CC BY
27RUSAD 5, 2021, 59-84
Geli? Tarihi: 01.05.2021, Kabul Tarihi: 25.06.2021, Yayin Tarihi: 30.06.2021 doi: h ttp://dx.doi.org/10.48068/rusad.930772
1916 TÜRKiSTAN MiLLi AYAKLANMASI SIRASINDA ZORUNLU GÖg SÜRECi: YEDiSU'DAN £iN'E giN'DEN
YEDiSU'YA
© Ömer KARATA!?*
Öz
£arlik Rusya'si, Türkistan'i XIX. asrin sonlarina dogru ijgal etmij, ijgalin ardindan kendi menfaatleri ifin idari, sosyal ve ekonomik düzenlemeler yapmijti. £arlik'in Türkistan'i vesayeti altina almasindan yaklajik olarak elli yil sonra 25 Haziran 1916 senesinde £ar II. Nikolay, Türkistanlilar'in askerlik hizmetinden muafiyetini kaldiran bir ukaz (ferman) yayinladi. Yayinlanan ukaz ile Türkistanlilar Rus ordusunun cephe gerisi hizmetleri ifin göreve fagirilmaktaydi. Türkistan'daki Rus idareciler £ar'in emrini hemen uygulamaya bajladilar. Fakat 25 Haziran 1916 tarihinde kadar askerlik hizmetinden muaf olan Türkistan topluluklari bu karara önce itiraz ettiler. Rus idarecilerin askeri ijfi listelerini hazirlamalari protestolara ve ardindan ayaklanmalara neden oldu. £arlik idaresinin ayaklanmalari bastirmak ifin silah kullanmasi, Türkistanlilari daha da öfkelendirdi ve bu öfke sonrasinda isyana dönüjtü. isyan hareketi ilk önce Semerkant oblastinda bajladi. isyan kisa süre ifinde Sir Derya, Yedisu, Fergana ve Hazar Ötesi oblastlarina sifradi. Türkistan'in tüm oblastlarinda vuku bulan isyan böylece milli bir karaktere dönüjtü. Türkistan Milli Ayaklanmasi'na tüm Türkistan topluluklari ijtirak etti. 1916 Türkistan Milli Ayaklanmasi ilk ortaya fiktigi siralarda ayaklananlar £arlik rejimine karji kismi bajarilar elde ettiler. Fakat £arlik'in Türkistan'daki olaylara müdahalesi Türkistan Milli Ayaklanmasi'nin seyrini £arlik lehine döndürdü. Bunu, ilan edilen sikiyönetim ve £arlik tenkil müfrezelerinin Türkistan Genel Valisi'nin komutasinda bölgeye sevki izledi. £arlik tenkil müfrezeleri bölgede panik havasina sebep oldu. Bu panik havasi ve Rus birliklerinin cezalandirma yöntemleri bajta Kirgizlar ve Kazaklar olmak üzere diger Türk topluluklari ile Dungan ve Sart gibi diger Türkistan topluluklarinin £in sinirlarina göf etmesine neden oldu. Göf, Yedisu oblastindan £in (Dogu Türkistan) jehirlerine (Kulca, Kajgar) yapilmijti. £arlik rejimi hem ayaklanmaya katilanlari hem de £in tarafina kafanlari agir jekilde cezalandirmayi düjünmekteydi. Fakat Rusya'da 1917 devrimi sonucu £arlik yikilmij ve yönetim Gefici Hükümet'in eline gefmijti. Yeni hükümet Türkistan'da genel af fikararak ayaklanmaya katilanlarin £in'den vatanlarina dönmesine olanak saglamijti. ^alijmamizda £arlik döneminde Yedisu oblastindan £in sinirlarina yapilan göf ve süreci ile Gefici Hükümet döneminde Kirgiz ve Kazak Türklerinin vatanlarina dönüjünü Rus belge ve raporlarina göre ele alacagiz.
Anahtar kelimeler: Rusya tarihi, Türkistan, Rusya, £in isyan, Yedisu Oblasti, isyan, zorunlu göf.
a Dr. Ögr. Üyesi, Bandirma Onyedi Eylül Üniversitesi, insan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü, omerkaratas4510@gmail.com
RUSAD 5, 2021, 60-84
Gelif Tarihi: 01.05.2021, Kabul Tarihi: 25.06.2021, Yayin Tarihi: 30.06.2021 doi: h ttp://dx.doi.org/10.48068/rusad.930772
Ж Ж Ж
FORCED MIGRATION PROCESS DURING THE 1916 TURKESTAN NATIONAL UPRISING: FROM YEDISU TO CHINA, FROM CHINA TO YEDISU
Abstract
Tsarist Russia had occupied Turkestan towards the end of the 19th century. Later, their interests had made administrative, social and economic arrangements. Approximately fifty years after the Russian Tsarism took Turkestan under its tutelage, on June 25, 1916, Tsar II. Nikolai issued an edict removing the exemption of Turkestan from military service. With the ukaz published, the people of Turkestan were called to duty for the rear-front services of the Russian army. Russian rulers in Turkestan started the Tsar's Edict almost immediately. However, Turkestan communities, who were exempt from military service until June 25, 1916, objected to this decision first. Russian administrators drafting military worker lists led to protests and subsequent riots. The use of weapons by the tsarist administration to suppress the uprisings further angered the people of Turkestan. This anger turned into rebellion afterwards. The rebellion movement first started in the Samarkand oblast. The revolt soon spread to Sir Derya, Yedisu, Fergana, and the Trans-Caspian oblasts. The revolt that took place in all oblasts of Turkestan thus turned into a national character. All Turkestan communities participated in the Turkestan National Uprising. At the time when the 1916 Turkestan National Revolt first emerged, the participants achieved partial success against the Tsarist regime. However, the intervention in Tsarist Kazan Turkestan turned the course of the implementation of the Turkestan National Revolt in favor of Tsarism. This was followed by the transfer of the declared martial law and Tsarist criminal detachments to the region under the command of the Governor General of Turkestan. Tsarist criticism detachments caused panic in the region. This panic atmosphere and the punishment methods of the Russian troops caused other Turkish communities, especially Kyrgyz, Kazakh, and other Turkestan communities such as Dungan and Sart to migrate to the Chinese borders. The migration was made from the Yedisu oblast to the Chinese (East Turkestan) cities (Kulja and Kashgar). The tsarist regime had the thought of severely punishing both those who participated in the uprising and those who fled to the Chinese side. However, as a result of the 1917 revolution in Russia, Tsarism collapsed and power was taken by the Provisional Government. The new government issued a general amnesty in Turkestan, allowing those who participated in the uprising to return to their homeland from China. In our study, we will consider the migration process from the Yedisu oblast to the Chinese borders during the Tsarist period and the return of the Kyrgyz and Kazakh Turks to their homeland during the Provisional Government, according to Russian documents and reports.
Keywords: History of Russia, Turkestan, Russia, China, Yedisu Oblast, ebellion, forced migration.
Ж Ж Ж
ПРОЦЕСС ВЫНУЖДЕННОЙ МИГРАЦИИ ВО ВРЕМЯ ТУРКЕСТАНСКОГО ВОССТАНИЯ 1916 ГОДА: ИЗ СЕМИРЕЧЬЯ В КИТАЙ, ИЗ КИТАЯ В СЕМИРЕЧЬЕ
Аннотация
Царская Россия заняла Туркестан в конце XIX века и, следуя своим интересам, приняла
ряд административных, социальных и экономических мер в регионе. Спустя десятилетия, 25 июня 1916 года царь Николай II издал указ об отмене закона, освобождавшего местных жителей от военной службы. Целью указа было привлечение туркестанцев к работам в тылу Русской армии. Составление российскими чиновниками списков мобилизованных вызвало протесты и последующие беспорядки. Применение оружия царской администрацией для подавления этих протестов еще больше разозлило население Туркестана, в результате чего в регионе вспыхнуло восстание. Оно началось в Самаркандской области, и вскоре распространилось на Сырдарью, Семиречье, Фергану и Закаспийские области. Вначале восставшие добились некоторого успеха. Однако объявление в Туркестане военного положения и переброска в регион отрядов под командованием туркестанского генерал-губернатора вызвали панику в регионе. Эта паническая атмосфера и применяемые российскими войсками наказания вызвали миграцию киргизских, казахских и других общин Туркестана в Китай. Переселение осуществлялась из Семиреченской области в китайские города (Кулджа и Кашгар в Восточном Туркестане). Однако в результате революции 1917 года в России самодержавие рухнуло, и власть перешла в руки Временному правительству, которое объявило всеобщую амнистию в Туркестане. Это позволило участникам восстания вернуться на родину из Китая. В данном исследовании рассматривается миграционный процесс из Семиреченской области к границам Китая в царский период и возвращение киргизов, казахов и др. на родину при Временном правительстве. Статья подготовлена с использованием российских официальных отчетов и документов.
Ключевые слова: История России, Туркестан, Россия, Китай, область Семиречье, восстание, вынужденная миграция.
Ж Ж Ж
Giri?
Ruslarin XVI. asirda balayan yayilma siyaseti kapsaminda Türkistan bolgesine ilgisi vardi. £arlik Rusya'si, XVIII. asrin ikinci yarisindan XIX. asir sonlarina kadar Türkistan bolgesini kademeli olarak i§gal ve ilhak etti.1 Ardindan ele gefirdigi soz konusu bolgenin tüm kaynaklarindan istifade etmek amaciyla idari birimler olu^turdu. 1867'deki gefici kararnameyle Türkistan Genel Valiligi'nin Sir Derya ve Semirefe (Yedisu)
1 Rusyanin Türkistani i§gali hakkinda geni§ bilgi igin bk. Historia Rossii (Sentralnaya Aziya v sostave Rossiykoy imperii, novoye literaturnoye obozreniye, Europeyskiy universitet v Saint Petersburg 2008, prilojenie 8), 76; Baymirza Hayit, Türkistan Rusya ile Qin Arasinda (Ankara: Otag Yayinlari, 1975), 23-45; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Ba§langigtan 1917'ye Kadar (Ankara: TTK, 2014), 366-368; Piyade Binba§i Nazmi Bey, Kafkasya, Asya-yi Vusta ve Türkistan Vilayetleri Buhara ve Hive Hanliklari Cografi, Siyasi, Tarihi ve istatistiki Mücmel Malümät (Istanbul: Matbaa-
i Askeriye, 1918), 49-50; Russkiy Turkestan. Sbornik, Izdanniy po povodu politehnigeskoy Vistavki, I, geografia i statistika, podredaksiyu N.A. Maeva (Moskva: Katkov i K, 1872), 14-114; M., Vyatkin, Ogerki po istorii Kazahskoy SSR: Top perviy s drevneygih vremen po 1870 (Ogiz: Gospolitizdat, 1941), 102-107.
о ^
Q Z ó
a ^ ^
< о ¿
P rg CQ Pi in ©
|61|
oblastlarindan2 te^kil edilmesi bu amaca yonelikti.3 Mevcut durum 12 Haziran 1886'da yeni bir kararnameyle revize edildi. Yeni kararname ile Turkistan Genel Valiligi, Sir Derya, Fergana ve Semerkant oblastlari adi altinda yonetildi. Uf oblasttan biri olan Sir Derya oblasti, Amu Derya otdel (ozel yonetim birimi) ve be§ uyezdden4 olu^turuldu. Bu uyezdler: Kazalin, Perov, £imkent, Aulie-Ata ve Ta^kent'ti. Fergana oblasti; Hokand, Margilan, Andican, Namangan ve O§ uyezdlerinden, Semerkant oblasti ise Semerkant, Katta Kurgan, Hocent ve Cizzak adli uyezdlerinden olu^turuldu. Bolgelerin yonetimi aralarindaki sinirlari ve buradaki durumlari goz onunde bulundurulmasi §artiyla genel valiye aitti.5 Turkistan Genel Valiligi terkibindeki oblast sayisi 26 Aralik 1897 tarihinde "Sibirya ve Orta Asya Askeri Bolge Reformu" ile yeniden belirlendi. 1897'ye kadar uf oblasttan olu^an valilik terkibine bu tarihten sonra iki yeni oblast ilave oldu. Bunlarin ilki Yedisu, ikincisi ise Hazar Otesi (Zakaspiyskiy) oblasti idi. Yedisu, 1867'deki gefici kararnamede genel valiligin kurulu^undaki iki oblasttan biriydi. Fakat hukumetin tasarrufuyla 1882 yilinda Sibirya Genel Valiligi Omsk Askeri Bolgesi terkibine dahil edilmi^ti. Yedisu, II. Nikolay doneminde 1897 duzenlemesi ile Hazar Otesi ise ayni kararnamede ama 6 Mart 1898 tarihinde 14818 numarali kanunla, Turkistan Askeri Bolgesi ve Turkistan Genel Valilik terkibine dahil edildiler. Bunlara ek olarak ayni kararnamede Sibirya ve Orta Asya Bolgeleri farkli askeri bolgelere ayrildi.6 Boylece £arlik idaresi, 1917 yilina kadar Turkistan Genel Valiligi'ni Yedisu, Sir Derya, Fergana, Semerkant ve Hazar Otesi oblast idari bolgeleri adi altinda yonetti.7
£arlik Rusya'si, soz konusu bolgeyi, 1916 yilina kadar ciddi bir sorunla kar§ila§madan idare etti. Bu sure zarfinda £arlik siyasetine kar§i kisa omurlu ve az tesirli ba^kaldirilar olmu^sa da bunlar pek ses getirmedi. Turkistan'da Ruslara kar§i mucadeledeki ilk silahli ayaklanma 1783-1797 yillari arasinda Sirim Batir onderliginde ba^ladi. Akabinde Karatay Sultan (1800-1821), Colaman Tilen^iuli (Tilen^ioglu) Han (1822-1824), Sarcan Sultan (1825-1834), Kayibali Sultan (1828-1829), Isatay Taymanuli (Taymanoglu) Han Ayaklanmasi (1836-1838), Kenasari Kasim Han (1837-1846), Can
2 ^arlik Rusya'da birkag §ehirden olu§an ve bu §ehirlerden birinin merkez kabul edildigi büyük idari birim. Ayrica bk. Oblast, büyük idari bölge anlaminda kullanilmaktaydi. Hatice Kerimov, "Türkistan Genel Valiligi'nde idari Sistemin Olugumu ve Geligim Süreci (1865-1897)" (Yayinlanmami§ Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2019), 3-4.
3 Nikolay Nikolayevig Belyavskiy, Materiali po Turkestanu (Saint-Petersburg 1885), 34; Hatice Kerimov, "Türkistan ° Genel Valiligi'nde idari Sistemin Olu§umu... ", 55.
a 4 Uyezd (уезд): Türkge'de ilge (kaza) anlamina gelen Uyezd, Rusya'da 1929 senesinde Rayon (ilge) sistemine
tj gegilene kadar idari birimlere verilen isimdir. Hatice Kerimov, "Türkistan Genel Valiligi'nde idari Sistemin
D ^ Olugumu...", 4.
э ^ 5 PSZRi, T. 6 (1886) No: 3814. ой ю © 6 pszRi, T. 17 (1897) No: 711. |62| 7 Ayrica bk. Seyfi Yildirim ve Egamberdiyev Mirzahan, "Türkistan'in I§gali ve Sovyetle§tirilmesi Sürecinde
Ermeniler ve Bölgede Yaptiklari Katliamlar," Belleten 85/302 (April 2021): 227-278; Hatice Kerimov-Ilyas Topsakal, "Imparatorluk Dönemi Rusla§tirma Siyasetinin Bir Araci Olarak Genel Valilik Kuiumunun Tarihi," Türk Dünyasi Ara§tirmalari 121 (2019): 365-382.
Hoca (Cankoca Batir] (1851-1860], Izet Katibar (1852-1858], Mangi^lak ayaklanmasi (1870-1873), Buhara Hanligindaki §ehr-i Sebz ve Kitab Beylerinin Isyani (1870], Ubeydullah Sultan (1882], 1892 yili ayaklanmasi, Dükfü I§an (I§an Muhammed Sabiroglu] (1898] ve Andican ayaklanmalari bu minvaldendir.8 Adi gefen silahli ayaklanmalar tüm Türkistan oblastlarinda etkili olmadi. Ama 1916 yilinda fikan ayaklanma Türkistan Genel Valilik terkibindeki Yedisu, Sir Derya, Fergana, Semerkant ve Hazar Ötesi oblastlarin hepsinde etkili oldu.
Ayaklanma, £arin 25 Haziran 1916 tarihli ukazinin (ferman] bölgeye ula^masiyla ba^ladi. Ukazin ana hedefi, Rus olmayanlarin Rus ordusunda cephe gerisi hizmetler ifin askerlik altina alinmasiydi. Türkistan'in be§ oblastinda ya^ayan Türkistanlilarin bu hizmeti kabul etmemesi onlarin ortak taleplerini meydana getirdi. Bu ortak talep neticesinde ayaklanma "milli" bir kimlik kazandi. Bundan dolayi fali^mada "Türkistan Milli Ayaklanmasi" ifadesi kullanilacaktir.
Türkistan Milli Ayaklanmasi'nin tüm oblastlarda meydana gelmesinin pek fok sebebi vardi. Bunlari Türkistan'da yapilan Rus kolonizasyonu, Rus idarecilerin tarafli yönetimi, mahkemelerdeki adaletsizlik, askerlik ve askerlikle ilgili görevlendirme fagrisindan muaf olan ahaliden alinan agir vergiler, 25 Haziran 1916 yilinda askerlikten muafiyetin kaldirilmasi ve Rus ordusunda cephe gerisi görevlere fagri gibi ba^liklar altinda siralamak mümkündür.9 Aslinda bölgede £arlik siyasetine kar§i huzursuzluk olmasina ragmen durum bir §ekilde kabullenilmekteydi. Ama Rus £ari II. Nikolay'in 25 Haziran 1916 yilinda Rus kontrolü altinda olan ve Rus vatanda^i olmayanlarin orduda cephe gerisinde görevlendirilme fagrisi huzursuzlugun boyutunu isyana vardirdi. Akabinde Türkistanlilar, £arlik fagrisina topyekün kar§i gelerek "Türkistan Milli Ayaklanmasini" ba^lattilar. Türkistan Genel Valiligi terkibinde yer alan oblastlardaki Tacik, Özbek, Karakalpak, Kipfak, Türkmen, Sart, Kirgiz, Kazak, Kuramin, Taranfi, Tatar, Dungan gibi topluluklar ayaklanmaya aktif olarak katildilar.
£arlik hükümeti, ayaklanmalardan haberdar oldugu anda bölgeye müdahalede bulundu. Ilk önce A. N. Kuropatkin'i Türkistan'a Genel Vali olarak atadi. Ardindan bölgede sikiyönetim ilan etti ve ayaklanmalarin bastirilmasinda yetersiz kalan askeri birliklere £arlik tenkil müfrezelerini takviye olarak gönderdi. Müdahaleler neticesinde, 22 Temmuz 1916'da Türkistan'a £arlik'in son Genel Valisi olarak atanan A.N. Kuropatkin'in10 ve tenkil
o
8 Geni§ bilgi igin bk. Yunus Emre Tansü ve Ali Özdemir, "Dükgü I§an Isyani (1898)," Kilis 7 Araltk Üniversitesi ^ Sosyal Bilimler Dergisi 7/13 (2017): 233-241; Yunus Emre Tansü ve Ali Özdemir, "Kenesari Isyani (1837-1847)," Tarih Z ve Gelecek Dergisi 3 (2017): 208-220; Dilek Polat, "^arlik Devrinde Türkistan'daki Milli Ayaklanmalar" z (Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, Firat Üniversitesi, 2009), 35-61. i/3 ° m
9 Ayrica bk. AVPRi. F. Sredneaziatskiystol. Op. 486. D.360 b. L. 5-5 ob., 1-4, 8-13, 31-33. Sentyabrya 1915 g.; Ayrica © bk. Seda Yilmaz Vurgun, "1916 Türkistan isyani," Sutad 40 (Güz 2016): 315-325; Ömer Karata§, "Rus Sömürüsüne Kar§i 1916 Türkistan'da isyan: Semerkant Örnegi," Osmanli Medeniyeti Araghrmalan Dergisi 12 (Nisan 2021): 7087; Omer Karata§, "Rus Raporlarinda Türkistan isyani (1916-1917)," Avrasya incelemeleri Dergisi 10/1(Mart 2021): 63-82; Yunus Emre Tansü ve Ali Özdemir, "^arlik Rusya'sina Kar§i 1916 Türkistan isyani," Turkish Studies History 13/8 (Spring 2018): 247-257.
|63|
10 Aleksey Nikolayevig Kuropatkin; (17.03.1848 - 16.01.1925) Askeri Bakan (01.07.1898). Mangurya Ordu Komutani (07.02.1904) Japonya sava§inda ordu komutani (13.10.1904). Türkistan Genel Valisi, Türkistan Askeri
müfrezelerinin ijbirligi Türkistanlilari faresiz bir halde birakti. Böylece 1916-1917 yillari arasinda devam eden Türkistan Milli Ayaklanmasi bastirildi.
Bu falijmanin konusu, ayaklanma sirasinda Yedisu oblastindan £in tarafina giden ve oblasta tekrar dönen isyancilarin durumudur. 1916 yilinda Yedisu oblastindan £in sinirlarina (Dogu Türkistan, Kulca-Kajgar bölgesine) zorunlu göf eden ve daha sonra vatanlarina dönen oblast sakinlerinin maruz kaldiklari süref daha önce Türk akademisinde yapilan falijmalarda11 kismen deginilmij ama konu bütüncül olarak ele alinmamijtir. Türkistan Milli Ayaklanmasi 1916 isyani olarak litarütürde yer almaktadir. Bu yüzden genel olarak isyanin nedenleri, Rus siyaseti gibi konular akademide degerlendirilmijtir. Bu falijmalara ek olarak ana konunun farkli sorunlari ve alt falijma konulari da vardir. Örnegin her oblastta isyanin ayri ayri ele alinmasi, isyanin liderleri, isyancilarin yargilanmasi gibi bajliklar alt falijma konulari olarak düjünülebilinir. Bir bakima bu düjüce falijmanin amacini belirlemijtir.12
Bölgesi Birlikleri Komutani ve Yedisu Kazak (Kossak) Ordusu Askeri Düzeni Atamani (22.07.1916). Ayrintilar igin bk. Historia Rossii, 424-425; M. Y. §u§kova, Organizatsiya upravleniye Turkestanom v nagale XX veka, Dissertatsiya na soiskaniye ugenoy stepeni kandidata istorigeskiy nauk, (Moskva: Rossiyskiy gosudarstvenniy gumanitermy universitet, 2015), Ekler kismi, Ek 6; Ayrintilar igin bk. Ömer Karata§, Türkistan Son Genel Valisi Aleksey Nikolayevig Kuropatkin'in Günlükleri: Devrim Günlerinde Türkistan (1916-1917) (Istanbul: Kitabevi Yayinlari, 2021), 13-20.
11 Türkistan Milli Ayaklanmasi hakkinda geni§ bilgi igin bk. Aminat Chokobaeva; Cloe Drieu; Alexander S Morrison, The Central Asian revolt of 1916: A Collapsing Empire in the Age of War and Revolution (Manchester: Manchester University Press, 2020); Edward Dennis Sokol, The Revolt of 1916 in Russian Central Asia (Baltimore: John Hopkins Press, 1954); Jörn Happel, Nomadische Lebenswelten und Zarische Politik: Der Aufstand in Zentralasien 1916 (Stuttgart: Franz Steniner Verlag, 2010); Vosstanie Kirgiz v 1916 g. (Moskva: Naugnaya Assossotsiya Vostokovedeniya, 1925); T. R. Riskulov, Vosstanie Kirgizov i Kazahov v 1916 godu (Bi§kek: Ugkun, 1996); H. T. Tursunov, Vosstanie 1916 goda v Sredney Azii i Kazahstane (Ta§kent: Gos. Izd. v Uzbekskoy SSR, 1962); Mana§ Kozibayev, ed., Natsional'no-osvoboditel'noe Dvijeniye v Kazahstane i Sredney Azii v 1916 godu: Harakter, Dvijuggie silt, Uroki (Almati, 1996); D. Satarovig Uzbekov, inostrannie razvedki v Sobitiyah 1916 goda v Turkestane (Bi§kek, 2020); Vosstaniye 1916 goda v Turkestane: Dokumentalnie Svidetelstva Obshey Tragedii (Sbornikdocumentov i materialov), (Moskva: Moskovskiy Gosudarstvenny Universitet imeni M.V. Lomonosova Institut Vseobshchey Istoriiran, 2016); AVPRi. F. Sredneaziatskiystol. Op. 486. D.360 b. L. 5-5 ob., 1-4, 8-13, 31-33. Sentyabrya 1915 g.; Ayrica bk. Seda Yilmaz Vurgun, "1916 Türkistan isyani,": 315-325; Karata§, "Rus Sömürüsüne Kar§i 1916 Türkistan'da isyan: Semerkant Örnegi,": 70-87; Karata§, "Rus Raporlarinda Türkistan isyani (1916-1917),": 63-82; Tansü ve Özdemir, "^arlik Rusya'sina Kar§i 1916 Türkistan isyani,": 247-257; Tansü ve Özdemir, "Dükgü i§an isyani (1898),": 233-241; Tansü ve Özdemir, "Kenesari isyani (1837-1847),": 208-220; Polat, "^arlik Devrinde Türkistan'daki Milli Ayaklanmalar", 35-61.
12 Türkistan isyani konusunda Türkiye'de basilmi§ üg eser hakkinda geni§ bilgi igin bk. Turdubek §ey§ekanov, Göldeki isyan 1916 Qarlik Mezalimine Kargi Soylu Direnig, Haz. Ali Riza Yeter-Ali Ünal (istanbul: Ötüken, 2013); Baktibek Maksütov, Türkistan'da Büyük isyan (istanbul: Bengü Yayinlari, 2018); Tölöbek Abdirahmanov-
Z Gülzada Abdaliyeva, Kirgizlarin Özgürlük Egitlik Bagimsizlik Mücadeleleri ve ÜRKÜNLER, gev. Dr. Dinar
^ imanova-Dr. Bülent Özkuzugüdenli (istanbul: Bogazigi Yayinlari, 2020). Bu üg eserde konuya dair oldukga
ö ^ önemli bilgiler yer almaktadir. Ama Turdubek §ey§ekanov'un eseri 2013 yilinda, Baktibek Maksütov'un eseri
Si in © önce 2013 yilinda daha sonra ise isyanin 100. Yili nedeniyle 2016 yilinda bazi eklemelerle tekrar basilmi§tir (eser
Türkiye'de 2018 yilinda Ötüken Ne§riyat tarafindan basildi). Ayrica Tölöbek Abdirahmanov- Gülzada Abdaliyeva, Kirgizlarin Özgürlük E§itlik Bagimsizlik Mücadeleleri ve ÜRKÜNLER adli eser 2016 yilinda Bi§kek'te, 2020'de Dr. Dinar imanova-Dr. Bülent Özkuzugüdenli tarafindan Türkgeye gevrilen aym eser Bogazigi yayinlarinda basilmi§tir. Adi gegen eserlerde Rus Devlet ar§ivi tarafindan kapali tutulan ar§iv malzemeleri kullanilmami§tir. ^ünkü Rus ar§ivlerinde eri§ime kapali olan gali§mada da kullanilan kaynaklar "Semirege Olaylari" ba§ligi altindaki internet porejesinde isyanin 100. Yili münasebetiyle eri§ime agilmi§tir. 2016 yilinda https://rusarchives.ru/arhivnye-online-proekty sitesinde yeralan ve adi gegen projede kullanilan 179 ar§iv malzemesinden 149'u ilk defa eri§ime agilmi§tir. Eri§ime agilan bu ar§iv malzemeleri, Rusya Devlet Askeri Tarih Ar§ivi (Rossiskiy Gosudarstvenniy voenno istorigeskiy arhiv-RGVIA), Rusya Devlet Tarih Ar§ivi
Çaliçmanin yapilma gerekçesi Yedisu'dan Çin Devleti'ne Türkistanlilarrn gitmesi problemidir. Bu problemin ortaya çikmasinin ana sebebi olarak, Türkistan terkibinde yer alan oblastlar içinde ayaklanma sürecinde en fazla can ve mal kaybinin Yedisu'da olmasi gösterilebilir. Oblastta ayaklanmanin çok etkili olmasinin sebeplerini ve bunun kökenlerini Ruslarin bölgeyi içgal ettigi yillara kadar götürmek mümkündür. Çûnkû Ruslarin bölgeyi içgal etmesiyle en fazla kolonizasyon çaliçmasi yaptigi yer Yedisu oblastiydi. Örnegin Çarlik, XIX. asrin sonlarina kadar 230.000 kiçiyi bölgeye iskân etti. Ancak Rus nüfusu bölge nüfusuna göre %4,5 oranindaydi. Bu oranin dagilimi Fergana'da %04, Hazar Ötesi'nde %1, Semerkant'a %1,5, Sir Derya'da %3,5, Yedisu'da ise %15 civarindaydi. Yedisu'da iskân edilen Rus nüfusu diger oblastlarin toplaminin üç kati kadardi. Çarligin iskân siyaseti neticesinde Yedisu'da kolonistler için 60 köy kuruldu. Bunlardan 29'u Yedisu Rus Kazak birliginin yerleçim birimi (stanista), 31'i ise Rus köyü idi.13 Ruslarin bu siyasetine bagli olarak oblasttaki iskân meselesi ve kolonistlere verilen arazilerin Kazak, Kirgiz ve diger Türkistanlilara ait olmasi problemin bir nedeniydi. Ayrica arazilerin el degiçtirme yöntemi Kirgizlar ve diger Türkistan topluluklari için huzursuzluk kaynagiydi. Çünkü oblast sakinlerinin sahip olduklari arazilerin ellerinden alinmasi geçim kaynagi olan hayvancilik ve tarim gelirlerini azaltmaktaydi. Yine Yedisu'da Ruslar için teçkil edilen yeni yerleçim birimleri hem burada yaçayan ahaliyi baski altinda tutmakta hem de Kirgiz-Rus halklari arasinda gerginlige sebep olmaktaydi. Bu gerginlik de problemin baçka bir nedeni olarak sayilabilir. Örnegin iki halk arasindaki gerginligin sebeplerini, Verniy ve Yedisu çehirleri Polis Müdürü V.F Jeleznyakov Yedisu'daki isyaninin nedenleri gidiçati ve insanlarin moralleri hakkindaki ayrintili raporunda ?öyle anlatmiçtir: "Avrupa Rusya'sinda tarim sorunu oluptugunda herkes Yedisu bölgesine gôç etmeye bapladi. Çùnkù burada gelenlere ücretsiz toprak veriliyordu. Gôç edenler, burada yapayanlardan sürekli bir peyler istemesi nedeniyle birbirlerine düpman oluyorlardi. Yedisu'ya gelen gôçmenler buradaki yabancilar için köpek ismini kullaniyorlardi. Onlara kôpekmip gibi davraniyorlardi. Onlar, Kirgizlarin gelirlerini araptirmaya bapladilar. Kirgizlarin meralari gôç edenlerin yerlepimlerine yakindi. Buraya gôç eden Ruslar, yabancilarin hayvanlarini çaliyorlardi ve Kirgiz çobanlarini kôyden kovuyorlardi. Çalinan hayvani istemeyegelen Kirgizlara ise bu hayvan bizim arazilerimizden otyemip bu ot için 12 veya 3 ruble vereceksiniz diyorlardi. Bu durum Ruslarla yabancilar arasindaki ilipkileri gerginleptiriyordu. Kirgizlar mahkemeye giderek durumu pikâyet etmiyorlardi. Etseler bile
bu bir sonuç elde edemiyorlardi. Rusyôneticilerin sayisinin az olmasi nedeniyle bôyle iplerle 0
^
Q
--Z
(Rossiyskiy Gosudarstvenniy istoriceskiy arhiv-RGIA), Rusya Federasyonu Devlet Ar§ivi (Gosudarstvenniy ^ ^
Arhiv Rossiskoy Federasii-GARF) ve Rusya Imparatorlugu Di§ Politika Ar§ivinden (Arhiv vne§ney politiki < о ^ Rossiskoy Imperii-AVPRI) tedarik edildigi (bk. http://semirechye.rusarchives.ru/o-proekte) proje hakkinda § ui © yapilan açiklamada izah edilmi§tir. http://semirechye.rusarchives.ru/. Ilk eri§im 15-27.01.2017. Son eri§im 23.06.2021. Ayrica hem bu çali§mada hem de daha öce yayimladigim: "Rus Sömürüsüne Kar§i 1916 Türkistan'da Isyan: Semerkant Örnegi,": 70-87; "Rus Raporlarinda Türkistan Isyani (1916-1917)," : 63-82; "Rus Sömürüsüne Kar§i Türkistan'da Isyan (1916): Sir Derya Örnegi,": 221-245; "Türkistan Milli Ayaklanmasi (19161917): Yedisu Vilayeti Mali Bilanço", Uluslararasi Sosyal ve Egitim Bilimleri Dergisi 15 (2021): 1-19; "Rus Sömürüsüne Kar§i Türkistan Milli Ayaklanmasi (1916) Yedisu Örnegi", Sosyal ve Begerî Bilimlerde Araçtirma ve Degerlendirmeler 1 Gece Kitapligi, (2021): 235-270. adli çah§malarda da kullanilan Rus ar§ivi malzemeleri adi geçen sitede yer alan, belge orjinalinin dijitali, internet projesinden tedarik edilmi§tir. 13 A. A. Kaufman, Pereseleniyei kolonizatsia (Saint-Petersburg: 1905), 260-261.
ugrapmak istemediklerini bilen Kirgizlar bu hayvanlarinyedigi ot igin "Patmva" adi altinda Ruslara para veriyor ve olayi büyütmek istemiyorlardi. Buraya yerlepen Ruslar pöyle diyorlardi -bize her peyin verilmesi gerekiyor yabancilar bir köpektir onlara güzel davranmak gerekmiyor." Ayrica Polis müdürü raporun devaminda Yedisu oblastinda isyanin nedenlerini: "Toprak arazi sikintisi: buna delil olarak Kirgizlarin su an Rus Kazaklari ve Rus köylülerinden büyük paralar karsiligi arazi kiralamalarini gösterebiliriz. Buraya göf edenlerin Kirgizlara düsmanca davranmalari. Ot ve kayip hayvanlar ifin Kirgizlardan mahkemesiz bir sekilde Ruslarin para almalari. Rus memurlarinin yerli ahaliye kibirli davranmasi, polis teskilatinin soyguncu bir teskilata dönüsmesi ve sufsuz insanlarin cezalandirilmasi nedeniyle ahalinin ifinde düsmanlik duygusu olusturdu. "seklinde siralamistir.14 Yine Yedisu oblastinda isyan sirasinda yasananlari Kuropatkin: "Bizim ordularimizinyenilmesi (I. Dünya Savasi] ve Yedisu bölgesinin muhafazasinin zayif olmasi dedikodulari buradaki Kirgizlarin bizi kolayliklayenebilecekleri düpüncesine sebep olmuptur. Gegen sene (1915 kast edilmekte) Yedisu'dayapayan Rus ahaliye aitsilahlarinin toplanmasi ve buradan 7.500 Rus erkeginin askere alinmasi gelipmeleri Kirgizlara buraya iskan edilen Ruslardan intikam alma umudu verdi. $ünkü oblasttan askere alinan Ruslar orada yapayan Kirgizlarin topraklarini zapt etmiplerdi. Bu umutlarin birgogu gergekleptirildi. Oblastta birgok Rus köyü yok edildi ve gok sayida Rus'un kani döküldü." cümleleriyle afiklamistir.
Yukarida verdigimiz Rus kayitlarinda yer alan Rus siyasetinin bir sonucu olarak Yedisu oblastinda ayaklanma fok siddetli oldu. Bu yüzden £arlik hükümeti kendisini en fok zorlayan ve kayiplarinin müsebbibi olarak gördügü isyancilari cezalandirmayi istemekteydi. Bu muameleye maruz kalmak istemeyen Kazak, Kirgiz, Uygur ve Dungan gibi Yedisu topluluklarinin bir kisminin £in Devleti sinirlarina gefmesi falismanin ana problemini ortaya fikarmistir. £arlik döneminde ortaya fikan ve birkaf nedenine degindigimiz ana problemin, 1917 yilinda siyasi gelismeler neticesinde Rusya'da Gefici Hükümetin yetkiyi ele almasiyla bereber, fözümü ifin yeni bir siyaset belirlenmistir.
Gefici Hükümetin bölge ifin belirledigi siyaset ve kullanilandigi metot ile beraber iki halkin Türkistan Yedisu oblastinda birlikte yasamasina yönelik aldigi kararlar fali^mada ayri ba^liklar altinda ele alinacaktir. ^ali^manin ana kaynaklari ise Rusya Devlet Askeri Tarih Arsivi (Rossiskiy Gosudarstvenniy voenno istorifeskiy arhiv-RGVIA], Rusya Devlet Tarih Arsivi (Rossiyskiy Gosudarstvenniy istoriceskiy arhiv-RGIA], Rusya ° Federasyonu Devlet Arsivi (Gosudarstvenniy Arhiv Rossiskoy Federasii-GARF] ve Rusya z Imparatorlugu Dis Politika Arsivi'nden (Arhiv vne^ney politiki Rossiskoy imperii-AVPRI]
q ^ z fonlarinda bulunan: Türkistan Genel Valiligi ve Harbiye Bakanligi arasindaki yazismalar,
< o >"
p ^ S Kulca ve Kasgar Rus Konsolosluklarinin rapor ve bilgilendirme yazilariyla diger Rus
oi in' ©
- memurlarinin raporlaridir.
|66| F
1) Yedisu Oblastindan £in'e (Dogu Türkistan'a) Kafi^in/Göfün Ba^lamasi
Türkistan'da £arlik idaresi altinda yaklasik elli yildir devam eden huzursuzluk, I.
ii RGiA. F. 1292. Op. 1. D. 1933A. L. 475-505. (Noyabr 1916) g.
Dünya Savaçi yillarinda isyana dönü^tü. 25 Haziran 1916'da II. Nikolay'in15 fermani ile 19-43 yaç araligindaki erkeklerin cephe gerisi hizmetlere zorunlu olarak alinmasi karari, bölgedeki ayaklanmalarin baçlangiç sebebi oldu. Semerkant oblastinda baçlayan ilk ayaklanmanin ardindan Fergana, Sir Derya, Yedisu ve Hazar Ötesi oblastlarinda da ayaklanmalar baçladi.16
Türkistanlilarin adeta bir özgürlük ve vatan savunmasi olarak baçlattiklari ayaklanma kisa bir süreligine baçarili da oldu. Fakat Çarlik'in bölgeye takviye birliklerini sevk etmesi, seyri Ruslarin lehine çevirdi. Kaçgar Konsolosu'nun17 raporundaki: "Buraya yavap yavap gelen birlikler Kirgizlari takip etmeye bapladilar. Maglubiyeti ilk kabul eden Dunganlar oldu.18" satirlari ayaklanmanin ilk baçlardaki seyrinin degiçtigini göstermektedir.
Bu denge degiçimi, takviye birliklerinin artirilmasi ve onlarin sahip oldugu teçhizat sayesinde oldu. Ardindan ayaklanmanin bastirilmasi kolay bir çekilde gerçekleçti. Çünkü Türkistanlilar ne teknolojik silahlara ne de düzenli bir askeri tecrübeye sahipti. Onlar; kiliç, ok, biçak, kürek, sopa ve bir miktar tüfekle modern, egitimli, tam teçhizata sahip Rus ordularina karçi orantisiz güç mücadelesi vermekteydiler. Türkistan Genel Valisi Kuropatkin'in 18 Agustos 1916'da Harbiye Bakanligi'na Yedisu'daki ayaklanmalari rapor eden 6480 numarali telgrafinda ayaklananlarin sahip oldugu silahlar hakkinda çunlari yazmiçtir: "Yedisu oblastinin dört noktasinda Kirgizlarin ayaklanmasi isyan karakterine dönüptü. Silahlarin bir kismi Çin'den diger kismini ise sakladiklari silahlardan meydana geliyordu. Soguk silah yani kiliç, biçak, barut yapimi bunlar arasinda devam ediyordu. Onlardaki tüfek sayisi fazla degildir. Onlar Temmuz ayinda bizden 170 berdanok (bardenke)19 silahi ve 40.000 mermiyi ele geçirmiplerdir.20" bilgiler bu orantisizliga örnektir. Yine Kuropatkin'in Harbiye Bakanligi'na isyanin baçlangicindan 19 Agustos 1916'ya kadar Rus kayiplari ve Yedisu'ya takviye için gönderilen birlikler hakkindaki raporunda yer alan bilgiler orantisiz güce ikinci bir örnektir. Raporda birinci bilgi aktariminda, iki rütbeli ile 41 ast rütbeli Rus askerinin öldürülmesi, 31 ast rütbelinin yarali, iki ast rütbeli askerin ise Kirgizlar tarafindan esir alinmasidir. Ayrica Rus ahali içinde çok can kaybi oldugunu; ama ölenlerin sayisini henüz tespit edilemedigine deginmiçtir. íkinci bilgi aktariminda Yedisu bölgesindeki Rus askerlerinin yetersizliginden dolayi takviye olarak sevk edilen asker ve mühimmat verileri yer almaktadir. Kuropatkin, oblasta beç kez takviye yapildigini yazmiçtir. Ilk takviyede, Piçpek'ten birlikler, Taçkent'ten iki bölük 737 kiçi, 100 kiçilik batarya birligi, 100 kiçilik °
Rus Kazak birligi, dört otomatik silah, lagim imha uzmanlari, telgraf ve telefon tamircisi Щ
gönderilmi^tir. Devaminda ikinci takviye sirasinda Taçkent'ten dört bölük silahli asker, Q ^ z sekiz otomatik silah, bir batarya birligi, 100 kiçilik Rus Kazak birligi, lagim imha g ° ™
Ci ir> ©
uzmanlari, 160 kiçilik atli askeri keçif grubu, üçüncü takviyede Semerkant'tan 243 kiçi ve -
15 II. Aleksandroviç Nikolay (06.05.1868 - 17.07.1918), llk Dönemi (20.10.1894 - 02.03.1917).
16 Karatag, "Rus Sömürüsüne Kargi 1916 Türkistan'da Isyan: Semerkant Örnegi,": 77-78.
17 T.F. Stefanoviç, Kaggarya'daki Rusya Imparatorluk Konsolosu.
18 AVPRl. F. Konsulstvo v Kaggare. Op.630. D.28. L.1-5.
19 Tek atig yapan tüfeke verilen ad.
20 RGVlA. F. 400.0p. 1. D.4546. Ç.1. L.258-258. (18 avgusta 1916) g.
sekiz otomatik silah, dördüncü takviyede Sokobelev'den Narin'a bir birlik, Narin'in iki noktasina ûç bölük silahli askeri birlik, alti otomatik silah ile 80 kiçilik askeri atli keçif grubu, 100 kiçilik Rus Kazak birligi, iki dag silahi ve mayin imha uzmani birligi, beçinci takviyede ise 734 kiçiyle beraber sekiz otomatik silahla beraber Yedisu'daki ayaklanmalarin bastirilmasi için sevk edilmiçtir.21
Yukarida deginilen gûç dengesizliginden dolayi Türkistanlilar zulümden ve ölümden kaçmaya baçladilar. Dogal olarak gôç yolculugunda onlari bekleyen türlü zorluklar vardi. Zorluklarin en önemlisi, onlari takip eden ve özel olarak görevlendirilen, Çarlik tenkil müfrezelerine yakalanma ihtimaliydi. Zira kaçanlarin öldürülme yetkisi de verilen birlikler, yakaladiklarini etkisiz hale getirmekteydi. Ayaklanmalar sirasinda zarar gören, öldürülen Ruslarin intikamlarini almak da müfrezelerin bir baçka göreviydi. En önemli görevleri ise göç etmeye yeltenenlerin zor kullanilarak engellenmesiydi. Çünkü bir iç mesele olarak baçlayan isyanin, Çin'e göç ya da iltica etmek isteyen Türkistanlilar vasitasiyla, devletlerarasi konuma taçinmasi, Çarlik tarafindan istenmemekteydi. Bu yüzden Türkistanlilarin göçüne/kaçlçlna dair bilgiler, yerel idarecilerden Türkistan Genel Valilik merkezine oradan da Petrograd'a ivedi olarak gönderiliyordu. Örnegin Türkistan Genel Valisi Fyodor Vladimiroviç Martson'un22 Petrograd'a çagrilmasi nedeniyle tüm yetki genel vali yardimcisi ve vekili General M. R. Yerofeyev'in23 elindeydi. Türkistan oblast valileri isyanla ilgili geliçmeleri ona iletmekteydiler. General, gelen bilgileri Harbiye Bakanligi'na acil çekilde göndermekteydi. Taçkent'ten Yerofeyev'in Harbiye Bakanligi'na 24 Agustos 1916'da gönderdigi 6667 ve ona ek olarak 6692 numarali telgraflari buna örnektir. Söz konusu telgraflar isyancilarin Çin'e göçü hakkindadir.
Baçkente gönderilen telgraflarda çu bilgiler yer aliyordu: "Yedisu valisinin verdigi bilgilere göre Prejeval (Karakol] uyezdinin Kara Kirgizlari ölmüp olan Binbapi $abdan Canteyev'in (§abdan Baatir) oglu (Mökü^'ün Batirkan] araciligiyla Çin Devleti ile Çin tarafina gitmek için görüpmeler yapiyor. Çinliler Prejeval, Narin ve Tokmak Kara Kirgizlarinin kabul edeceklerdir. Onlarin mülteci statüsünden degil savapçi olarak kabul edilmesi partini Çin tarafi belirlemiptir. Buna delil olarak tüm Kirgizlarin hatta Verniy (Almati] isyaninin askeri bir isyan oldugunu Çin tarafina anlatmalari ve Kirgizlarin ailelerini ve hayvanlarini Çin'egöndermelerinigösterebiliriz."24
Merkezden Yerofeyev'e verilen cevapta isyan yayilim hizinin kontrolü için uyarilar ?öyle yazilmiçtir: "Bakanliga gönderilen telgrafin kopyasini Dip Ipleri Bakanligi'na
о
2 gönderilmesi ve bunun Ingiliz Bûyûkelçisine ulaptirilmasi saglanacaktir. Sizden beklentimiz
^ Türkistan Genel Valisi Buhara'daki hükümdarlara odaklanmaniz ve gerekli önlemleri
9 £ 5 almanizdir."25 Yine General Yerofeyev, 31 Temmuz 1916'da Harbiye Bakanligi'na
g ° и
ce; uï ©
'68' 2i RGVlA. F. 400 Op. 1. D. 4546. Ç. 1. L. 262-262 ob. (19 Avgusta1916) g.
22 Geçici Türkistan Genel Valisi, Türkistan Askeri Bölgesi Birliklerinin Geçici Komutani ve Semireçe Kazak Ordusu Askeri Düzeni Ataman (04.10.1914). Askeri Kurul Üyesi (22.07.1916).
23 Yerofeyev Mikhail Rodionoviç (01.11.1857 - 1941). Piyade Generali (14.04.1913). 1. Türkistan Gövde Komutam (15.01.1913) Genel Vali Yardimcisi ve Türkistan Askeri Bölge Komutani (11.06.1916). A. N. Kuropatkin bölgeye genel vali olarak tayin edilince vekâleten Türkistan Askeri Bölge Komutani olan Yerofeyev'den görevi devraldi.
24 Kopiya. RGVlA. F.400. Op.1. D.4546. Ç. 1. L. 277. (24.08.1916) g.
25 Kopiya. RGVlA. F. 400. Op. 1. D. 4546. Ç. 1. L. 206. (31. 07.1916) g.
Kirgizlarin £in'e gidecegini: "Bahtinsky bolge yoneticisi ve 100 kipilik Rus Kazak birligi yardimiyla Qin'e giden Kirgizlar yakalandi. Cizzak birligi bu isyanin reislerini yakaladi. Burada bize tabi olan saygin insanlar onlari bize teslim etmeyi kabul ettiler"26 satirlariyla yazdi.
£in tarafina kafi^i durdurmak adina £arlik bolgenin yetersiz askeri birliklerine takviye karari aldi. £arlik tenkil mufrezelerini Turkistan'a sevk kararini duyan Dunganlar, Turkistan'dan oncu grup olarak, 15 Agustos'ta £in'e kafmaya ba^ladilar. Ayrica gittikleri yerde akraba ve ticari ili^kilerinin olmasi Dunganlarin ilk kafan grup yapti. Onlarin ardindan Kirgizlar da £in'e kafmaya ba^ladilar. Kirgizlar, Kulca ve Ka^gar §ehir ve civarlarina geftiler. Ka^gar §ehir merkezine kufuk bir Kirgiz grubu yerle^irken esas buyuk grup Ka^gar'a bagli Uf-Turfan ve Aksu bolgelerine yerle^ti. Ka^gar §ehri merkezine gelenler Narin bolgesindeki 2-3 volostun27 sakinleriydiler. Buraya gelenlerden fogunun ayaklanmayla alakasi yoktu. Onlarin kafma sebebi Kirgiz isyancilarindan korkmalari ve mallarinin onlar tarafindan yagmalanacagini du^unmeleriydi. Bu yuzden kafanlar £in'de uzun sure kalamadi ve gerfekten de konsolosluk tarafindan ya^adiklari bolgeye geri gonderildiler. Bunlarin mallarina ve hayvanlarina zarar gelmedi. Rusya topraklarina donenler hayvanlarini da getirmi^lerdi. Ama Uf-Turfan bolgesine giden Kirgizlarin farkli bir karakterde kaftiklari gorulmektedir. Onlar ayaklanmalarda aktif rol alan Prejeval ve Pi^pek (Bi^kek] uyezdlerinin Kirgizlariydi. Fakat Kirgizlar, tenkil mufrezelerinin korkusundan panikle kaftiklari ifin oyle kari§mi§lardir ki onlarin hangi volosttan olduklari bile belli degildi. Volostun bir kismi Kulca bolgesine bir kismi da Uf-Turfan'a yerle^ti. Uf-Turfan'da Aksu bolgesindeki Kirgiz sayisi yakla^ik 100.000 ile 120.000 arasindadir. Bunlar buraya ya Eylul'un sonunda ya da Ekim'in ba^larinda gelmi^lerdi.28 Verilen sayi kafanlara dair resmi kayitlara yansiyan ilk bilgidir.
Kulca'daki Rus Konsolosu'nun Pekin'deki Rus Konsolosu'na 21 Eylul 1916'da 1862 numarayla gonderdigi yazisinda, £in tarafina kafi^in sebeplerini ve kafanlarin sayisinin yer aldigi ba§ka bir bilgidir. Yazi §oyledir: "Agustosun son gunlerinde Kirgizlarin hepsinin oldurulecegi haberini alan 4 Kirgiz volostundan 3.000 fadir Qin'e gof etti. Kirgizlar itaat ederek tum hayvanlariyla birlikte topraklarina geri donduler. Tekesa Nehri vadisindeki 4 volostta Kara Kirgizlar (Kirgizlar], 15 volost da ise Albanlar (Kazak boyu] yapiyorlar. Bu Kirgizlar arasinda isyancilar da vardi. Prejeval'e Rus tenkil mufrezelerinin geldigini haber alan isyancilar sinira fekilmip ve Rus ordusunun intikam ifin geldigini duyanlar ise Qin'e kafmiplardi. Eger isyancilar Qin'e geferlerse Rus ahalisine yaptiklari cinayetler ifin ceza °
almayacaklardi. Biz sonra ne yapsak da suflular $in'de saklanacak ve onlari bulmamiz z
imkansiz olacaktir."29 Q ^ z
< o ^
__g 8 rn
ci in ©
26 Kopiya. RGVlA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 206. (31. 07.1916) g.
27 Volost (Bo^oct):1917 Ekim devrimine kadar garlik ve SSCB'nin 30'lu yillarma, rayonlagtirma yapilan kadarki sure zarfinda uyezdin bir kismi olarak sayilan alt seviyedeki idari birime verilen addir. Rus Imparatorlugu'nda kirsal arazilerde 1000-2000 arasindaki hane sayisindan olugan idari yonetim birimi olan Volost Turkiye'nin idari yapisi ile kargilagtirildiginda Nahiye (Bucak) anlamina gelir. Hatice Karimov (Kerimov), "Turkistan'da Rus Kolonizasyonunun Idari Sahaya Yansimasi: Volost Yoneticiligi," Turkiye Rusya Ara$tirmalan Dergisi 2 (2019): 3045.
28 AVPRl. F. Konsulstvo v Kaggare. 0p.630. D.28.L. 1-7.
29 RGlA. F. 1292. Op. 1. D. 1933. A. L. 475-505. (Noyabr 1916).
Kafanlarin sayisi hakkinda bir bilgi de Kuropatkin'in Harbiye Bakanligi'na 17 Ekim 1916 tarih ve 1014 numarali gönderdigi telgrafta yer almaktadir. Telgrafta, ayaklanma sirasinda 25 volostun £in'e kaftigi ve her bir volost nüfusunun tahminen 3.000 erkek olarak hesaplandigi yazilidir.30 Yazidaki rakamsal verilerden 25 volostun £in'e göf etigi ve bunlarin sayisinin yakla^ik 75.000 ki§i oldugu görülmektedir. Fakat bu sayi Ka^gar konsolusunun verdigi sayi ile uyu^mamaktadir. Daha sonra Kuropatkin'e yeni veriler geldikfe sayi güncellenmi^tir. Örnegin Harbiye Bakanligi'na 17 Kasim 1916'da 1208 numarali §ifreli telgrafinda kafanlarin sayisini §öyle yazmi^tir: "Yedisu askeri valisinin bildirdigine göre, Pippek ve Prejeval uyezdlerine bagli 32 volostunda yapayan Kirgizlar Kapgar'a kagarak gitmiplerdi. Kulca Konsoloslugu'nun31 bildirdigine göre Yarkent'ten 17 volost sakini Albanlar (Kazak kolu TürkJ, Prejeval Kirgizlarindan 8 volost Muzart'a gegmiplerdi."32 Böylece 57 volosttan yakla^ik 171.000 ki^inin vatanlarini terk ederek kaftigini Rus resmi kayitlarina göre söyleyebiliriz.
2) Rus Devleti'nin Yedisu Gö^ünü Durdurma Giri^imleri
£arlik, £in'e göfün/kafi§in devletlerarasi soruna dönü^meden bitirilmesi görevini Türkistan Genel Valiligi'ne verdi. Fakat valiligin aldigi tedbirler göfü/kafi§i durduramadi. Bu yüzden £in'deki £arlik temsilcileri Ka^gar ve Kulca konsolosluklari devreye girdi. Böylece if mesele olarak ba^layan ayaklanma, £in idarecilerinin Türkistanlilarin iltica taleplerini kabul etmesiyle, bir di§ mesele haline geldi. Buna ragmen yine de valilik ve konsolosluklar göfü durdurma fabalarina devam etti. Örnegin Genel Vali Kuropatkin, Harbiye Bakanligi'na 18 Eylül'de göfü durdurmaya dair fah^malarini §öyle yazmi^ti: "Yarkent uyezdinde £in ilesinir olan Kulca bölgesinegegipi engellemek igin, Tekese nehrinin kuzeyindeki Sumba bölgesi isyancilarinin durdurmak maksadiyla Potgorny istasyonuna Yarkent birligi gönderilmiptir."33
Kulca Konsolusu valilik ile ayni amaca yönelik fah^malarini Hariciye Bakanligi'na ve Pekin Rus konsolusuna §u cümlelerle aktarmi^tir: "Onlarin Qin'e gegmemeleri igin £in sinirina askeri birlik gönderip yolu kapatmamiz gerekiyor. £in hükümeti bu isyancilari kabul etmeyi onaylamipti. Oraya daha önce kagan Kirgizlarin ailelerini de kabul edeceklerini söylemiplerdi. Cezalandirilmayan isyan reisleri ve isyancilar Türkistan ahalisi iginde bizim gügsüz ve zayif oldugumuzu söylüyorlardi. £in Cumhuriyeti Ili Tarbagatayi Daoinyu Suvia'dan 9. ayin 28'inde 178 nolu mektubu aldim. Ayrica Ruslara tabi olan Kirgizlar arasinda tüm Kirgizlarin öldürülmesi haberi duyulunca onlarin Qin'e kagtigina dair
o
^ söylentileri ihtiva eden bilgiyi Ili Cjen $oy $i'den aldim. Biz sinira asker yerleptirsek de kagak
z
u
Kirgizlarinyakalanmasi imkansizdir. £ünkü hem onlarin sayisi hem de Qin'egegitsayisi gok
9 ™ 5 fazladir. Bence her iki hükümet yapanan durum igin adim atmali. $ünkü Rus ordulari
^ S
§ in © isyancilari takibe devam ederse goksayida Kirgiz Qin sinirlarinagegecektir. Bu da bizim igin |70| sikinti olacaktir. Sayin Dau Inya'dan durumun degerlendirilmesine yönelik olarak Rus
konsolosu ile görüpmesini istiyorum. $ünkü Rus Konsolosu'nun Rusya sinirlarina askerleri
30 Zaverennaya Kopiya. GARF. F.1467. Op.1. D.764. L.13-14. Opubl. Po dr. RGViA. F.400. Op.1. D.4546. g.1. L.380-380. Ob. (17.10.1916) g.
31 Lev Grigaryevig Brodyanskiy; (1878-1942). 1916 da Kulca'da Rusya imparatorlugu Konsolosu.
32 RGViA. F.400. Op.1. D.4546. g. 1. L. 414-414 ob., 2, (17.11.1916) g.
33 Kopiya. RGViA. F.400 Op. 1. D.4546. g. 1. L. 334-334 ob. (18.09.1916) g.
gerigöndermeden önce her iki devlet arasindakisinira asker yerleptirmesini, sonra ise oraya gelen Kirgiz'in isyan suçunun olup olmadigini tespit ettikten sonra da suça bulapanlarin cezalandirilmasini istiyorum. Böyle bir adimin atilmasi her iki devlet için deyararli olur. Bu önerimin Sayin Konsolosa incelemesi için gönderiyorum ve beni ileride yapanacak gelipmelerden haberdar etsin."34
Kuropatkin ve Kulca Konsolugu'nun çaliçmalarina ek olarak Kaçgar Konsoloslugu da çaliçma ve tespitlerini merkeze §öyle yazmiçtir: "Benim istegimle Daotay Bedelgeçidine muhafizlar koymuptur. Çünkü burasi Prejeval'den giden 3-4 yoldur. Ayni pekilde diger geçitlere de muhafizlar yerleptirildi. Bu muhafizlarin olmasi Kirgizlarin içinde kendilerini istemedikleri düpüncesini zihinlerine sokuyordu. Ben isyandan bir ay sonra 5 Eylül'de Uç-Turfan'a gittigimde orada 20-30 kadar Kirgiz aile vardi. Bunlar en zoryol ilegelenlerdi. 20 Eylül'e geldigimizde Çin idarecileri benim isteklerime aykiri hareket etmeye bapladilar. Böylece Daotay'in emriyle muhafizlargeçitlerden çekilmeye baplamip ve Kirgizlar Uç-Turfan bölgesine girmiplerdir. Bu olay Kirgizlar için tüm hayvanlarini ve mal varliklarini kaybetmeleri ile son bulmuptur. Eger Çin Hükümeti bu muhafizlari çekmeseydi, Kirgizlar da ekonomik olarak bu kadar zarar görmezlerdi. Çikilmaz bir yolda olduklarini anlayacaklarini ve isyancilarin Rus Hükümeti'nin istekleriniyapmak için geri döneceklerini düpünüyordum."35
3) Türkistan Milli Ayaklanmasina Katilanlarin Gôç Süreci ve Sonrasindaki Durumlari
Yedisu oblastindan Çin'e geçen Kirgiz, Kazak Türkleri ve diger Türkistan topluluklarinin kaçiç sirasindaki kayiplari büyüktü. Onlar sadece özgürlüklerini, evlerini, hayvanlarini, arazilerini, itibarlarini, çocuklarini ve aile üyelerini kaybetmediler; ayrica vatanlarini ve vatana dönü§ haklarini (Kuropatkin çarta baglamiçti) da kaybettiler. Çarlik'in tüm müdahalelerine ragmen, hayatta kalanlar Türkistan^in sinirina vardi.
Sinira varanlarin Çin'deki durumlari Kaçgar Konsolosu'nun raporunda ?öyle anlatilmaktadir: "Rus askerleri tarafindan takip edilen Kirgizlar daglardan kaçiyorlardi. Onlar mallarini ve hayvanlarini düpünmüyorlardi. Kaçip yolunun zorlugundan dolayi onlarin hayvanlarindan birçogu yolda telef olmuptur. Örnegin Bedel geçidinde Uç-Turfan bölgesine gelen Kirgizlarin yaklapik 10.000 hayvani daglardaki patika yollardan dolayi düperek ölmüptür. Çin'e getirdikleri hayvanlarin büyük kismi otun yoklugu nedeniyle ölmüptür. Kirgizlarin ellerinde az sayida koyun ve deve kalmiptir. Çünkü bunlar zorlu partlara diger hayvanlardan daha dayaniklidir. Daglarda otun Mayis ayinda bol ^
olacagindan, bu aya kadar diger hayvanlarin da ölecegini düpünüyoruz. Kaçaklar, bu §
partlarda щ ile dört ay, kip mevsimini burada geçirmeleri nedeniyle otun olmayipindan hayvanlarini ve diger mal varliklarini kaybederek burada çok kötü durumda kaldilar. § ю © Kirgizlar zor durumda kaldiklari için kazanlarini, çaydanliklarini, eyer takimlarini ve diger |71| degerli epyalarini satmaya bapladilar. Uç-Turfan ve Aksu bölgelerine gelen Kirgizlarin ölüm tehlikesi vardir. Çünkü onlar arasinda tifüs veya tifo iskorbit (Vitamin eksikligi) hastaliklari görülmeye baplamiptir. Ayrica zor partlardan dolayi Kirgizlar küçük çocuklarini dayollarda
34 RGÍA. F.1292. Op.1. D.1933. A. L. 475-505. (noyabr, 1916) g.
35 AVPRÍ. F. Konsulstvo v Kaggare. Op.630. D.28. L. 14-15.
birakiyorlardi. 12 yapindan büyük gocuklari ise Sartlara 30-40 rubleye satiyorlardi (normalde bir ruble 12 tengeye denk gelirken bu durumda bir ruble üf tengeye degi^iyordu yani dört kat a§agi hesaplaniyordu). Bu siraladigim partlarda dolayi onlarin gelecegi gok zor veyapamlari imkansizdir. Eger kipin zorluguna dayanip ilkbahara giksalar bile burada ip bulamazlar. $ünküyerli ahalinin ipgi ihtiyaciyoktur. Hattayerli ahalinin bir kismi galipmak igin Rusya'yagitmiptir."36
Türkistan Komitesi raporunda ise Kirgizlarin £in'den Yedisu oblastina dönü^lerindeki durumlari §öyle anlatilmi^tir: "Kirgizlar Kalmuk ve $in askerleri tarafindan yagmalanmiplardir. Kulca konsolosu Dragomani N. N. Volotginkov bana bu yagmalamalar hakkinda bilgi verdi. Yagmalanmip Kirgizlar memleketlerine dönüplerinde yolda da gok kayip vermiplerdir. Lavretev, Ladislav köyünden Tekese nehri vadisine gelipi sirasinda gördügü manzarayi bana bildirdi. Verdigi bilgiler pöyleydi: Yolun her tarafinda insan ve hayvan cesetleri vardi. Iki bayan cesedi gördük ve onlarin ellerinde bebek vardi. Saricask'ta kudurmup köpekleri gördük bu cesetleri yiyorlardi. Bu yollar güvensizdi. Bu Kirgizlar Prejeval'e gok kötü halde döndüler. Ben (Türkistan Komitesi Ba^kani) 1 Temmuz'da Cargalan ve Tüb nehirleri üzerindeyer alan köylerde Kirgizlarin durduklari üg noktada bulundum. Birinde tüm Türgen volostu sakinleri toplanmipti. Onlarin gadirlari ve hayvanlari vardi. Kadinlari kizlari da gördüm. Bunlarin bapinda ihtiyar manap Kidir vardi. Kirgizlar £in'den saglam dönmelerini bu kipiye borgludurlar. Diger iki noktadaki Kirgizlar ise gok kötü durumdaydilar. Burada her volostan Kirgiz vardi. Onlarin gadirlari yoktu, kiyafetleri yirtikti, gocuk sayisi gok azdi; repitizm gocuk hastaligina yakalandiklarindan dolayi bunlarin gogu da sakatti. Kadinlar hemen hemen yoktu. Onlar kadinlarini Kalmuklara ve $inlilere satmiplardi. Ayrica gegen seneden kalan ve gürüyen bugdayi yediklerinden dolayi hastaliklar bapgösteriyordu."37 4) Rus Hariciyesinin £in'deki Faaliyetleri
Türkistan Genel Valiligi, Ka^gar ve Kulca Rus konsolosluklari £in'e kafan isyancilarin i^lemleri ifin yetkiliydi. Bu yetki ferfevesinde Kulca, Ka^gar ve ilaveten Pekin gibi yerlerde görev yapan Rus yetkililer diplomatik giri^imlere ba^ladi. Giri^imlerin amacini, göf edenlerin geri iadesi, isyancilarin ellerindeki Rus esirlerinin teslimi ve isyana katilanlarin cezalandirilmasi istegi gibi i^aret etmeye deger üf ba^lik altinda toplamak mümkündür.
Rus konsolosluklari giri^imlerinde özellikle, iki devlet arasindaki anla^ma 2 maddelerinin £in hükümetinden uygulanmasini istemekteydi. Ka^gar Konsolosu'nun 20 ö Agustos'ta Prejeval'den Uf-Turfan'a gelen Kirgizlarin durumunu anlattigi telgrafinda < g ij anla^ma maddeleri £in tarafina §öyle hatirlatilmaktaydi: "Daotay Qju'ya £in sinirlarina § in © Kirgizlarin gelmesinin ve onlara burada otlak verilmesinin Rus hükümeti tarafindan iyi |72| karpilanmadigini söyledim. Eger istegimiz dipinda aksi bir gelipme olursa bunun Rus
devletine karpi dostluk dipi bir hareket olacagini söyledim. Ayrica bunun iki devlet arasinda daha önce imzalanan anlapmalara da aykiri olacagini belirttim. 15 Eylül'e kadar Ug-Turfan'da oldugum sürece Daotay Qiju Kirgizlardan kimseye istekleri igin izin vermedi. Tam
36 AVPRi. F. Konsulstvo v Ka§gare. Op.630. D.28. L. 8-10.
37 RGiA. F.1291. Op.84. D.57. L.2-13. (27.06.1917) g.
tersi onlari benimyanimagönderiyordu. Ben de onlari Rusya'yagönderiyordum."38
Bir taraftan £in Hükümeti'nin yürürlükteki anla^malari hatirlatan konsoloslar, diger taraftan ise hem kafaklarin hem de kafaklarin elindeki Rus esirlerin iadesini saglamaya fali^maktaydi. Buna yönelik fali^malardan biri Kulca Konsoloslugu'nun 11 Ekim 1916 tarih ve gizli ibareli telgrafinda §u §ekilde yazilidir: "Rus askerleri tarafindan hareketleri kontrol edilen birkag 10 bin Kirgiz kügük Muzarat bölgesinden, £in sinirindan 20 verst39 uzakliktaki bir yere yerlepti. Komiser (£in yetkili) bildirdi ki bunlarin Ruslar tarafindan öldürmesine izin veremeyiz. Ama Rus Hükümetinden bunlarin geri iadesi igin uygun bir proje hazirlamasini istiyorum. $ünkü onlar £in sinirinda olduklari igin orada ayaklanmalar olabilir. Benim ilk hedefim ise isyancilardan ziyade £in hükümetinden Kirgizlarin kagarken güvence olarak yanlarinda götürdükleri Rus esirlerin birakilmasini istiyordum."40 Konsoloslarin fali^malarina ragmen £in hükümeti Ruslara pek de güvenmemekteydi. Bunun sebebi Rus birliklerinin Türkistanlilari takibiyle sonuflanan can kayiplarindan £in yetkililerinin haberdar olmasiydi. Konsoloslarin, Rus askerlerini £in'e getirme önerisi güvensizlikten dolayi ilk ba§ta £in tarafindan iyi kar^ilanmadi. Fakat Pekin Konsolosu'nun 1 Aralik 1916 tarih ve 671 numarali gizli telgrafinda: "Dün finlilerden aldigim habere göre Vaytszyaobu'nun bizimle görüpmelere baplayacagini ögrendim. Vutin-Fono ile görüpmek ve ona tepekkür etmek igin yanina gittim. Yeni bakanla görüpmelere bapladik. Bizim askerlerin Kapgar'a girmesini Vu'ya bildirdim. Kirgizlarin buradan gikarilmasi igin birlikte hareket etmemizi de söyledim. £in tarafindan, Rus hükümeti Kapgar'a büyük bir askerli birligi göndermeyecegini sadece Prejeval'den Ug-Turfan'a 60 kipilik Rus Kazak birliginin gönderilecegini ve bunlarin görevinin konsolos ve Rus konvoyunu koruyacagini söyledim. Ayrica Sintsze genel valisinden buraya gelecek 60 kipilik Rus Kazak birligine destek vermesini ve Dunganlarin saldirisi olursayardim etmesini istedim. Bize yardim edecegini söyledi. Vutin-Fon, Urumgi'ye isteklerimiz igin telgraf göndermek amaciyla yanimda sekreterine emir verdi. Cevap geldiginde Kopiyasini ben pubeye ve Kapgar'a gönderecegim. "41 yer alan satirlar £in hükümetinin daha sonra fikir degi^tirdigini göstermektedir. £ünkü Pekin Konsolosu'nun isteklerine £in tarafindan hemen cevap verilmi^ti. Bahse konu cevap 5 Aralik 1916 tarih, 1139/0. I.U kodlu ve 420 numarali gizli telgrafta §u satirlarla yer almaktadir: "Gofmeyster (Rus sarayina ait 3. seviyede rütbe)) Anatol Anatolyevif Neratov, Sayin Nikoloy Petrovig'e saygilarini bildiriyor, 3 Aralik'taki 1135 numarali mektubuna punu ekliyor: Pekin'deki konsolosun £in hükümetine gönderdigi telgrafa cevap olarak, £in hükümeti, Simtszen genel valisine Rus o
Kazak birligine yardim etmesi igin emir vermiptir. Bu Rus Kazak birligi £in tarafindaki g
Ruslarin (daha önce Kirgizlar tarafindan esir alinan Ruslar) geriye getirilmesi igin Ug- ^ ^ Turfan'ayollanmiptir."42 ^ g «
Ruslarin ilk hedefi olan Kirgizlarin elindeki esirlerin alinmasi £in tarafina muhafiz birligini gönderme ba^arisiyla gerfekle§mi§tir. Yine 5 Aralik 1916 tarih ve 2282 numarali
Di in ©
1731
38 AVPRi. F. Konsulstvo v Ka§gare. Op.630. D.28.L. 1-34.
39 1,0668 kilometreye kar§ilik gelen Rus uzunluk ölgü birimi.
40 Kopiya. RGViA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 373. (11.10.1916) g.
ii Kopiya. RGViA. F.400. Op.1. D.4546. g. 1. L.418. (1.11.1916) g.
42 Kopiya. RGViA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 420. (5.11.1916) g.
Kulca Konsolosu'nun £in'e kafan isyancilarin geri dönü^ü ve esirlerin iadesi hakkindaki gizli telgrafinda §u satirlar önemlidir: "$m kurmay bapkani sinirda 12 esiri daha bize teslim etmiptir. Kirgizlar, yollarin kardan kapanmasi nedeniyle sahip olduklari büyük hayvan sürülerini43 bu partlarda getiremeyecekleri ifin finden dönememiplerdi. Bu yüzden ilkbahara kadarzaman taninmasini istemiplerdir. Pekin'e durum bildirildi. Kopiyasi Tapkent ve Verniy'e de gönderildi. "44
5) Kafaklarin Yedisu Oblasti'na Geri Kabul §artlari
£in Devleti'ne kafan Kirgizlar peyderpey kendi vatanlarina intikal etmekteydiler. Ta^kent'ten Genel Vali Kuropatkin'in 14 Eylül 1916'da Harbiye Bakanligi'na 7212 numarali telgrafa ek olarak gönderdigi 7238 numarali telgrafinda durum §öyledir: "Verniy uyezdinde Balhap Gölü'nün batisindaki bölgenin Kirgizlari, daha önce yapadiklari yerlere, Verniy ve Kurdaya'in batisina geri dönmüpler. Onlar Ruslara tabi olacaklarini ayrica isyan reislerini de teslim edeceklerini söylemiplerdir. Uyezd Müdürü isyan reislerini almaya gitmiptir. Her ihtimale karpi bu bölgede askeri birlikleri daha dagüflendirdik."45
Münferit geriye dönü^lerin kitlesel bir hale dönü^ü ancak £in Hükümeti'nin kafaklarin iadesi ifin talebinin yerine getirilmesine bagliydi. Bu talep £arlik Hükümeti tarafindan kabul edildi. Kabul sonrasi, £in'in iade talep projesinin hazirlama görevi Genelkurmay Asya Bölümü 5. §ubesi tarafindan, yetki ve sorumluluk alani nedeniyle, Türkistan Genel Valiligi'ne verildi. Valilik, Harbiye Bakanligi'na gönderdigi 14 Ekim 1916 tarih ve 1009 numarali telgrafinda, hem Kulca Konsolosu'nun 11 Ekim'de gönderdigi 1828 numarali bildirisine cevap verdi hem de projenin iferigini yazdi. Projede, £in'e kafan isyancilarin geriye dönme §artlari ve dönü§ §artlarini saglayanlarin yeni iskan yerleri §u §ekilde yazilidir: "Kulca'daki Rus Konsolosundan punlari istiyorum. Kirgiz isyancilarin Alban ve Kara Kirgiz soyundan gelenlerin Rusya'ya dönmesinepartli olarak izin veriyorum. §artlar punlardir:
■ Rus esirlerini teslim edecekler.
■ Silahlarini teslim edecekler, Rusya'ya tam itaatlerini gösterip cephe gerisi ifin isimlerininyazili oldugu askeri ipfi listesini verecekler.
■ Onlar hazir olsun ki Ruslarin kaninin döküldügü topraklar onlarin elinden alinacak ve bu topraklar devlet hazinesine gefecektir.
■ Ancak maddelerdeki partlari yerine getirdiklerinde 17 volostun sakini olan Alban 3 Kirgizlari ve diger volostlarin Kara Kirgizlari gefen seneki kiplaklarina z dönebileceklerdir."
§ ™ 5 Valilik, Kirgizlarin yukaridaki partlari saglamalari sonrasinda Rus ahalinin ne
^ rq ffl
§ in © onlara ne hayvanlarina ne de onlarin diger mal varliklarina dokunamayacaklari |74| garantisini verdi. Ayrica yukaridaki §artlarin Pi^pek ve Prejeval uyezdlerinden £in'e
kafan Kara Kirgizlar ifin de geferli oldugunu 108 numarali telgrafla Ka^gar
43 Kulca ve Kaggar konsoloslarinin raporlari kargilagtirildiginda, zorlu gög yolculugu sonrasinda Kulca tarafina gegen Kirgizlarin Kaggar tarafina gegen Kirgizlardan daha gok hayvani gin tarafina götürebildiklerini anlamaktayiz.
44 Kopiya. RGVlA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 422. (5 11.1916) g.
45 Kopiya. RGVlA. F. 400 Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 329. (14 09.1916) g.
Konsoloslugu'na yazdi. Genel Vali Kuropatkin, yukaridaki §artlarin gerekfesini ve £in Hükümeti'nden beklentisini de §öyle yazmi^tir: "Bapkomutan görevinden dolayi haklarim ve yetkim (genel valilik yetkisi] kanunda yazilidir. O yetkime dayanarak bu kararlari veriyorum. Qin hükümetinin de Kirgizlardan bu isteklerimizi yapmalari ifin bize yardim etmelerini uygun görüyorum. Ama Qinlilerin bunu yaparken silah kullanmalari dogru olmaz."46 Ayrica valilik, 6 Kasim 1916 tarih ve 1148 numarali gizli mektubunda Kirgizlarin dönü§ §artlarini Dahiliye Bakanligi'na da yazdi. Mektuptaki §artlar ifin Kulca Konsolosu'nun yaptigi degerlendirme §öyledir: "Rus esirlerinin hepsi öldürüldügünden isyancilarin ellerinde verecek esiryoktur. Esirlerdenyalnizca 65 kadin, Rus konsolosluguna Eylül ve Ekim'de teslim edildi. Isyancilar ellerindeki silahlari pazarlarda Qin Sartlarina satmiplardi yani silah da yoktur. Isyan reislerinin teslimi ise hifbir organizasyonu olmayan Kirgizlarda imkansizdir. Bundan bapka zaten isyana reislikyapanlar kafmiplardir. Alinan son bilgilere göre §abdan Baatir'in oglu (Mökü^'ün Batirkan- isyan reisi] güneye dogru Hotan'a gidiyorlar oradan ise Indus'tan Afganistan'a gefmek istiyorlar. Yani genel valinin partlarinin gerfeklepmesi bu durumda imkansizdir."47
6) £in'den Yedisu Oblastina Döneceklerin Durumu ve Yardim Meselesi Türkistan Genel Valisi Kuropatkin oblast valilerinden aldigi £in'e kafan isyancilarin durumunu Harbiye Bakanligi'na 20 Kasim 1916'da §öyle aktarmi^tir: "Albay Kolosovskiy'in bildirdigine göre Kafaklarin Kapgar pehrinden ilkbahara kadar geri getirilmesi bunlarin tüm hayvanlarini kaybetmeleri nedeniyle imkansizdi. Kulca bölgesinden isyancilarin geri dönmesi daha da büyük sorunlar fikartabilirdi. Qünkü Yarkent uyezdinin güney daglik bölgesinde isyancilarin oturduguyerlerlerdepu an hifbirpeyyoktur. Depolarda yedek bugday yok ve onlar mal varliginin büyük oranda kaybettiler. Yedisu valiligi görevine gelen Albay Aleksiyev diyor ki; bu partlarda kipin gefirilmesi fok sayida ölümlere neden olabilir. Bu yüzden kafaklarin Qin'den getirilmesini ilkbahara kadar ertelemek gerekiyor. Kirgizlarin Qin'e götürdügü Rus esirlerin sayisini net olarak ögrenmenin imkansiz oldugunu ve bu esirlerin iadesi ifin elinden geleni yaptigini söylüyordu. Esaretten kurtarilan bazi kipilerin ise Narin ve Kulca'ya geldikleri haberleri vardi. Kapgar konsolosunun telgrafina göre Kirgizlardan elli kadin ve focuk esir alinmipti. Onlarin geri getirilmesi ifin Albay Kolosovskiy, Kapgar ve Kulca konsoloslarina hazineden para verdi. Neratov'un 10 Kasim'da 4943 numarali telgrafinda: Qin hükümeti bölgeye Rus esirlerini almamiz ifin askeri birlik gönderecegimiz haberlerini almiplar ve fok rahatsiz olduklarini yazmipti. Bunu yapmayi önermiyorum. Qinlilerin Kirgizlardan Rus esirlerini °
kendilerinin almasi vegönderiminin saglamasi gerekiyor."48 z
Ka^gar'daki Rus Konsolosu Stefanovif'in Yedisu oblastindan yakla^ik 120.000 a £ ^ Kirgiz'in £in sinirina kafmasini konu edinen raporunda onlarin durumunu §öyle g @ anlatmaktadir: "Kirgizlarin Rusya'ya geri dönmeleri ifin onlara yardim edilmesi gerekmektedir. Onlarin sadece küfük bir kismi kendi imkanlariyla ve yardim olmadan gelebilirdi. Qogunlugun gelmesi ifin onlarin ihtiyaflarinin karpilanmasi gerekiyor. Onlara
|75|
46 Kopiya. RGVlA. F.400. Op.1. D.4546. g.1. L.400-400 ob. (14 10. 1916) g.
47 AVPRi. F.Konsulstvo v Kaggare. 0p.630.D.28.L. 11-12.
48 RGVlA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 414-414 ob. (17.11.1916) g.
yiyecek ve hayvan verilmesi gerekmektedir. Ben onlar Rusya'ya geldiklerindeyöneticilerin sevdigi/güvendigi kipi olsunlar demiyorum. Onlar geldiginde onlara sadece ip temin edin diyorum. Onlarin yurt (fadirlari] olmadiginda onlara ev verin demiyorum. $ünkü yagmalanmip Rus ahalinin bunlarla barip ifinde yapayacagini düpünmüyorum. Bunlarin korunmasi gerektigini, burada güvenlik ifin polis ve askerlerin bulunmasi gerektigini düpünüyorum. Bunlara giyecek ve ayakkabilar gerekiyor. $ünkü uzun yolculuk sirasinda tüm giyecekleri mahvolmuptur. Tifo hastaligindan dolayi bunlarin tedavisinin saglanmasi gerekmektedir. Doktorlarin bu yaygin hastalikla ugrapmasi ve Rus ahaliye bu hastaligin bulapmamasi ifin önlem alinmasi gerekiyor."49
Yukaridaki iki raporda Kirgizlarin durumu ve geriye dönü^leri hakkinda £arlik dönemi yetkililerin görü§ ve önerileri yer almaktadir. Fakat önerilerin uygulanmasina gefmeden 1917'de Rusya'da yönetim degi^imi oldu. Rusya'daki degi^im ayaklanmanin yeniden degerlendirilmesine olanak tanidi. Buna bagli olarak £arlik'in cezalandirma siyaseti yeni hükümet tarafindan kabul edilmedi. Bunun öncülügünü ba§ta A. F. Kerenskiy50 olmak üzere onunla hemfikir olan Gefici Hükümet'in bazi üyeleri yapti. Onlar ortak imzayla, Meclise üf adet dilekfe verdi. Bu dilekfelerin iferigi, Kirgizlarin £in sinirlarina kafi^ina önemli bir gerekfe olarak Rus kayitlarinda yer almaktadir. Dilekfelerde £arlik tarafindan yapilan orantisiz güf kullanimi ve Türkistanlilarin ya^adiklari §öyle yazilidir: "Semerkant oblsatina bagli Cizzak uyezdinde isyanlari bastirmak amaciyla $arlik tenkil müfrezelerine karpilarina fikan herkesi öldürmeleri ifin emir geldi. Cizzak pehri verilen emirler sonucu tamamen yakilmip ve yabanci ahali51 buradan tamamen kovulmuptur. Bu bölgedeki tüm araziler Türkistan Genel Valisinin emriyle devlet hazinesine gefmiptir. Yabancilarin mallarinin yakilmasi olaylari Taytübe ve Yarkent uyezdinde ve bapka bölgelerde de ayni durum yapanmiptir. Yedisu oblastinda binlerce Kirgiz ahali öldürülmüptür."52
Ayaklanmanin sufunu £arlik siyasetine yükleyen Gefici Hükümet £in'deki isyancilara genel af fikartti. Ardindan Gefici Hükümet, Yedisu oblastinda ayaklanma sirasinda zarar gören Ruslar ile Kirgizlarin bari§ ifinde ya^amalarini tesise fali^ti. Bunun, gefici hükümetin £arlik rejiminin yaralarini ve hatalarini düzeltmek, Türkistan gibi zengin bölgede Rus Devleti'nin fikarlarini korumak, bölgede yeniden huzur ve güvenligi saglayarak devlet otoritesini yeniden kurmak gibi birfok nedeni vardi. Bunlarin hayata gefmesi ifin bölgede Ruslar ve Kirgizlarin bir arada ya^amasi gerekmekteydi.
o
^ Gefici Hükümet bölgede dü^ündügü siyaseti hayata gefirmek ve ayaklanmanin
g hasarlarini ortadan kaldirmak amaciyla Türkistan Komitesi'ni kurdu. Hemen i§e koyulan
9 £ 5 Komite öncelikle, Kulca ve Ka^gar §ehrine göf eden Kirgizlarin Yedisu oblastina dönü§ ve
on S
§ in © iskani ile Yedisu'da Ruslar ve Kirgizlar arasindaki ili^kilerin iyile^tirilmesi meselelerini |76| _
49 AVPRI. F. Konsulstvo v Ka§gare. 0p.630. D.28. L.11-12.
50 Aleksandr Fyodorovig Kerenskiy (22.04.1881-11.06.1970). Adalet Bakani (02.03.1917). Askeri ve Deniz Bakani (05.05.1917). Gegici Hükümet Ba§kani (08.07.1917). Ba§komutan (30.08.1917). 1917 yilinda Gegici Hükümet Dumasinin Üyesi, Petrograd Kurul Ba§kan Yardimcisi, Adalet Bakani, Askeri ve Denizcilik Bakani, Gegici Hükümet Bakani.
51 Rus resmi kayitlarinda Rus olmayanlari ifade etmek igin kullanilan tabir.
52 No:227, 228, 229. Kopiya. GARF. F.1807. Op.1. D.296. L.10-13. (19.11.1916) g.
ele aldi. Komite, önce Kirgizlarin iskan yerleri ifin Tarim Bakanligi'nin 3 Nisan 1917 tarihinde 1038 numarali telgrafiyla onayini aldi. Alinan onay sonrasinda, Kapgar pehri ve Aksu bölgesine giden Kirgizlarin Narin uyezdine ve Kulca pehrine giden Kirgizlarin ise Yarkent ve Verniy uyezdlerinin bati kisimlarina iskan onayini öneri olarak Verniy uyezdindeki Kirgiz toplantisina bildirdi. Toplantida Kirgizlarin temsilcileri bu öneriyi kabul etti.53
Önerinin kabulü sonrasinda Türkistan Komitesi Bapkani §epkin,54 22 Nisan 1917'de ve 1279 numarayla Yedisu oblastindaki Ruslar ve Kirgizlar arasindaki tansiyonu düpürmek, £in'den gelen Kirgizlari uygun yerlere yerleptirmek ve maddi yardimda bulunmak gayesiyle yapilan toplanti ile Kirgiz bölge toplantisi nihai kararlarini Genelkurmay Asya Bölümü'ne gönderdi. Harbiye ve Tarim Bakanligi tarafindan da onaylanan kararlar pöyledir: "Qin'den dönen Kirgizlarinyardima ihtiyaflari vardir. Narin'a yerleptirilecek Kirgizlara Pippek ve Narin'da yapayan Kirgizlar, Verniy ve Yarkent uyezdlerine yerleptirilecek Kirgizlara ise diger uyezdlerin Kaysak Kirgizlari (Kazaklar) yardim edeceklerdir. Kirgiz toplantisinda alinan kararalar Türkistan komisyonuna bildirilmiptir. Kirgizlar pu kararlari almiptir: "Rus köylülerinin sakinlepmesine kadar Kapgar ve Aksu bölgelerinden gelen Kirgizlari Olahol, Semizbel ve Tomsk vadilerine ve diger güvenli yerlerde, Prejeval Bölgesi'nin Kofkor, Susamir ve Cungal vadilerinde, Pippek uyezdinin Toas-Tarau, Kulanak, Akdalin, Munagergin vadilerinde ve Narin bölgesinin diger güvenli bölgelerinde yerleptirilmeleri gerekiyor. Kulca bölgesinden dönenleri ise pimdilik Verniy uyezdinin dogu kismina Larakar, Beskaratay, Quladir, Quncin ve Yarkent uyezdinin diger vadilerine ve Prejeval bölgesinin güvenli bölgelerine, Rus köylülerin fok fazla düpmanlik yapmadigi bölgelere,yerleptirmekgerekiyor. Bu bölgelerin arazilerinin birfoguyedek arazi statüsündedir veya bunlar Kirgizlara kiraya verilen arazilerdir. Bu araziler 10.000 desyatindir55 ve burada kimseyapamamaktadir. Bu vadileri ve diger hazineye ait arazileri Qin'den adi gefen bölgelerden dönen Kirgizlara vermek büyük bir sorunu fözecektir. Bunlarin bu topraklara yerleptirilmesi sirasinda bir sorun fikmamasi ifin Türkistan Komitesinin güvenlik güfleri ve iskan yerine yakin olan Kirgizlarin burada bulunmasi gerekiyor. Iskan edilecek Kirgizlara yardim ifin yerli komiteler araciligiyla para toplamak gerekmektedir. Hazineden ve diger kaynaklardan bunlarayardim edilmesi, Quyskiy vadisine dönenlerin ayni topraklarda kalmalari, Atbapi Bölge Müdürü Hahalev'in ve onunyardimcisi Kolesnikov'un Narin bölgesindengitmelerigerekiyor."56
Türkistan Komitesi, onaylattigi yukaridaki kararlar dipinda Kirgizlar ile Rus °
köylülerini birlikte yapayabilmeleri ifin hükümete barip ifin iki yol önerdi. Bu yollardan z
birincisi, Kirgizlari £in'den getirilerek bölgede Rus Devleti ve ahalisinin menfaatlerine Q ^ z uygun olarak yerleptirilmesi, ikincisi ise bölgedeki Rus köylülerine bazi maddi tavizler g ° ™
Ci Iii ©
verilerek ikna edilmesiydi. Bu iki önerinin nasil uygulanacagina dair plan, 3 Nisan toplanti -
karalari da göz önüne alinarak, hazirlanmipti. Söz konusu raporda öncelikle £in'den gelen
53 Kopiya. RGVlA. F.400. Op.1. D.4539. L.91-91 ob. (22 04. 1917) g.
54 Nikolay Nikolayevig §epkin (07.05.1854 - 15.09.1919). Gegici Hükümetin Özel Türkistan Komitesi Bagkani (07.04.1917).
55 1.09 hektara denk gelen eski Rus arazi ölgüsü.
56 Kopiya. RGVlA. F.400. Op.1. D.4539. L.91-91 ob. (22 04. 1917) g.
Kirgizlarin durumu ba^ligi altinda §u afiklamalar ve tespitler yer almaktadir: "En zor sorun $in'den gelen Kirgizlarin yerleptirilmesidir. Tüb volostunun Kirgizlarini Tüb Nehri üzerindegördüm. Kulca bölgesinde de bu volostan Kirgizlar vardi. $in'den Kirgizlar daginik bir halde gelmiplerdir. Qikan affa göre bu Kirgizlar eski topraklarina dönebilirler. Biz Muhammet Tinipbayev ile bunlarin Rus köylerine yakin yerlerde yerlepmesinin imkansiz oldugunu biliyorduk. Bunlarin gegici olarak Rus yerlepimlerine uzak bölgelerde yerleptirmemiz gerekiyor. Kirgizlarin maddi olarak gökmüp olmasindan dolayi bunu yapmak zor olacaktir. Pippek'te yaptigimiz toplantida Kirgizlarin Tüb nehri vadisinde Cargalanaya ve Issik Gölün güney ve kuzey sahiline, Rus köylüleriyle aralarinda gatipma gikmasin diye yerleptirmeme karari aldik. Ama 1 Haziran'da ben bu karardan vazgegtim. Kirgizlar Tüb nehri vadisine gideceklerini ve gegen seneden orada mallarinin kaldiklarini söylediler. Onlarin korunmasi amaciyla Yedisu Rus Kazak birliginden bekgileriyakinlarina yerleptirmek partiyla Kirgizlarin bu istegini onayladim. Ayrica onlari korumak ve Ruslarin saldirisina engel olmak igin 2 Temmuz'da köylülerden silahlarin toplanmasi emrini verdim. Rus köylülerinin onlara bugday satmamasindan dolayi Kirgizlarin burayayerlepmesi iznini vermek zorunda kaldim. Bugdayin tekel satipi olmadigindan büyük sorunlar yapiyorduk. $in'den dönen Kirgizlarin ekonomik durumu devletin bunlarayardim zorunlulugunu ortaya koyuyordu. Bunlari hayvanlarla takviye etmemiz gerekiyor ve kültür seviyelerini artirmak igin de adimlar atmamiz gerekiyordu. Bunlara hayvan temin etmek igin Kara Kirgizlardan hayvan almamiz, diger taraftan $inlilerle sinir sorunumuzu gözmemiz gerekiyor. Bence $inlilerle görüpürsek Kalmuklarin galdigi hayvanlari da onlar igin geri alabiliriz. Kulca Konsolosunun Dragomani Volotgenko'nun verdigi bilgileregöre burada goksayida Kirgizin hayvani galinmiptir. Bu görüpme $in'de kalan Kirgiz kadinlarin ve kizlarin geri dönmesini de saglayabilir. Bunlarin kültür seviyesini yükseltmek igin ve hayvanciligi daha da geliptirmek igin burada zirai okullarin agilmasi gerekiyor. Bu düpünceyi Issik Göl Tapinagi Piskoposu Irinarh söylemiptir. Bu ip igin de tapinaga ait olan topraklari kullanabiliriz. Atilacak böyle adimlar daha kültürlü ve egitimli giftgilerin ve teknik elemanin ortaya gikmasini saglar. Kara Kirgizlarin ölüm tehlikesiyleyüzyüze oldugu bu durumda devletin bunlari kurtarmak igin yardim etmesi ve burada hayvanciligin yeniden gelipmesi igin pu adimlarin atilmasi gerekmektedir:
■ Yedisu Oblastinda bugdayin satimi tek el halinegetirilmesi,
■ Bugdayin alimi ve Kirgizlara bugday temini igin bütgeden para ayrilmasi,
o
2 ■ Kirgizlarin hayvan almasinin saglanmasi, Qin ile yapacagimiz toplantida galinan
g hayvanlar ve orada kalan Kirgiz kadin ve kizlarin alinmasi saglanabilir."57
< g H Bu tespitlere ek olarak Türkistan Komitesi hükümetten Kirgizlar ifin yardim ve
§ in © hükümetten iki halka hitap edecek bir bari§ manifestosu talebinde de bulundu. Komite, |78| aflik yüzünden fok sayida ki^inin öldügü, Türkistanlilarin focuklarini karlara gömdükleri
bilgilerini verdi. Ardindan Türkistan Genel Valisi'nin Yedisu oblastindan bir önceki yil (1916) £in sinirina kafan Kirgizlar ifin 50.000 ruble yardim talebine deginildi. 58 Komite, Kuropatkin'e Kirgizlara 50.000 ruble yardimin gönderildigi; fakat yapilan yardimin
57 RGiA. F.1291. Op.84. D.57. L.2-13. (27 06. 1917) g.
58 RGViA. F.400. Op.1. D.4639. L.33, 34, 35. 26 02. 1917 g.; RGViA. F.400. Op.1. D.4639. L.37. (15/16 Mart 1917) g.
yetmediginden bahisle 100.000 ruble daha talep etti. Gefici Hükümet yeni talebi 28 Nisan 1917'de onaylandi.59
Kirgizlara yapilan yardimlar dipinda bölgedeki Ruslara da mali destek verildi. Bu destegin miktari Gefici hükümetin, komite talebiyle kaleme aldigi, barip manifestosunda yazilidir. Yedisu oblasti halkina hitaben yazilan barip manifestosunda:
"Isyan bastirildi ama Yedisu sakinlerinin yaralari bastirilamadi. Barip yok. Ruslar mal varliklarini kaybettiler veyeni isyanin fikmasindan korktuklari ifin iplerine dönemiyorlar. Kirgizlar ise yurtdipina (fiin) kaftilar, korktuklari ifin geri dönemiyorlar. Zengin Yedisu Bölgesi Ruslarin ve Kirgizlarin barip ifindeyapadiklariyer... Düpüpe sürükleniyor.
Özgür Yedisulular!
Sizin yaralariniz derin ama baripa giden yol vardir. Eskiden sizler birbirinize yabanciydiniz. §imdi ise herkes epit ve kardeptir. Birbirinize elinizi uzatin, küskünlükleri unutun.
Rus insanlari!
Kirgizlari affedin onlar sizin kardeplerinizdir. Gefici Hükümet onlari affetti siz de onlari affedin.
Kirgizlar !
Vatanimiz sizi bekliyor. Sizin kompulariniz iyi kalpli Ruslar samimiyetle sizi karpilayacaklar. Onlara güvenin. Gefici Hükümet Yedisu'da baripi saglamak ifin adimlar atti. Zarar gören fiftliklerinyenidenyapilmasi görevini Türkistan Komitesine verdi. fiin'den dönen Kirgizlar ifin 5 milyon ruble, zarar gören Ruslar ifin ise 6.150.000 ruble para ayirdi. Gefici Hükümet umut ediyor ki size yardim ederse siz baripacaksiniz ve barip ifinde yapayacaksiniz."60
Görüldügü gibi Gefici Hükümet iki tarafi da memnun edecek bir üslubu benimsemipti.
7) £in-Dogu Türkistan Göf Yolculugunda Ölüm
Türkistan Milli Ayaklanmasi sirasinda ne kadar can kaybi oldugu henüz bilinmemektedir. Sadece £in sinirlarina kafan Kirgiz, Kazak Türklerinin kayip sayisi resmi kayitlarda yer almaktadir. £in Devleti'ne bagli Dogu Türkistan pehirlerinden Kulca'ya, Yarkent, Verniy ve Issik Gölün Kuzey sahilindeki sakinler; Kapgar'a ise Prejeval ve Pippek uyezdi sakinleri göf etmiptir. Apagidaki tabloda 1916'da £in'e kafan diger ifadeyle zorunlu olarak göf eden Kirgizlarin verileri yer almaktadir. Bu veriler 1 Mayis g
1917'ye aittir. Q ^ z
< ™
Tablo 1. 1916'da £in'e Kafan Kirgizlarin istatistigi 1 Mayis 1917« g ° ™
oi in' ©
o
Kulca bölgesi Kajgar bölgesi Toplam
(Tekese Nehri ) (Uf-Turfan ve Aksu)
|79|
59 RGVlA. F.400. Op.1. D.4539. L.46. 26 04. 1917 g.; RGVlA. F.400. Op.1. D.4639. L.50. (30.04. 1917) g.
60 RGVlA. F.400. Op.1. D.4639. L.108-108 ob. Ne pozdnee (25 10. 1917) g.
61 RGiA. F.1291. Op.84. D.57. L.2-13. (27 06.1917) g.
Kaçanlar 8Q.QQQ 84.QQQ 164.QQQ
Bu kaçanlari takip ederken Rus askerleri tarafindan öldürülenler 7QQQ 5QQQ 12.QQQ
Çin'de ölenler 3Q.QQQ, 37.QQQ %46 2Q.QQQ. 25QQQ %3Q 5Q.QQQ, 62.QQQ %38
Çin'den dönenler 3Q.QQQ 34.QQQ 64.QQQ
Çin'de kalanlar 13.QQQ 25.QQQ 38.QQQ
1 Temmuz 1917 yilinda
Ölen kiçi sayisi 55.QQQ, %69 28.QQQ, %33 83.QQQ, %51
Dönenler 25.QQQ 44.QQQ 69.QQQ
Çin'de kalanlar -- 12.QQQ bunlar isyanin reisleridir 12.QQQ
Yukaridaki tabloda sadece Rus ordulari tarafindan öldürülen Türkistanlilarin [büyük oranda Kirgiz ahali] sayisi 12.GGG kiçidir. Ayrica Kuropatkin'in raporunda yer alan "Yaptigimiz bu sert müdahaleyabancilarin bu ipten kaçacagi zaman neyle karpilapacagini görmelerine neden olmuptur. Bunlar Ruslara karpi g^süz olduklarini kabul ettiler vepimdi büyük emri uyguluyorlar."62 sözleri Türkistan Milli Ayaklanmasinin Ruslar lehine kapandigini göstermektedir.
Sonuç
Çarlik'in 1867-1917 yillari arasinda Ruslaçtirma, kolonileçtirme, yer alti ve yer üstü kaynaklari üzerinde sinirsiz tasarruf, savaç zamanlarinda bölge ahalisinden alinan ek yardim adi altindaki zorunlu bagiç, egitim üzerindeki tahakküm, ahaliyi k^ük görme, adaletin nerdeyse olmayiçi, Rus idarecilerin halka zulmü gibi bölgede yürüttügü siyaset 1916'ya kadar sürdü. Türkistan'da bu siyasete tepkiler vardi ama en ciddi tepki, Çar II. Nikolay'in 25 Haziran 1916 yilindaki fermanina verildi. Nitekim Çar'in 25 Haziran çagrisi, Türkistanlilarin yaklaçik bir yil süren özgürlük ve vatan savunmasi yapmasina sebep oldu. Türkistan'daki 1916 yili ayaklanmasina tüm Türkistanlilarin içtirak etmesi ona "milli" bir g karakter kazandirdi.
a £ ^'- Türkistan terkibinde yer alan beç oblasta da Türkistan Milli Ayaklanmas'ina katilim
i ® oldu. Yedisu oblasti ayaklanmanin merkezi olarak öne çikmiçtir. Bunun en önemli sebebi |80| XIX. asrin ikinci yarisindan 1916 yilina kadar oblastta Çarlik'in yürüttügü nüfus siyasetidir.
Çarlik Hükümeti ve bölgede görevli memurlar tüm oblastlarda ayaklanmanin bastirilmasi için tedbir aldilar. Yedisu diçindaki oblastlarda ayaklanmalar kisa zamanda büyük oranda bastirildi. Yedisu oblastinda ayaklanma kolay bastirilamadi. Çünkü oblasta
о
62 Kopiya. RGVIA. F.400. Op.1. D.4548. L.1-15 ob. (22 02.1917) g.
çok sayida Rus köyü ve köylüsü vardi. Ama onlari koruyacak Rus birliklerinin sayisi azdi. Bu yüzden Çarlik tenkil müfrezelerini mevcut birliklere takviye amaciyla oblasta sevk etti. Türkistanlilar (Kirgiz, Kazak Türkleri, Dungan ve diger topluluklar], sevk edilen birliklerin sahip oldugu teknolojik silahlara karçi mücadele edemeyeceklerini anladiklarinda, onlarin cezalandirmadan kaçmak için, Çin'e kaçmaya karar verdiler. Çogunlugu Kirgizlar olmak üzere Türkistanlilarin bir kismi Çin sinirina kaçma yoluyla zorunlu olarak gôç etti.
Kaçma/gôç hareketini önce Dunganlar baçlatti. Ardindan Kazak Kirgiz Türkleri ve diger Türkistan topluluklari bu güzergähi takip ederek Kulca ve Kaçgar çehirlerine gittiler. Yedisu sakinlerinin kaçma/gôç yolculugunda hem hayvanlarini hem de canlarini kaybettiler. Çin Devleti'ne geçtikten sonra da onlarin can ve mal kayiplari devam etti.
Rus tebâsi olan ve Çin tarafina geçenlerin hem kendileri hem de güvence olarak götürdükleri esirlerin iadesi meselesi iki devlet arasinda yogun bir diplomasi trafigine neden oldu. Ruslarin diplomatik giriçimleri sonucu Çin Hükümeti'nin kendi sinirlarina gelen ve kendisine siginan Kirgizlarin geri dönü^üne çartli onay vermesine neden oldu. Çin Hükümeti'nin Kirgizlarin geri dönü^ü için Ruslara sundugu çart, geri döneceklere dair bir planin (geriye dönenlerin öldürülmeyecegi garantisi, iskânlari) hazirlanmasiydi. Çin'de görevli Rus konsoloslarin bu diplomatik baçarisi Çarlik hükümeti tarafindan kabul edilmiçtir. Hükümet, Çin tarafinin ileri sürdügü çartin yerine getirilmesi, Kirgizlarin geri dönü^leri için plan hazirlanmasi görevini bölgenin son Genel Valisi Kuropatkin'e verdi. Kuropatkin, ayaklanmaya aktif olarak katilan ve Rus asker ve köylülerini öldüren isyancilar için agir cezalar vermeyi dü^ünmekteydi. Bu yüzden hazirladigi planda kaçaklarin dönü^ü için yerine getirilmesi imkânsiz (Rus konsolosu bunu açiklamiçtir] çartlar ileri sürdü. Fakat Rusya'da meydana gelen 1917 devrimi nedeniyle genel valinin dü^üncesi ve çartlari sadece Rus kayitlarinda kaldi ve hayata geçirilemedi.
1917'de Rusya'da yaçanan siyasi geliçmeler Geçici Hükümet'in kurulmasina ortam hazirlamiçti. Çarlik sonrasi yetki onlarin eline geçmiçtir. Türkistan bölgesinde yaçanan ayaklanma sonrasinda hem bölgedeki sorunlar hem de Çin Devleti'ne siginan Kirgizlarin gelecegi hakkinda çözülemeyen sorunlar vardi. Geçici Hükümet, Çarlik'tan miras olarak devraldigi bu sorunu Rus menfaatleri için çözme adimlarini hemen atti.
Bu adimlardan birincisi Çarlik'in Türkistan siyasetinin reddedilmesi idi. Bu adima bagli olarak Türkistan Milli Ayaklanmasi'na katilan tüm Kirgizlara genel af çikarildi. Çin'e kaçan Yedisulularin dönü^üne izin verildi. Ikinci adim sorunlarin yerinde tespiti, Çin'den ^
geri dönecek Kirgizlarin iskâni, bölgede bariçin ve üretimin yeniden saglanmasi, §
ayaklanma sirasinda Rus köylülerin zararlarinin tazmin edilmesiydi. Hükümet ^üncü < g adimin icrasi için Türkistan Komitesini kurdurdu. Komitenin hazirladigi raporlardaki § in © tespit ve önerilere göre Yedisu oblasti sakini Rus ve Kirgizlara maddi yardimlar yapildi. |81| Yedisu'dan kaçan Kirgizlar sorunsuz yerlere yerleçtirildiler. Her iki halkin bariç içinde yaçamasi için bölgedeki halka hitaben manifesto hazirlandi. Rus menfaatlerinin korunmasi adina Rusya'daki yeni hükümet ^ adimin gerçekleçmesi için ivediyle kararlar almiçtir.
Son olarak; Türkistan Milli Ayaklanmasinda Yedisu Kirgiz Türkleri ve diger
topluluklarin Çin-Tûrkistan arasinda yaçadiklarinin anlaçilmasinda, Türkistan Genel Valisi Kuropatkin, Kulca ile Kaçgar Konsoloslari ve Türkistan Komitesinin raporlari yol gösterici kaynaklardandir.
Ж Ж Ж
Katki Orani ve Çikar Çatiçmasi Beyani (Zorunlu)
Tek yazarli makaledir. Katki payi %100 yazara aittir. Çikar çatilmasi yoktur.
Ж Ж Ж
KAYNAKÇA Arçiv Belgeleri
Rossiskiy Gosudarstvenniy Voenno istoriçeskiy Arhiv (RGViA)
RGVIA. F. 400. Op.1. D.4539. RGVIA. F. 400 Op.1. D. 4546. RGVIA. F.400. Op.1. D.4548. RGVIA. F. 400.0p. 1. D.4546. RGVIA. F. 400. Op.1. D.4639. RGIA. F. 1292. Op. 1. D. 1933A.
Rossiyskiy Gosudarstvenniy istoriceskiy arhiv (RGiA)
RGIA. F. 1292. Op.1. D.1933A. RGIA. F. 1291. Op.84. D.57.
Gosudarstvenniy Arhiv Rossiskoy Federasii (GARF)
GARF. F. 1467. OP.1. D.764. GARF. F. 1807. Op.1. D.296.
Arhiv vneçney politiki Rossiskoy imperii (AVPRi)
AVPRI. F. Konsulstvo v Kaçgare. Op.630. D.28. AVPRI. F. Sredneaziatskiystol. Op. 486. D.360. Kanunlar
3 Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy imperii (PSZRi)
g PSZRi, T. 6 (1886], No: 3814. < g I PSZRi, T. 17 (1897], No: 711. ой in © Kitaplar, Tezler ve Süreli Yayinlar
'82' Abdirahmanov Tölöbek - Abdaliyeva, Gülzada. Kirgizlarin Özgürlük Epitlik Bagimsizlik
Mücadeleleri ve ÜRKÜNLER. Istanbul: Bogaziçi Yayinlari, 2020. Baktibek Maksütov. Türkistan'da Büyükisyan. Istanbul: Bengü Yayinlari, 2018. Belyavskiy, Nikolayeviç Nikolay. Materiali po Turkestanu. Saint-Petersburg: 1885. Chokobaeva Aminat vd. The Central Asian revolt of 1916: A Collapsing Empire in the Age of
War and Revolution. Manchester: Manchester University Press, 2020.
Dennis Sokol Edward. The Revolt of 1916 in Russian Central Asia. Baltimore: John Hopkins Press, 1954.
Happel Jörn. Nomadische Lebenswelten und Zarische Politik: Der Aufstand in Zentralasien 1916. Stuttgart: Franz Steniner Verlag, 2010.
Hayit, Baymirza. Türkistan Rusya ile fiin Arasinda. Ankara: Otag Yayinlari, 1975.
Historia Rossii. Sentralnaya Aziya v sostave Rossiykoy imperii, novoye literaturnoye obozreniye. Europeyskiy universitet v Saint Petersburg, 2008.
Kaufman, A.A. Pereseleniyei kolonizatsia. Saint-Petersburg: 1905.
Karatap, Ömer. Türkistan Son Genel Valisi Aleksey Nikolayevif Kuropatkin'in Günlükleri: Devrim Günlerinde Türkistan (1916-1917). Istanbul: Kitabevi Yayinlari, 2021.
Karatap, Ö. "Rus Sömürüsüne Karpi 1916 Türkistan'da Isyan: Semerkant Örnegi." Osmanli Medeniyeti Araptirmalari Dergisi 12 (Nisan 2021]: 70-87.
___. "Rus Raporlarinda Türkistan Isyani (1916-1917]." Avrasya Incelemeleri Dergisi
10/1 (Mart 2021]: 63-82.
___. "Rus Sömürüsüne Karpi Türkistan'da Isyan (1916): Sir Derya Örnegi." Akademik
Tarih ve Düpünce Dergisi 8 (2021): 221-245.
___. "Türkistan Milli Ayaklanmasi (1916-1917): Yedisu Vilayeti Mali Bilanfo."
Uluslararasi Sosyal ve Egitim Bilimleri Dergisi 15 (2021): 1-19.
___. "Rus Sömürüsüne Karpi Türkistan Milli Ayaklanmasi (1916) Yedisu Örnegi."
Sosyal ve Beperi Bilimlerde Araptirma ve Degerlendirmeler 1, Gece Kitapligi, 2021.
Karimov (Kerimov), H. "Türkistan'da Rus Kolonizasyonunun Idari Sahaya Yansimasi: Volost Yöneticiligi." Türkiye Rusya Araptirmalari Dergisi 2 (2019): 30-45.
Kerimov, H. "Türkistan Genel Valiligi'nde Idari Sistemin Olupumu ve Gelipim Süreci (18651897)." Yayinlanmamip Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2019.
Kerimov, H. ve I. Topsakal. "Imparatorluk Dönemi Ruslaptirma Siyasetinin Bir Araci Olarak Genel Valilik Kurumunun Tarihi." Türk Dünyasi Araptirmalari 121 (2019 ): 365-382.
Kozibayev Manap ed. Natsional'no-osvoboditel'noe Dvijeniye v Kazahstane i Sredney Azii v
1916godu: Harakter, Dvijupfie sili, Uroki. Almati, 1996. o
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Baplangiftan 1917'ye Kadar. Ankara: Türk Tarih §
Kurumu, 2014. Q ^ z
5ä ° rn
Piyade Binbapi Nazmi Bey. Kafkasya ve Türkistan (Kafkasya, Asya-yi Vusta ve Türkistan g ™ 0 Vilayetleri Buhara ve Hive Hanliklari Cografi, Siyasi, Tarihi ve Istatistiki Mücmel |83| Malümat. Istanbul: Matbaa-i Askeriye, 1918.
Polat, D. "fiarlik Devrinde Türkistan'daki Milli Ayaklanmalar." Yayinlanmamip Yüksek Lisans Tezi, Firat Üniversitesi, 2009.
Riskulov T. R. Vosstanie Kirgizov i Kazahov v 1916godu. Bipkek: Ufkun, 1996.
Russkiy Turkestan. Sbornik. Izdanniy po povodu politehnifeskoy Vistavki, I, geografia i
_ RUSAD ¡j£ 5, 2021 — © BY-NC-ND 4.0
5
►ч ГВ о
ГВ h С и W ►ч о
CT
<
гв и ►ч С
S
п
аз "<
s
аз
5Г
m g
►ч Р
§ сл
CD
3. <
?г »
< S
гв
са m
О: ЧЯ
04
гв
аз
3
ст"
» »
►С аз тз
аз аз
гв <
H С:
►Ч
аз вз
3 3
Ц 5
Со то
то аз
< гв
со сл
СЛ о
M
о
M
м с: M з ^ i м £2.
со сл С:
►Ч ГВ о
5"
ГВ
3
аз
О 3
° к ►с ■
° о
д.-
ET. съ N 3.
EL
# Ъ
- 2
о on' " ?
3=
N О а-
оо ^
£
"а "а л
"Ч
■с
t/) Si,
"Ч (Ö ■с
3
"а 3-
■с
"Ч (Ö
3 (Ö з "а о
K-i
Со
О
О Щ.
N
<
С
►ч
04
с 3
с
3
<
гв ►ч
о ri- ГВ
с^ ri- з' О n с
Н ГВ g
С: ►Ч St s гв 3 ri-
и' ri- < О <
аз
3 tг4
О
и g
<< аз 3 О 3 о
и
tô С О < аз g аз
et ri-
О гв
Si, 3 СЛ
ri- £
о а сГ
,—^ с ^
о С: N ri-< и ГВ
M О
О Стел
^ =Г о
О и
ЕГ w
OJ ГВ о
<
U1 1 и СЛ
OJ M ri-О ►Ч <<
U1
►ч аз 3
О <
аз м о
£
Й s
3 (Ö К-1
чо
К-1
CQ О Si,
S3
-Ч
ír-
s
3 (Ö
о
о с 3
ГВ
3
¡= Й.
о о
и
с
аз ►ч
и ?
гв 3 3
< гв
и ?
аз
О стел
=г
гв <<
H ►ч аз
04
гв
с
N CT гв W
О <
on S3 ri-
Su
►Ч
О <
3
о
оо
4
О 3 3
"ч О N ■С (Ö Si, S"
со о
2"
rf
S3
а-
K-i
ЧО
h-A
CQ О Si,
S3
■с
"Ч
ír-
s
3
Sö
я
гв
H с
и
с
с N сг 3 о <
гв
и
H
О
<<
on СУ
on У>
та rt
S3
3
о
то'
M h-A
чо
h-A
CQ
О
Si,
S3
■с
Со
■Ч
(Ö
Si
3
N
3:
—..
^
S2
N
S3
S-
00
rt
S2
3
Sö
H
03
ЧЛ
гв
3
fi-
CD
о
и
^
N
Р*
<
H с
Cl-С
ri- П>
С: „W « ^
3 »
ё «
00 g
О <
С) О:
S (Ö
сз 3
h-A
чо
h-A "Ч
N S3
о
Q
со
3
(Ö ?
со
i с Ö
-ч' (Ö 3
S3 3 СГ
с
H
S3 3 и С:
:-< <
ГВ
О:
N ГВ
M U1
H
W 3 и
С: & ^
< ГВ
СО
'ел g
тз 3-
2 ^
5' :
04 чп
M £2
о
- 70 С
M и
^ оз_ и"
3
W
S3 ►ч
ЧЛ
H С: ►ч
S3 3
и <<
S3 3
"Ч
ÔÔ' а-со
rt С
Э-
00
(Ö "Ч
Ö
2 О:
CQ N
О-
Й. л
£ -о
ч-з
M f из S 00 3
м с/Г
^
■ 3
œ о œ
> о
5 ôô' VI
"Ч S3
(Ö
Í Й
Со
о
«
S3
H
03
3
сл &
О Г<
™ s
M
M >
О:
N ГВ
3
w
ГВ
3
гв и 03
►ч
<< 03
3
СО
OJ ■
СО
53
"Ч
■с (Ö
С)
с5" п л
Ö
(й
5
M
о
70 о
сл
сл '<
сл
чл с
ЧЛ
О <
03
то о
сл С
03
►ч
сл ?
гв 3
3
<<
04
с 3
03
3
!4' гв ►ч
3
<<
С
3
<
гв ►ч сл
О
S3 3
R'
S3
Я
S3
с "а
"Ч S3
то"
3
(Ö ?
"Ч
ír-
s
3
о
о
и
г
03 M
о
3
S3 ^
S3
(Ö S3
03
тз о
►ч гв
03 и
с
03
гв <
03
г
03
03 ?
о <
со
M
о <
и
О:
3
sä
ч/з
