетiстiктерiн халыкаралык зерттеуiнiц непзп нэтижелерi. Астана: ¥БСБО, 2013 - 293 б.
