Мусульманский вопрос в царской России накануне большевистской революции Текст научной статьи по специальности «История и археология»

e-ISSN: 2687-3583

http://dergipark.org.tr/tr/pub/trad

TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (Ki§ 2020)

TJORS - Turkish Journal of Russian Studies 4 (Winter 2020)

Ba§lik : Bol§evik Ihtilali Arifesinde ^arlik Rusya'da Muslumanlar Meselesi

Title : The Question of Muslims in Tsarist Russia Before the Bolshevik

Revolution

Заголовок : Мусульманский вопрос в царской России накануне большевистской революции

Yazarlar / Authors / Автор

Mustafa ÔZTURK

ORCID ID

0000-0002-3974-7924

Bu makaleye atif için / To cite this article / Ссылка на статью DOI

Mustafa Ôzturk, Bol§evik ihtilâli Arifesinde Çarlik Rusya'da Muslumanlar Meselesi, Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (2020): 101-142. 10.48068/trad.839057

Makale Turu Type of Article Тип статьи

Ara§tirma Makalesi Research Article

Научно-исследовательская статья

Geli§ Tarihi / Received / Поступила

Kabul Tarihi / Accepted / Принята к публикации

Yayin Tarihi / Published / Опубликована

10.12.2020 31.12.2020 31.12.2020

© Ф® ld.n

Yazar: Mustafa ÖZTÜRK*

Bol§evik ihtilali Arifesinde £arlik Rusya'da Müslümanlar Meselesi

Öz: ^arlik Rusya, tarihinde ilk kez Birinci Dünya Savagi ile ALmanlara ve Türklere kargi ayni anda zorlu bir mücadeleye girigti. Kabul etmek gerekir ki milyonlarca insanin kaderini etkileyecek olan bu bogazlagmada Osmanli Devleti, rakiplerine kiyasla askeri ve ekonomik bakimdan daha hazirliksiz ve zayif olmasina ragmen Rusya, Ingiltere ve Fransa'nin ig huzurunu ve hammadde ekonomisini yakindan ilgilendiren stratejik bir karti elinde bulunduruyordu. ^arlik Rusya topraklarinda Idil-Volga Tatarlari bagta olmak üzere Türkistan, Kafkasya ve büyük Rus gehirlerinde milyonlarca Müslüman ikämet etmekteydi. Meseleye bu yönden baktigimiz zaman Rusya'nin savag stratejisinde halifelige olan yaklagimi Ingiltere ve Fransa'ya nazaran oldukga farkli bir karaktere bürünmügtü. Kezä, Ingiltere ve Fransa'nin Müslüman tebaalari ekseriyetle koloni topraklarinda hayatlarini sürdürmekteydi. Osmanli Devleti'nin Müslümanlar üzerindeki tesiri ya da Müslümanlarin Osmanli Devleti'ne olan bagliliklari tartigma götürmekle birlikte halifelik makamini elinde bulundurmasinin dügündürücü etkileri olabilirdi. Nitekim yayinlayacagi cihat fetvasi ile sadece Ingiltere ve Fransa kolonileri igin degil aym zamanda Rusya'nin topraklarinda yeni mücadele alanlarina ya da siyasal Islam akimlarinin durdurulamaz eylemlerine kapi aralayabilirdi. Almanlar ise ustalik gerektiren hamleler sayesinde maddi destek ve algi yöntemleriyle ciliz halifelik kozunu agamali olarak derinlegtirebilirdi. Tehlikenin farkinda olan Rusya, Birinci Dünya Savagi'nin bazi dönemlerinde Müslüman tebaaya yönelik genelde basin yayin organlarinda sansür bagta olmak üzere kontrollü yöntemler bazi dönemlerinde ise esnek ve sert askeri/politik hamlelere bagvurmugtur. Sert ve orantisiz uygulamalarin hafizalardan silinmeyen, izahtan vareste ve tartigmali örnegi ise güphesiz 1916 Türkistan Olaylaridir.

Bu makalede Birinci Dünya Savagi'mn baglangicindan 1917 Bolgevik Ihtiläli'ne kadar ki zaman diliminde ^arlik Rusya sinirlari dähilinde yagayan Müslüman ahalinin haber alma organlarina yönelik uygulamalar, ^arlik Rusya ordularinda görevli Müslüman askerlerin sorunlari, Müslüman entelektüellerin galigmalari, Müftülüklerin Petrograd ile olan iletigimleri, Müslümanlar üzerindeki güvenlik önlemleri, Türkistan havalinde zuhur eden isyan ile dig müdahale ve propaganda galigmalarinin Petrograd üzerindeki etkisi Rusga kaynak ve eserler igiginda nesnel bir bakig agisiyla irdelenmigtir.

Anahtar Kelimeler: Rusya Tarihi, ^arlik Rusya Müslümanlari, Türkistan, Kafkasya, Petrograd, Birinci Dünya Savagi.

The Question of Muslims in Tsarist Russia Before the Bolshevik Revolution

Abstract: For the first time in its history, during the First World War Tsarist Russia was involved in the struggle against its two major enemies, the Germans, and the Turks. It must be admitted that in this strangle which affected the fate of millions of people Ottoman State was less prepared and weaker in terms of military and economic terms compared to its rivals, Russia, Britain, and France. But the Ottoman Empire had a strategic card that was closely related to the peace of minds and the raw material economy. In the territory of Tsarist Russia, millions of Muslims lived in Turkistan, Caucasus, and big Russian cities, especially Idil-Volga Tatars. When

* Dr. Ögr. Üyesi, Akdeniz Üniversitesi, I.I.B.F., Uluslararasi Iligkiler Bölümü, E-mail: [email protected], ORCID ID: 0000-0002-3974-7924, DOI: 10.48068/trad.839057.

we looked at the issue from this point of view, Russia's approach to the caliphate in the war strategy had a quite different character compared to Britain and France. Likewise, the Muslim subjects of Britain and France predominantly Lived in the colonial lands. Although the influence of the Ottoman Empire on the Muslims or the Muslims' loyalty to the Ottoman State were debatable, the fact that they held the position of the caliphate could have thought provoking effects. As a matter of fact, with the jihad fatwa, it was going to issue, this factor could open the door not only to the colonies of England and France but also to new areas of struggle in Russia's territory or to the unstoppable actions of political Islamic movements. On the other hand, The Germans could gradually strengthen their weak caliphate trump card with financial support and perceptions methods thanks to skillful moves. Aware of the danger, Russia resorted to the controlled methods, main censorship in press organs, and flexible and harsh military-political moves in some periods of the First World War. The unforgettable and controversial example of harsh and disproportionate practices was undoubtedly Turkistan's Events of 1916.

In this article, the author tried to examine in the light of Russian sources and works the practices regarding the information organs of the Muslim people living within the borders of Tsarist Russia, as well as the problems of the Muslim soldiers in the Tsarist Russian armies, the work of the Muslim intellectuals, the communication of the Mufti offices with Petrograd, the security measures on the Muslims, Turkistan and the impact of the rebellion on foreign intervention and propaganda activities in Petrograd from the beginnings of the First World War to the Bolshevik Revolution of 1917.

Keywords: History of Russia, Tsarist Russia Muslims, Turkistan, Caucasus, Petrograd, First World War.

Мусульманский вопрос в царской России накануне большевистской революции

Аннотация: Во время первой мировой войны царская Россия впервые в своей истории оказалась вовлечена в борьбу против двух основных противников, Германии и Османской империи. Следует отметить, что в этом противостоянии, повлиявшем на судьбу миллионов, Османская империя была слабее в военном и экономическом плане, чем ее соперники, Россия, Франция и Англия. Однако у Османской империи было стратегическое преимущество, тесно связанное с общественным мнением и сырьевой экономикой. На территории Российской империи миллионы мусульман проживали в Туркестане, на Кавказе и в некоторых крупных городах. Особенно это касалось волжских татар. Если рассматривать вопрос с этой точки зрения, то можно заметить, что подход России к отношениям с халифатом в плане военной стратегии носил иной характер, чем в Англии и Франции. Мусульманские подданные Великобритании Франции проживали, в основном, на территориях колоний. Хотя вопрос влияния Османской империи на мусульман и их преданность империи османов остается дискуссионным, тот факт, что мусульманские меньшинства могли поддержать позицию халифата, был способен спровоцировать неприятные последствия для стран союзниц. На самом деле, идеи джихада могли повлиять не только на события в колониях Англии и Франции, но также создать новые очаги конфликтов на территории Российской империи или активизировать трудноконтролируемые исламские политические движения. С другой стороны, Германия постепенно усиливала слабый «халифатский» фактор с помощью умелых стратегических ходов и финансовой поддержки. В свою очередь, Россия использовала определенные методы, главным образом, в области цензуры органов печати, а также к гибким или жестким военно-политическим ходам в определенные периоды первой мировой войны. Примером таких действий были события 1916 года в Туркестане.

В данной статье на основе российских исторических источников автор постарался исследовать вопросы, касающиеся органов печати мусульман, проживавших в пределах царской России, а также проблемы солдат мусульман в армиях Российской империи. В своей работе автор касается работы мусульманской интелегенции, общения муфтиев с Петроградом, мер безопасности для мусульман, а также событий 1916 года в Туркестане и их влияния на иностранную интервенцию и атмосферу в Петрограде с начала первой мировой войны до большевистской революции 1917 года.

Ключевые понятия: История России, мусульмане царской России, Туркестан, Кавказ, Петроград, первая мировая война.

Girig

XIX. asir pek gok Bati Avrupa ulkesinde oldugu gibi ^arlik Rusya agisindan da "altin asir" olarak tanimlanir. Bu parlak yillarin olugmasinin temel nedeni ozunde ^ar I. Pyotr1 Alekseyevig Romanov'un (1672-1725) reformlariyla baglayan ve halefleri ile devam eden Batililagma faaliyetleridir. Siyasetten sanata, ekonomiden askeriyeye kadar agilan genig yelpazede bir yandan bariz degigimler ve ilerlemeler yaganirken ote yandan gok milletli bir tegkilatlanma bunyesinde risklerin artmasina da yol agmigtir. ^arlik Rusya hakimiyetindeki halklarin genig bir cografyada huzur ve refah igerisinde yagayabilmeleri resmi hukukun igleyigine, saglam bir ekonominin mevcudiyetine ve guglu bir askeri tegkilatin caydiriciligina bagliydi. Ancak buyuk savaglarin yol agtigi ekonomik sorunlar ve artan farkli fikir akimlari basin yayin araciliginda halk bellegi uzerinde onemli tesirler gostermigtir. Bu minvalden hareketle ^arlik Rusya XX. asir baglarinda Avrupa Rusya'si, Vistula illeri, Kafkasya, Sibirya, Orta Asya ve Finlandiya topraklarinda yagayan Ortodokslar bagta olmak uzere Musluman, Katolik, Protestan, Musevi, Budist ve diger inanglara mensup vatandaglarinin sukunet igerisinde yonetilebilmesi adina denetimli politikalarini uygulamaya koymugtur. Nufus yapisinin anatomisini tanimak igin ilk kez 28 Ocak 1897 yilinda nufus sayimi gergeklegtirmigtir.2 Bu nufus sayimi ulke insanlarinin etnik kompozisyonunu bizlere aktarmasi bakimindan kayda deger bir oneme haizdir. Igigleri Bakanligi Merkez Istatistik Komitesi'ne bagli Il Istatistik Komitelerinin edindigi veriler aslinda nufusun dogal artigini gergekgi bir agidan

1 ^ar I. Pyotr Alekseyevig Romanov, Turkge literaturde ekseriyetle "Petro" olarak yazilmaktadir. Aslinda ismin orijinal yaziligma sadik kalinmasi gerekir ve dogrusu "Pyotr" olmalidir. Nitekim unlu Rus bestekar Pyotr ^aykovskiy igin "Petro ^aykovskiy" yazilmadigi herkesge malumdur.

2 Bu tur getrefilli galigmalar igin nufus sayimlarim incelemek konunun anlagilmasina yardimci olur. Kaldi ki 1897 ile 1917 arasinda yirmi yil vardir. Yirmi yil devlet toplum iligkilerinde uzun bir sure olarak degerlendirilemez. Bu durumda 1914-1917 yillannda savagan bir toplumun cephedeki asker sayisinin genel nufusa olan oranindan imparatorluk bunyesinde ikamet eden halkin etnik ve cografi dagilimina degin birgok mesele daha net izah edilebilir.

yansitmigtir. Bu sayimin en zayif noktasi ise gôç hareketlerini tam olarak hesaba katmamasiydi. Hatirlanacagi üzere XIX. asrin ortalarindan sonlarina kadar geçen yarim asirlik zaman diliminde gerek imparatorluk bünyesinde ve gerekse de digari istikamette zorunlu gôçler gerçeklegmigtir.3 Tüm bu sapmalara ragmen Çarlik Rusya'nin ilk nüfus sayiminda insan sayisi Finlandiya'da dâhil olmak üzere 129 milyon 142 bin kigi olarak kayda geçirilmigtir. Daha sonra yapilan 1909 sayiminda 160 milyon 95 kigi, 1910 sayiminda 163 milyon 778 kigi, 1911 sayiminda 167 milyon kigi, 1912 sayiminda 171 milyon 59 kigi, 1913 sayiminda 174 milyon 99 kigi ve nihayetinde 1914 sayiminda ise 178 milyon 378 kigi verilerine ulagilmigtir. Istatistikten de kolayca anlagilacagi üzere nüfusta her yil yaklagik olarak 3,7 milyon kigi artig gözlemlenmigtir. Bu artigi 1904-1905 Rus-Japon Savagi ve 1905 Ihtilâli etkilememigtir. Artigin en önemli nedeni ikinci sanayi devrimiydi. Büyük gehirlerdeki sanayilegme kentsel nüfusun büyümesi ile kirsal nüfusla olan makasin açilmasina yol açmigti. Imparatorlugun Avrupa topraklarinda yer alan 50 vilayetinde nüfusun %78,9'u yagarken %8'i Kafkaslarda, %5,1'i Sibirya topraklarinda ve %6,8'i ise Orta Asya'da ikamet ediyordu. Kirsal ve kentsel nüfus mukayesesinde ise örnegin 1913 sayiminda tespit edilen 174 milyon 99 kiginin %14,2'si yani 24 milyon 648 bin 400'ü gehirlerde yagiyordu. Müslümanlarin en yogun yagadigi Orta Asya topraklarinda ise nüfusun %85,5'i kirsal kesimde yagarken %14,5'i ise kentlerde ikamet etmekteydi. Müslümanlarin yogun yagadigi bir diger bölge olan Kafkasya'da da durum bire bir ayniydi. Hâlbuki bu tarihlerde Ingiltere ve Galler'de nüfusun %78'i, Almanya'da %56'si ve Fransa'da ise %41,2'si kentlerde yagamlarini sürdürmekteydi.4

Bu durumun sosyolojik gerekçelerini yukarida da belirtildigi üzere sanayi devriminde aramak akla en uygun olanidir. Kirsal nüfusun okuryazarlik oranlarinin dügük oldugu hatirlandiginda da Rusya Müslümanlarinin neden milliyetçilik rüzgärindan etkilenmedigi ya da Birinci Dünya Savagi öncesi Istanbul'da ilân edilen Cihâd-i Ekber'e içtenlikle katilmadiklarinin mantikli gerekçelerine ulagilabilir.

3 Nitekim sadece 1876'dan 1914'e kadar ^arlik Rusya'dan Osmanli Devleti'ne be§ yüz bin Müslüman gög etmi§ti. Bunlarin büyük bir kismini Kirim ve Kafkasyali Müslümanlar olu§turmaktaydi. Ayrintili bilgi igin bkz; Ismail Türkoglu, "Pereselenie iz Volgo-Uralskogo Regiona v Osmanskuyu Imperiyu i ego Prigini (1876-1914 gg.), ispovedi v Zerkale: Mejkonfessionalnie Otnogeniya v Tsentre Evrazii (Na Primere Volgo-Uralskogo Regiona XVIII-XXI vv.), Nijegorodskiy Gosudarstvenniy Lingvistigeskiy Universitet im. N.A. Dobrolübova (2012): 476.

4 S.A. Novoselskiy, Smertnost i Prodoljitelnost Jizni v Rossii (Petrograd: Tipografiya Ministerstva Vnutrennih Del, 1916), 100-103.

^arlik Rusya'da farkli dinler ve mezheplere bagli halklar mevcuttu. Ruslar, Rumenler, Rumlar ve Kartvelyahlarm (Gürcüler) gogu Ortodoks idi. Hatta bu mezhebe bagli olanlarin sayilari az olmakla birlikte Tatar ve Finlilerden de insanlar vardi. Türkler, Tatarlar ve Daglik Kafkasya'da yagayan halklar ise Müslüman idi. Müslümanlarin nüfusu genel nüfusun %10,83'üne tekabül etmekteydi. Türkistan cografyasinda yagayanlarin %96'si, Dagistan'da %94,69'u, Bakü'de %82'si, Gence'de ise %62,96'si Müslümandi. Konunun ilerleyen sayfalarda daha iyi kavranabilmesi amaciyla alti gizilen yillarda ^arlik Rusya'nin bünyesinde egitim-ögretim sahasina da göz atmakta yarar vardir. 1897 yilinda gergeklegtirilen bu sayima göre halkin %78'i okuma-yazma bilmiyordu. Bu durumu gagdaglagmanin önünde engel olarak gören ^ar II. Nikolay Aleksandrovig egitim harcamalarini 1914 yilina kadar yedi kat arttirmigtir. Egitime ayrilan bütge bu haliyle bile savunma bütgesinden üg kat fazla hale gelmigtir. Ikinci Sanayi Devriminden itibaren her yil on bin yeni okul agilmasina ragmen yine de durum ig agici degildi. 1911 yili itibariyle toplam gocuklarin ancak %43'ü okula gidebiliyordu. 1912 tarihine kadar 8 milyon 263 bin 999 ögrendnin %83,4'ü ilkögretimde, %5,8'i ortaögretimde, %3,1' i özel orta ögretimde ve sadece %0,9'u yüksek ögretimde tahsilini alabilmekteydi. Geri kalan kesim ise kilise okullari, engelli okullari ve Hristiyanlik dinine mensup olmayan diger dini okullarda egitim-ögretim faaliyetlerinden istifade edebiliyordu.5

^arlik Rusya nüfusunun XIX. asrin sonundan Birinci Dünya Savagi'nin baglangicina kadar olan süreci kapsayan 17 yillik nüfus karakterinin gizilmesinin ardindan ülkede yagayan Müslümanlarin elit tabakasinin Tatarlar bagta olmak üzere üg ana akim polemigi olan Brujuva liberal, devrimci demokratik ve muhafazakär fikirlerin tesirleri altinda kaldigindan bahsedebiliriz. Ülkenin ve aidiyetine sahip olduklarin degerlerin sorunlari ve gündeme dair 1918 yilina degin Tatarca 62 adet gazete basin yayin hayatini kesintili ya da süreli olarak fakat yer yer sansüre maruz kalarak sürdürmeyi bagarmigtir. En etkili olanlarin arasinda Vakit (Orenburg, 1906-1918), Yulduz (Kazan, 1906-1918), Beynelhak (Kazan, 1906-1914), idel (Astrahan 1907-1914), Koya§ (Kazan, 1912-1918), Tormi§ (Ufa, 1913-1918), il (St. Petersburg / Petrograd, 1913-1918) sayilabilir.6 Yine Azat (Kazan, 1906), islah (Astrahan,

5 Statistigeskiy Yejegodnik Rossii na 1915 god., Otd. 1 (Petrograd: 1916), 144.

6 Nadir Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi adli titiz galigmasmda gazete ve dergilerin listesini R.U. Amirhanov'un Tatarskaya Demokratigegkaya Pegati (1905-1907 gg) baglikli eserinden da istifade ederek vermigtir. Burada belirtmek gerekir ki, Nadir Devlet eserinde EoHHe^-XaK (Beyän- el (ül) Hak) gazetesi "Beyan-ül Halk", O^^aT (Olfet /Ulfet) "Ulfet", Koam (Koyag) "Kuyag", Mge^ (Idel) ise "Idil" olarak kaleme alinmigtir. Bkz.: Nadir Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (istanbul: Ötüken Yay., 1998), 57-59; R.U. Amirhanov,

1917-1918), Ulug Türkistan (Tagkent 1917-1918), Kurultay (Kazan 1917-1918) ve Ural (Orenburg, 1907) gazeteleri de bu listeye eklenebilir. Nur, Ulfet (St. Petersburg 1905-1907) ve Baynelhak gazeteleri muhafazakar kimligi ile dini monargist akimin igerisinde yerini aliyordu. Kazan Muhbire, Yulduz, Vakit, Akbar (Kazan, 1907-1908), Burhan-i Tarakki (Astrahan 1906-1911) gazeteleri ise liberal burjuva akima bagliydi. Tan Yulduzu (Kazan, 1907), Azat (Kazan, 1906), Duma, Ural (Orenburg, 1907), Fiker (Uralsk, 1905-1907), Yanga Tormug (Uralsk: 1907-1908), El-Islah (Astrahan 1907) gazeteleri ise devrimci demokratik yayinlar kaleme alarak ilimli bir tutum igerisinde kalmigtir. Müslümanlara yönelik olarak faaliyetlerini sürdüren süreli yayinlara elbette Kafkasya'dan da örnekler verilebilir. Burada meselenin özü bu yayinlarin sayisindan ziyade yayin amaglari ve sahip olduklari özgürlüklerin gergevesidir.7 Qarlik Rusya'nin toplumsal yapisi ile ilgili olarak yukarida gizilen büyük resim aslinda toplumu olugturan milletlerin iginde bulunduklari ve savag gibi olaganüstü kogullarda gösterecekleri reaksiyonu tanimlayabilme agisindan ciddiye alinabilir. Bu gartlari degerlendirmeye almadan meseleleri analize girigmek izahtan vareste sonuglar dogurabilir.

Birinci Dünya Sava§i Arifesinde Müslüman Tebaaya Yönelik Olu§an Güvensizlik iklimi

Imparatorluklar igin büyük savaglara dahil olmak, esasen etnik temelli toplumlarinin huzur ve güvenligini etkileyebilecek büyük imtihanlari da beraberinde getirmigtir. Malümdur ki, 1789 Fransiz Ihtilali sonrasi giderek diger devletlerin ig iglerine sirayet eden milliyetgilik akimi esasinda etnik ve dini tenevvüye haiz imparatorluklarda bagimsizlik ve toprak meseleleri bagta olmak üzere toplumsal düzen, refah ve asayigin dengesini sarsan girift sonuglari ortaya gikarmigtir. Nitekim Osmanli Devleti, XIX. asirla birlikte Balkanlarda, XX. asrin baglarinda ise Orta Dogu topraklarinda dig müdahale güdümlü dogrudan ya da dolayli etkiler girdabinda getrefilli meselelerle kargi kargiya kaldi. Qarlik Rusya ise Orta Asya ile Kafkasya topraklarinda benzer

Tatarskaya Demokratigegkaya Pegati (1905-1907 gg) (Moskva: 1988), 79. Diger gazete isimlerinin bazilarinda da buna benzer harf degigiklikleri mevcuttur. Ismail Türkoglu, Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi'nin 35. cildinde yer alan "Rusya" maddesinin "Ülkede Islamiyet" baglikli dördüncü bölümünde bu gazetelerin isimlerini zikretmigtir. Burada Nadir Devlet'in "Beyan-ül Halk" olarak verdigi gazetenin ismini "Beyanülhak" olarak yazmigtir. Bkz.: Ismail Türkoglu, "Rusya: Ülkede Islamiyet", TDViA, C. 35, 265. Rusga kaleme alinan eserlerde de bu tür farkliliklar gözlemlenmigtir. Anlagilmasi oldukga kolay bu durumun temel nedeni ise yazarlarin mevcut dillerindeki ses uyumlarini gözeterek gevirmeleri ya da sehven harf hatalari yapmalaridir.

7 "Istoriya Izdaniya Gazet v Tatarstan", TATARICA, Erigim tarihi 06.10.2020, https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/periodicheskie-izdaniya/istoriya-izdaniya-gazet-v-tatarstane

suregleri farkli fraksiyonlarda bunyelerinde nispeten hissetti. Fakat ^arlik Rusya'nin Osmanli Devleti'ne kiyasla elini guglendiren en onemli husus ise dig etkilere kargi daha kontrollu ve hazirlikli olmasiydi. Hatirlanacagi uzere, Sanayi Inkilabi ve dolayisiyla teknolojinin ilerlemesi aslinda imparatorluk yonetimlerinin ve sinirlarin kaderini derinden etkileyen pek gok etki silsilesinin perdesini aralamigti. Bu etkilerden biri de kitle iletigim sahasiydi. Insanlar arasindaki iletigimin bir evvelki yuzyila nazaran basin yayin organlari bagta olmak uzere birgok alanda hiz kazanmasi toplumsal birligin saglanmasina katkida bulunan pozitif geligmelere vesile oldugu gibi ayrilikgi hareketler ve isyanlar gibi olumsuzluklara da bir nevi zemin hazirlamigtir. Kamu diplomasisinin sureli yayin organlari araciligiyla filizlenmeye bagladigi bu yillarda, Imparatorlugun ozellikle etnik ve dini farkliliklarinin oldugu buyukgehirleri ile ucra kogelerinde kaotik ortamlarin onune gegebilmek amaciyla bir takim mekanizmalari kullanmigtir. Bunlar arasinda guglu istihbarat tegkilatlari, koruyucu yasalar ve sansur uygulamalari bagta gelmekteydi. Bu minvalde, Birinci Dunya Savagi'nin hemen evvelinde Rus idarecilere kargi Musluman tebaa arasinda hognutsuz ve abartili tepkiler olugmamasi ya da halifelik makaminin alacagi kararlarin ulkesinde yagayan Muslumanlari cereyani altina almamasi amaciyla ^arlik rejimi bir takim planli onleyici faaliyetleri yururluge koymugtur. Ozellikle halifelik makamini elinde tutan Osmanli Devleti ile savaga tutugulmasindan sonra ilani kuvvetle muhtemel fetva ile Rusya Muslumanlarinin ayaklandirilmasinin engellenmesine yonelik adimlar atilmigtir. Bu dogrultuda kargi propaganda mekanizmasinin canli halde tutulmasi, toplumun kanaat onderlerinin ve din adamlarinin Petrograd'in politik manevralarina uygun ozelliklerde segimi, istihbarat birimlerinin disiplinli faaliyetleri ve sivil toplum kuruluglarinin yakin takibe alinmasi gibi uygulamalara bagvurulmugtur.8

Osmanli Devleti ile ^arlik Rusya'sinin Birinci Dunya Savagi'nda kargi kargiya gelmeleri Musluman ve Hiristiyan tebaalara sahip olmalari nedeniyle bazi olasi sorunlari tetiklemigtir. Balkanlarda hezeyan yagayan Osmanli Devleti, Ermeni ve Rumlarin durumunu hudutlari iginde guvenlik birimleri araciligiyla, hudutlari diginda ise Tegkilat-i Mahsusa'nin imkanlari olgusunde takip etmigtir. Ote yandan, 1905 Ihtilali'ni toplumsal izler birakarak atlatan ^arlik Rusya ise Birinci Dunya Savagi arifesinde topraklarinda yagayan Musluman tebaayi ozellikle Cihad-i Ekber'in ilan edilmesinin ardindan9 daha dikkatli kontrol etmigtir.

8 R.M. Portugalskiy, P.D. Alekseev i V.A. Runov, Pervaya Mirovaya v Jizneopisaniyah Russkih Voenagalnikov (Moskva: Izd. Elakos, 1994), 25.

9 "Beyanname-i Humayun Suretidir", Tanin, 31 Tegrinievvel 1330 (13 Kasim 1914).

Rusya Müslümanlari; idil (Volga) - Ural, Türkistan, Kafkasya ve Sibirya topraklarinda yagamaktaydi.10 Tahmin edilecegi üzere aralarinda mezhep, tarikat ve görüg farkliliklari mevcuttu. Esasinda Kafkas Müslümanlari Sünni ve §ii olarak iki ana gövdeye ayrilmaktaydi. Bütün bunlardan da önemlisi Türkistan Müslümanlarinin Osmanli Devleti ile düzenli kara baglantisinin olmamasi dikkatlerden kagirilmamasi gereken bir husustur. Belirtilen faktörler akla getirildiginde, Panislamizm ideolojisi agisindan Halifelik gücünden, Pantürkizm ideolojisiyle de etnik cenahlardan istifade etmek isteyen Osmanli Devleti igin stratejik bir avantaj olugabilecegi gibi Qarlik Rusya'si igin ise ordu igindeki güvensizlikten halk isyanlarina varincaya kadar farkli sorunlara kapi aralayabilirdi. Tüm bu kugku ve güvensizlik iklimi Rus idarecilerin Müslümanlara yönelik fobinin artmasina, akabinde de baski politikalarina bagvurmasina vesile olabilirdi. Nitekim 20 Temmuz 1914 tarihinde istanbul'da yer alan ve ismini sakli tutan bir Rus gazetecinin Kazan'da yer alan M. V. Zverev'e yazdigi mektupta, istanbul'da Tatar Dernegi'nin resmen faaliyetlerini sürdürdügünü ve hatta Tatar diasporasinin aktif bir bigimde Rus kargitligi üzerine lobicilik yaptigini belirtiyordu.11 Müslüman ve Hiristiyanlarin ig ige yagadigi Kafkasya'da da durum mercek altindaydi. 28 Eylül 1914'te Tiflis'te bulunan Kafkas Okul Bölgesi Silah Uzmani S. S. Larionov, Petrograd'da yer alan M. R. Zavadskiy'e gönderilen yazisinda her ne kadar Kafkasya halkinin Rus vatanina kalbi bagliligina dair ifadelere yer verse de Zavadskiy, 23 Ekim 1914'te kaleme aldigi cevabi mektubunda "bu manevi bagliligin sevgiden ziyade postu deldirmeme isteginden" kaynaklandigini dile getiriyordu. Ona göre Ermeniler Ermenistan'in kurulmasi, Gürcüler Türklerden korktuklari, Sünni Tatarlar ise rahat yagaminin bozulmamasi amaciyla Rusya'nin güvenlik gemsiyesinin altindaydi. Yani hepsinin Rus galibiyetinden bir beklentisi vardi.12

10 Türkiye'de Qarlik Rusya Müslümanlarim konu alan degerli galigmalar negredilmigtir. Bunlar arasinda Nadir Devlet'in Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, A, Ayda'nin Sadri Maksudi Arsal, A.B. Taymas'in Rus ihtilalinden Hatiralar (1917-1919), Z.V. Togan'in Türkistan ve Diger Müslüman Dogu Türklerinin Milli Varlik ve Kültür Mücadeleleri, Hakan Kirimli'nin Kirim Tatarlarinda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916) sayilabilir. ^aligmamizin Özetinde de belirtildigi üzere mesele Rusga kaynaklar ve eserler igiginda incelenmeye galigildi. Bkz.: Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (istanbul: Ötüken Negriyat, 1998); A, Ayda, Sadri Maksudi Arsal, (Ankara: Kültür Bakanligi Yay., 1991); A.B. Taymas, Rus ihtilalinden Hatiralar (1917-1919) (istanbul: Güven Basimevi, 1947); Z.V. Togan, Türkistan ve Diger Müslüman Dogu Türklerinin Milli Varlik ve Kültür Mücadeleleri (istanbul: 1969); Hakan Kirimli, Kirim Tatarlarinda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916) (Ankara: TTK, 2010).

11 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 976, L. 36.

12 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 997, L. 1514.

Rusya Müslümanlari üzerindeki güphelerin bertarafi, Rus idareciler ile emniyet birimlerince belli bagli kritik bölgelerin kontrol edilmesi ve siki denetim uygulamalarinin etkisiyle kismen saglanabilmigtir. Petrograd'da ikamet eden politika belirleyicilerince Müslümanlara yönelik olarak sistematik propaganda ve sansür mekanizmalari yürütülmüg ve casuslarin galigmalari ise mümkün mertebe engellenmigtir. Propaganda Birinci Dünya Savagi gibi topyekün gatigmalarin yaganacagi ve yukarida da belirtildigi üzere teknolojinin basin yayin kanadinda bir evvelki asra nazaran ilerledigi bir gagda toplumlar üzerinde tehlike tohumlari sagabilir ya da belirlenen tarafa yönlendirme igin manivela vazifesi görebilirdi. Bu süregte devlet propagandasi da sansür uygulamalariyla kargit propagandalara yönelik olarak önlem almigti. Ardindan, egitimsiz ve fakir yiginlar üzerinde sade ve anlagilabilir, kolay erigilebilir, sürekli ve etkileyici yöntemlerle saf akillara rahatlikla hitap edilebilir bir mekanizma ile yürütülmügtür. 13 Din ve inang üzerinden dügman eliyle yikilmig, yakilmig kilise ve manastir fotograflarinin verildigi görsel bir propaganda faaliyeti yürütüldügü gibi dügman askerlerde abartilara kagilarak " degersizlegtirilerek, alayci bir üslupla ya da girkinlegtirilerek" karikatürize edilmigtir. Kiyafetleri kisa, yamalikli ve dikigleri sökük, burnu kemerli ve büyük, kisa boylu gigman veyahut gelimsiz, kambur, iri gözlü, kalin kagli, bakiglari korkulu ya da girkin, esmer, biyikli, püsküllü fesli, galvarli, dar yelekli, ince uzun sivri yirtik pabuglu ve zincire bagli Alman kuklasi geklinde gizdikleri Türk askerleri hilal ya da cami minareleri önünde resmedilmigti.14 Slavlari bu türden "ötekiler" üzerinde birlegtirici ve harekete gegirici faaliyetlere yogunlagtirirlarken, Müslüman ve diger halklarin duygu ve dügüncelerini kapsayan rahatsizliklar ise ikinci plana ötelendi. Ne var ki, bu tür faaliyetleri savaga katilan hemen hemen tüm büyük batili gügler yurttaglari üzerinde savagin uzamasi kuvvetle muhtemel yillari göz önünde bulundurularak motive edici bir aygit olarak abartiya ve alaya kagarak ya da sade bir gizim ile kullanmigtir. Bu türden gabalar, gocuklarini silahaltina alacagi ve vergi oranlarini arttiracagi halkinin tepkisini önlemek igin de kullanilmigtir. Ayrica bilgiyi dezenformasyon ile degigtirebilme kabiliyetine haiz bir mesai ile askeri propaganda sürecine de hiz verilmigtir. Öte yandan

13 K.K. Zvonarev, Russkaya Agenturnaya Razvedka Vseh Vidov do i vo Vremya Voyni 1914-1918 gg. (Kiev: Izdatelskiy Dom Knyaginya Olga, 2005), 12.

14 Petrogradskiy Listok 326 (29.11.1914); "Razriv Diplomatigeskih Snogeniy s Turtsie", Petrogradskiy Listok 288 (20.10.1914); "Perevozka Turetskih po Jeleznoy Doroge", Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914); "Voyna protiv Rossii", Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914); "Pod Gibnozom", Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914); "Troyanskiy Kon", Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914); "Debut v Turetskom Teatre", Petrogradskiy Listok 291 (23.10.1914); "Na Olimp Troystvennago Soyuza", Petrogradskiy Listok 298 (30.10.1914).

kamusal huzuru saglamak amaciyla din ayrimi gözetmeksizin tüm basin yayin faaliyetleri kitlesel hareketlenmelere cesaret vermesin anlayigiyla sansür süzgecine maruz birakilmigtir. Üstelik gikarilan caydirici yasalar ile de bu tür faaliyetlerin önlenmesi yönünde tedbirler alinmigtir. Sansüre dayali kontrol mekanizmasi asker mektuplarina kadar da indirgenmigtir. Askeri sansür birimlerince, Müslüman askerlerinin mektuplarinin igerik analizine gidilmig ve bu mektuplarda kadercilik ve karamsarligin ön planda oldugu tespitine varilmigtir.15 Hatirlanacagi üzere Rusya Müslümanlarindan özellikle Tatarlar 1912 Balkan Savaglari sirasinda Osmanli Devleti'ne yönelik yardim faaliyetlerinde bulunmug, yerel basininda ise yönetimi ürkütmeyen diplomatik üslup ile Osmanli Devleti'nin mücadelesine bir nevi dolayli da olsa destek sunmuglardi. Bu örnekten hareketle Qarlik Rusya'si "sempati" agirlikli dahi olsa böylesi faaliyetleri hälä esas olarak tehlikeli addederek engellemek igin kapsamli bir galigma yürütmügtür. Hatta 22 Ocak 1915'te A. A. Karbovskiy, Qarlik Rusya Parlamentosu Duma'nin sagci vekili G. G. Zamislovski'ye "Bir söylentiye göre Orenburg Valiligi kontrolünde Müslüman Komitesi Türkiye igin nakdi yardim faaliyetlerini sürdürmektedir. Halbuki gikan bu haberler asilsiz ve sagma... Bilakis Müslüman kitleler Kizil Hag ve Kazaklarin ihtiyaci olan atlarin temini igin gayret harciyorlar." diye bildiriyordu.16 Ancak bu görüg oldukga tartigma götürür vaziyetteydi. ^ünkü Tatar basini tüm bu önlemlere ragmen Türklerin galibiyet haberlerine satir aralarinda yer vermigtir. Maglubiyet haberlerine ise neredeyse deginmemigtir. Bu tarz haberler Müslümanlar arasinda kargilik buldugundan gazete tirajlarini %50 oraninda arttirmigtir. Haberlere kargi olan bu ilgi haliyle Rus idaredlerin dikkatinden kagmamigtir. Rus emniyet birimleri bu tarz havadisleri gazete sütunlarina tagiyan sorumlulara yönelik baski politikalari uygulamaya girigerek tepki ve örgütlenmelerin önüne gegmeye galigmigtir. Alinan bu önlemler sonucu gazete tirajlari %50 oranin da azalma göstermigtir. Bürokratik ve askeri sansüre bir de oto sansür eklenmigti. Üstelik gazete ve dergilerin gehir igi ya da gehirlerarasi dolagiminda bariz sikintilar tezahür etmigtir. Öte yandan, Qarlik topraklarinda Müslümanlarin yogunlukta yagadigi topraklarin her bir kögesinde cadi avina dönügen casus arayigi ile güpheli gözlemlerine odaklanilmigtir. §üphelilerin suglari mahkemelerde kesinlegtigi takdirde mülklerine el konulma, sinir digi edilme hatta ölümle cezalandirilma gibi agir cezalara da garptiriliyorlardi.17 Bu durum Rusya Müslümanlarinin Osmanli

15 Dilara Usmanova, "Rossiyskie Musulmane i Propaganda v godi Pervoy Mirovoy Voyni (19141916 gg.)", Asta Slavica Japónica 37 (2016): 74.

16 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1011, L. 183.

17 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane...", 78.

Devleti'ne olan sempati ya da örtülü destekleri hususuyla iligkilendirilerek "dügman" ya da "vatan haini casus" yaftasiyla figlenme endigesi sosyal cesaretlerinin kirilmasina yol agiyordu.

Birinci Dünya Sava§i'nda £arlik Rusya Ordularinda Müslüman Askerler

Savagin ilk yillarinda ^arlik Rusya igerisinde 3,4 milyon insan silahaltina alindi. Savagin tüm yillarinda bu rakam 19 milyona gikarak genel nüfusun %10,5'ine tekabül etti. Bu haliyle bile birgok Avrupa ülkesinde silahaltina alinanlara göre daha az bir rakam idi. Silahaltina alinma yagi 20 olup üst yag siniri 43'tü. Subaylar igin ise 55 yag üst sinir olarak belirlenmigti. Orduda görev yapan Müslüman askerlerin sayisi ilk günlerde 38.000 ile genel rakamin sadece %3,1'ini olugturmaktaydi. Bunlarin kahir ekseriyeti Tatarlar ile Bagkurtlardi. Hatta kendisini Müslüman olarak tanimlayanlar ise 35.800 civarindaydi. 269 Müslüman subayin sadece 13'ü general seviyesine erigebilmigti. Bu rakamlari kaile almamiz durumunda vaziyetin özünde Müslümanlara yönelik güphelerin sakli oldugu hipotezine ulagilabilir. Ancak ilerleyen yillarda Müslüman askerlerin silahaltina alinmasi igi yayginlagti. ^arlik Rusya'nin Birinci Dünya Savagi'na igtirak etmesi imparatorlugun Müslüman nüfusu üzerinde memnuniyetsizlik ile kargilandi. Rostov Müslüman Cemiyeti Yönetim Kurulu raporunda bu hognutsuzluk "savag ilanindan sonra toplumumuz gok hassas bir felg yagadi" geklinde dile getirildi. Tezahür eden ortam Ufa'da Mirsaid Sultan Galiyev'inde iginde bulundugu Tatar-Bagkurt sosyalist grup tarafindan kullanildi. Grubun ordu igerisinde yer alan Müslüman askerlere yönelik bir bildiri yayinlayarak onlari isyana sürükleyip ordudan ayrilmaya tegvik ettigi belirtildi. Bu bildiri ile sadece Tatar, Bagkurt, Kafkasyali ya da Türkistanlilari degil ayni zamanda Türkler ile Persleri de hedefledikleri agikti. Bu grubun Bagkurt bir ögretmeni halki etkilemek adina faaliyetlerinden bahsetmek amaciyla Orenburg'un kuzeyinde Ufa'nin ise güneyinde yer alan Sterlitamak'a gitti. Bu arada eyaletin diger gehirleri olan Birsk ve Belebey'de isyan gikti. Ne var ki isyanin bastirilmasi uzun sürmedi ve hayatini kaybeden Tatar ve Bagkurtlar oldu. ^arlik Rusya istihbaratina göre Kazan Tatarlari arasinda savag konusunda isteksizlik asker kagagindan rahatga anlagilabiliyordu. Taninmig yazar ve Tatar Ulusal Hareketinin lideri Muhammedgazi Gilyazeddin ishaki durumu gu sözlerle ifade ediyordu. "Türk halki durumdan oldukga rahatsiz ve seferberlikten kaginmaktadir. Türk aydinlari ise durumu boykot etmektedir." ishaki, ^arlik ordusunda Türk subaylarin askerlerin oranina göre oldukga az oldugunu bilmekle birlikte, tipki 1904-1905 Rus-Japon savag sonrasi yaganan

1905 ihtilali örneginde oldugu gibi bu savag sonunda da bir ihtilal olacagini tahmin ediyordu. Hokand Özerk Bölgesi'nin eski lideri Kazak M. ^okayev ise Türk halklari arasindaki hognutsuzlugun durumunu biraz abartili bir dille aktarip dramatize etmekteydi. Ona göre Rusya Türkleri diglerini gicirdatarak sessizce Rusya'nin gökügünü istiyor ve bunu bekliyordu. Bu kitlenin Rusya iginde gimdilik sessiz olduklarini, bazilarinin zoraki vatanseverliklerinin halkin igindeki ruh halini örtemeyecegini de sözlerine ekliyordu.18

26 Agustos 1914 tarihli Kazanskiy Telegraf gazetesine göre 15 bin civarinda Petrogradli Müslüman dua etmek igin Tatar Camiinde19 toplanmigti ve akabinde Osmanli Devleti'nin Rusya'ya saldiri baglatmasini protesto etmiglerdir. Osmanli Devleti'nin tarafsizligini ihlal edecegi yönünde Kazan, Ufa, Orenburg, Troitsk gibi Müslüman yogunluklu yerlerde ikamet edenlere yönelik olarak Petrograd Ahunu M. S. Bayazitov ve diger ünlü Petrograd Müslüman temsilcileri Müslümanlar olarak Osmanli Devleti'ni "Rusya'nin bütünlügüne tecavüz etmesini" protesto eden telgraf göndermiglerdir. 10 Eylül 1914'te Orenburg'daki Tatar gazetesi Vakit bu protesto ile ilgili olarak gunlari kaleme almigtir. "Rusya'da yagiyoruz ve biz Rus halkiyiz, Rusya vatandagiyiz... Ayni zamanda bizler Türklerin hem din hem de kan kardegleriyiz ve bu nedenler onlarin barig ve güven igerisinde yagamalari, komgulari ve özellikle anavatanimiz Rusya ile barig igerisinde olmalari arzumuzdur. Bu dogrultuda Rusya'miza zarar verecek bir eylemde bulunmamalari ve ilerleme yolunda Bati Medeniyetinin peginden gitmelerini isteriz." Petrograd, Kazan, Ufa, Nijniy Novgorod ve diger gehirlerde yagayan Müslümanlarin temsilcileri Kazan ve Ufa'daki mollalar tarafindan baglatilan Osmanli kargiti protestoya imza attilar. Bu geligmeler Rus ordusunda görev yapan Müslüman askerler üzerinde tesirli oldu.20

Orenburg Müftüsü M. Sultanov 14 Ekim 1914 tarihli fetvasinda Rusya Müslümanlarina gu gagrida bulunarak "Biz Müslümanlar, bu zor zamanlarda tüm Rusya halki ile birlikte devletimizin dügmanlarini püskürtmeye yardim etmeliyiz... Ve önceki savaglarda oldugu gibi bizden evvelkiler vatani savunarak fedakarliklarini gösterdiler ve bizler de Allah'in izniyle bu savagta da

18 Salavat Ishakov, "Musulmane v Russkoy Armii v Pervuyu Mirovuyu Voynu", Eri§im Tarihi: 17.11.2019, https://www.liveinternet.ru/users/708893/post63496453.

19 Tatar Camii 1909-1920 tarihleri arasinda yaptirilmijtir. St. Petersburg §ehrinin Gorkovskaya Bölgesinde yer almaktadir ve Çarlik Rusya'nin yönetildigi Ki§lik Saraya (Zimniy Dvorets) sadece 2,5 km mesafededir. Çift minareli ve tek kubbeli olan bu eserin yapilmasinda hayirda bulunanlar Buhara Emiri Seyid Abdulakhad Han, Tatar ve Azerbaycanli giri§imcilerden Haci Zeynelabidin Tagiyev, Murtuza Muhtarov ile Petersburg Müslüman Yardim Dernegi'dir. Be§ bin kigi kapasiteli camiinin minareleri 48 metre kubbesi ise 39 metre yüksekliktedir.

20 Ishakov, "Musulmane v Russkoy Armii..."

vatanseverliklerimizi bir kez daha gösterecegiz..." geklinde dügüncelerini aktardi.21

Rusya Müslümanlari 18 Ekim 1914'de Igigleri Bakanligi'nin gönderdigi gizli genelgeyi kabul etti. Bilindigi üzere 29 Ekim 1914'te Osmanli Devleti Alman kruvazörleri Goben ve Breslau'nun bagini gektigi savag gemileri ile Kirim'i bombaladi. Bunun üzerine 3 Kasim 1914'te Rusya, Osmanli Devleti'ne savag ilan etti. Bu tarihten bir hafta sonra ise Osmanli Devleti Rusya, ingiltere ve Fransa häkimiyeti altindaki Müslümanlari da ilgilendiren Cihäd-i Ekber ilänini gergeklegtirdi. Bu meydan okumanin gerisinde yatan temel dügünce Ingiltere, Fransa ve Rusya'nin Müslüman halklarini ayaklandirmakti. Bu gagri sadece sivil Müslümanlari degil ayni zamanda itiläf kuvvetlerinin iginde silahaltina alinmig Müslüman gengleri de ilgilendiriyordu. 11 Kasim 1914'te Orenburg Müftüsü Sultanov, bu adimin ne Türkiye'nin gikarina ne de Müslümanlarin yararina oldugunu duyurdu. Ayrica Rusya vatandagi olarak vatanlarinda sükünet ile yagadiklarini bu süküneti bozacak dügmanlarina kargi vatanlarini koruyacaklarini sözlerine ekledi. Kirim Müftüsü A. M. Karagayskiy ise Müslümanlara hitap ederek, "Türkiye, anavatanimiza ki iginde Müslümanlar da ya§amaktadir, saldirmaya cesaret etti. Bu nedenlerdir ki, vatanimizi dü§manlardan kovarak kutsal vazifemizi yerine getirmek igin sava^maliyiz" diyordu. Hatta Türkistan'da ünlü ilahiyatgi Molla M. Behbudi kendi dergisi Oyna (Ayna)'da 1915 yilinin baglarinda Türkiye'de ilän edilen cihada elegtiri yazisi kaleme alip Rusya'ya bagliligini dile getirdi. Ona göre Türkistan halki sakin, ölgülü ve ^ar'a sadik kalmalidir. Aksi takdirde kendilerini kaginilmaz bir ölüme terk edeceklerdi. ^arlik Rusya tarafindan savaga katilan on binlerce Müslüman'in cepheden farkli farkli istekleri olmakla birlikte Hadi Maksudov'a yazilan bir mektupta gu satirlara yer verilmigti: "Burada bulanan Hristiyan askerlerin rahipleri yanlarindayken bizim ise mollalarimiz bulunmamaktadir." Müslüman kamu kuruluglarinin temsilcileri Aralik 1914'te Petrograd'da biraya geldi. Her bir askeri birim igin masraflari devlet bütgesinden kargilanmak üzere bir Müslüman din görevlisinin gönderilmesi hususu yönetime aktarilmigtir. Ancak yönetim bu ihtiyacin giderilmesinde acele etmedi. Öte yandan Orenburg Muhammed Ruhani Meclisinin galigmalari Müslüman askerlerin hoguna gitmemekteydi. Onlara göre bu meclis savag kogullarina göre hazirliklar gergeklegtirmemigti. Yarali Müslüman askerler hastanelerden yazdiklari mektuplarda mollalarin hog olmayan muamelesinden bahsetmekteydiler. Tatar gazetesi Turmu§ (Yagam)

21 V.P. Buldakov, "Voyna i islamofobiya v Rossii 1914-1916", Pervaya Mirovaya Voyna v Vostognom izmerenii (Moskva: iB RAN, 2014), 32.

Orenburg Muhammed Ruhani Meclisi'nin askeri mollalar hazirlamak zorunda kaldigini 22 Mayis 1915'te sayfalarina tagimigtir.22

Savagin özellikle Almanlarla olan cephelerinde kayiplarin artmasi ile birlikte ^ar II. Nikolay 1916'ta Müslümanlarinda savaga alinmasi hususunda emirname yayinlamigtir. Silahaltina alinmak istenen Müslümanlardan özellikle cephe gerisinde siper kazma, temizlik ve yemek igleri ile ilgilenmeleri beklenmekteydi.23 Bu cümlelerden bile orduda görev alacak Müslüman askerlere yaklagim agikga divana yatirilabilir.

Rusya Müslüman Önderlerinin Dinda§larma Yönelik Faaliyetleri

1914 yilinin sonlari ile 1915 yilinin baglarinda ilk Türk esirler Rusya'ya getirildiklerinde onlarin genellikle Rusya Müslümanlari ile kargilagtirilmamasina özen gösterildi. Yaganmasi muhtemel olumsuzluklara kargin Türk esirlerinin Sibirya taraflarina kadar gözetim altinda sürgünü gergeklegtirildi. Ayrica, 1916 yilinda Türk-Tatar Örgütü Rus idareciler tarafindan Türk esirlerinin kagigini organize etmesi güphesiyle tahkikata tabi tutuldu. Ancak takip sürecinde elle tutulur ciddi delillere rastlanilmamigtir. Bir yandan bu tür siki denetimler yapilirken öte yandan da Müslümanlarin tepkisini daha fazla gekmemek igin medreselerde okuyan genglerin en azindan egitim ögretim dönemi bitinceye kadar silähaltina alinmamasi yönünde karar alinmigtir.24 §üphe sürecinde Orenburg Muhammedan Ruhani Meclisinden Muhammedyar Sultanov tarafindan Rusya Müslümanlarina yönelik bir fetva kaleme alinmigtir. 14 Ekim ve 11 Kasim 1914 tarihlerinde sunulan fetvada: "Rus devleti bizim sevgili vatanimiz ve bizlerin tatli kalbidir... Ve Müslümanlar evvelki savaglarda anavatanlari savunurken büyük fedakarliklar göstermiglerdi ve bizden öncekilerin yaptigi bu fedakarlik gibi ingallah bu sefer de guan ki Müslümanlar olarak bizler vatanseverliklerimizi bir kez daha gösterecegiz"25 deniliyordu. Bu satirlardan da anlagilacagi üzere, Qarlik Yönetimine yakin Müslüman segkinler, Müslümanlarin Qarlik idaresine yönelik husumet beslenmesinin önüne gegmek hatta Rusya dügmanlarina yönelik birlik ruhuyla hareket etme isteklerini dile getirmiglerdir.

Bu hususlarla ilgili olarak bilinmesi gereken önemli bir nüans mevcuttur. Rus tarafi Müslümanlarla dügman propagandasini iligkilendirip kontrol mekanizmalarini devreye sokarken aslinda gergeklegtirmek istedikleri amag

22 Ishakov, "Musulmane v Russkoy Armii..."

23 Ishakov, "Musulmane v Russkoy Armii."

24 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane.", 83.

25 L.R. Galaullina, "Tatarskaya Pressa 1914-1915 gg. Ob Otnogenii Rossiyskih Musulman k Pervoy Mirovoy Voyne", Uçenie Zapiski Kazanskogo Gosudarstvennogo Universiteta (Kazan: 2008), 136.

kafa karigtiria kargi propagandadir. Boylesi kurnaz bir planla Muslumanlari, Musluman onder ve taninmiglarla istedikleri "vatansever" gizgiye tagimak istediler. Bunlar arasinda Orenburg Muftusu Muhammedyar Sultanov, dini lider Muhammed Safa Bayazidov ve taninmig yayina Muhammed Hagetlage de bulunuyordu.26

Yukaridaki ornekler uzerinden puruzsuzce anlagilacagi uzere, ^arlik emniyet birimlerince, topraklarinda Islam temelli olugabilecek propagandalara kargi harekete gegilmigtir. Bu minvalde, basin ya da soylem uzerinden yurutulebilmesi muhtemel kigkirtmalara kargi da hizli ve caydirici adimlar atilmigtir. Elbette 20 milyon km2lik buyuk bir imparatorlukta milyonlarca Musluman'in yagamasi ve bunlarin istenilen duzeyde yonetime tabi halde tutulmasi tahmin edilebilecegi uzere kolay bir mesele degildi. Ustelik 1905 Ihtilali'nin sosyo-kulturel ve ekonomik yankilari hala tam olarak gegmemigti. Ote yandan, onlarca partinin ve duguncenin var oldugu bir suregte bunu bagarabilmek kapsayici ve ustun gayret gerektiren bir politika ile mumkun olabilirdi. Bu gartlar goz onunde bulunduruldugunda Ruslarin birkag avantaji soz konusuydu. Bunlarin baginda Musluman gogunlugun yagadigi topraklarin Asya orneginde oldugu gibi Avrupa ulkelerine uzak cografyalarda yer almasiydi. Ikind buyuk avantaj ise Osmanli Devleti'nin parlak devirlerinden uzak bir halde bulunmasi ve sinirlarina en yakin mesafede olan Kafkasya Musluman ve Turkleri uzerinde bile istenilen duzeyde tesir edilememesiydi. Uguncu buyuk avantaj ise Rusya Muslumanlarinin egitim ogrenim seviyelerinin duguk, lobicilik stratejilerinden yoksun ve basin organlarinin etkin galigmamasiydi. Diger durumlarin yaninda bu faktorler neticesiyle de Rusya Muslumanlari Petrograd'a kargi ozerklik ya da bagimsizlik hakki talep etme girigimlerinden oldukga uzak bir konumda idi. Ote yandan Cedidgilik Hareketleri sinirli zaman ve cografyada kismi olarak varlik gosterebilmigti. Yaganan bu geligmelere ragmen ^arlik birimleri Rusya Muslumanlarinda olasi bir uyanig hareketine kargi tedirgin ve tetikteydi. Bununla birlikte, Istanbul ve diger gehirlere Rusya'ya yonelik faaliyetleri yakindan takip edilmesi amaciyla yetigtirdigi istihbaratgilarini gonderiyordu. Savagin hemen baglarinda bu ajanlardan biri olan A. Smirnov tarafindan Muhammed Safa Bayazidov'a Osmanli Devleti'nin Rusya Muslumanlarina yonelik girigimleri hakkinda bir mektup gonderilmigti. Smirnov'un Turklerin Rusya Muslumanlari uzerindeki bilgi kirliligi igerikli galigmasi oldugu bilgisini gegtigi mektubu Bayazidov tarafindan Rusya Muslumanlarinin Rusya'daki durumu ve ulkelerine bagliliklarina dair cevabi mektubu ile kargilik gormugtur. M.S.

26 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane...", 86.

Bayazidov mektubunda Rusya'da 17 milyon Müslümanin yagadigini, 24581 Islam toplulugunun, 26960 ibadet binasinin, 47 hayir kurumunun, 35 egitim binasinin bulundugunu ve 5 dinin bu memlekette rahatga kültürlerini yagattigini bu özgürlüklerin temelini de ^arige II. Katerina'ya borglu olduklarini ilave etmigtir.27 Ancak Safa Bayazidov'un bu dügünceleri ne kadar gergegi yansitmaktadir elbette tartigma götürür. ^ünkü Bayazidov Rusya tarafindan bagli bulundugu kuruma atanmig ve atama süreci de Rusya Müslümanlari arasinda tartigmalara vesile olmugtu.

Anti Alman propaganda faaliyetlerini yürüten birimin hizmetinde olan ünlü yayinci Muhammed Hacetlage ise 1916 §ubatinda Hac vazifesi igin Buhara'dan Osmanli Devleti topraklari olan Mekke'ye gitmenin sikintilarini aktariyordu. Hatirlanacagi üzere, Qarlik Rusya gazete ve mecmualarinda 1914 sonlarinda Osmanli Devleti'ni Alman Kayseri II. Wilhelm'in elinde kukla bir devlet olarak gösterilmesi yukarida ifade edilmigti. Ancak kendi Müslümanlarina yönelik gik olmayan bir dil kullanilmamigti. Hatta onlar igin vatanseverlik temasi agiga gikarilmigtir. Nitekim 1917 §ubat ayinda Niva dergisinde "Gizli Kahramanlar" bagligi altinda Rusya'ya bagli "Tatar Kahraman"i ön plana gikararak Rusya Müslümanlarini etkileme yoluna gidilmigtir. Tatar Gilmanov'un kahramanca savagini anlatan makalenin kayda deger bir sonucu ise: "Cesur Müslümanlarimiz, halifenin cihat ederek peygamberin yegil bayragi altina alinma gagrisina böyle cevap veriyor. Rus Müslümanlar görevlerini hakkiyla yerine getiriyor"28 diye yaziyordu.

Dil ve üslup konusunda dikkatli olmaya galigan Qarlik Rusya Sansür Komisyonu diger taraftan Rusya Müslümanlarinin faaliyetlerini de mercek altina almigti. Alinan bu önlemeler sonucu savag boyunca Tatarlarin Rusya'daki faaliyetlerinde bariz bir tutukluk gözlemlenmigtir. Qarlik kontrolünde alinan tüm bu baskici ve korkutucu önlemler aslinda Rusya'nin özellikle maliyeti oldukga ucuz olan alana yöneldigini ispat etmektedir. Diger türlü Müslümanlarin sadakatini kazanma yönlü verilen ugragilar oldukga pahali ve riskli yöntemler olarak nitelendirilebilir. Ancak basin yayin ve kontrol mekanizmalari diginda Qarlik Rusya'nin atadigi Müslüman din adamlarinin vaazlari halk üzerinde etkin bir uygulama olarak kayda gegirilmigtir.

Rusya Müslüman Entelektüellerinin Uluslararasi Lobi £ah§malari

27 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane...", 86-87.

28 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane.", 88.

1915 yilinin sonunda Türk-Tatar Halklarinin Haklarini Koruma Komitesi, Budapegte'den Viyana'ya, Berlin'den Sofya'ya kadar birçok Avrupa gehrinde Rus yönetimi ile olan maruzatlarini dile getirmek için kayda deger bir misyon seyahatine çikti. Bu komitenin üyeleri, belirtilen gehirlerde hem Müslümanlarin sorunlarini tartigti hem de sorunlara kargi bir memorandum yayinladi. Komitenin bir aya yakin bir süredir Avrupa gehirlerinde faaliyetlerini sürdürmesinin ardindan 22 Ocak 1916'da Istanbul'a intikal etti. Idil, Kazan, Türkistan ve Kirim Türk-Tatar lehçeleri ile faaliyetlerini sürdüren bu komite Rus cenahinca da yakindan takip edilmigtir. Komite, lobicilik kanaliyla halki etkileyerek davaya ortak etmek amaciyla halka açik konferanslarla ve raporlarla etkinliklerini peyderpey sürdürdü. Özellikle, Aralik 1915'te Budapegte'deki Macar Ulusal Akademi salonunda, Kazan'in ünlü Tatar âlimi Yusuf Akçora / Akçura, "Rusya Türk-Tatar Müslümanlanmn Bugünkü Durumu ve Özlemleri" konulu bir konferans verdi. Daha sonra, ismi zikredilen metni Almanca ve Fransizca olarak iki ayri brogür olarak yayinlandi.29

Müslüman temsilciler, Alman istihbarat servislerinin aktif katilimiyla 1916 baharinda faaliyetlerine baglayan "Rusya'da Rus Olmayan Halklar Birligi" ne de katildi. 7 Mayis 1916'da Birligin liderleri Stockholm'de ve Lozan'da yaptigi açiklamada, ABD Bagkani Woodrow Wilson'a ezilen Rusya halkinin "yikim ve neslinin yok edilmesinden" kurtarilmasi çagrisinda bulunan bir bildiri sundu. Türk-Tatar Müslümanlar adina, bahsedilen bu belge 1915'te Müslüman savag esirlerine yönelik propaganda amaciyla Türkiye'den Almanya'ya gôç eden, dini ve siyasi camiada bilenen Tatar asilli Abdürragid Ibrahimov tarafindan imzalandi. Hatta Ibrahimov, Katolik lider Papa'ya Hiristiyan deger ve ilkelerini hatirlatarak Rusya Müslümanlarinin ezilmesini önlemek için girigimde bulunmasi yönünde bir mektup kaleme aldi. Rusya, etki gücü sinirli kalan bu faaliyet sonucu burada imzasi bulunanlarin tutuklanmasi yönünde karara vardi. 15 Aralik 1916 tarihinde tutuklananlar arasinda Devlet Duma'si milletvekili Mihail Lempitsky de vardi. Bu zevat önce Polonya Kolo'dan kovuldu, sonrasinda ise Duma'daki toplantilara katilmamasi gerekçe gösterilerek milletvekilligi statüsü dügürüldü.30

Savagin baglamasinin üzerinden neredeyse iki yil geçmigti. Bu zaman zarfinda bir takim meseleler daha da çetrefilli hale dogru sürüklenmigti. Cephelerde savagan askerlerin saglik, gida, giyinme ve temizlik gibi sorunlarina cephe gerisindeki halki ilgilendiren zorunlu gôç, etnik sorunlar, ötekilegtirme, yoksulluk ve mukateleler eklenmigti. Nitekim halki ilgilendiren

29 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane.", 90.

30 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane.", 90-91.

temel sorunlari tartigmak ve gözüm önerileri getirmek amaciyla 27-29 Haziran 1916'da Lozan'da Ezilen Halklar Kongresi'nin ügüncüsü düzenlendi. Rusya'dan bu kongreye katilim oldukga yogundu. Ancak bu kongre, belli sorunlari Avrupa basinina tagimanin ötesinde kayda deger sonuglar ortaya koyamadi. Yusuf Akgura Sofya'dan Lozan'a pasaport sorunu nedeniyle ancak kongrenin ügüncü gününde yetigebildi. Bu mütefekkir, Rusya'nin Türk ve Tatarlari adina Tatarlarin Ruslarca kültürel yönden baski altinda birakildigini belirten bir konugma gergeklegtirdi. Bildirinin sonug kisminda halklarin egitligi ve ulusal-kültürel özerklik mevzuu birincil talep olarak dile getirildi. Gerek Akgura'nin gerekse ibrahimov'un bagini gektigi bu komitenin Türk ve Alman özel istihbaratinca desteklendigi agikardir. Öte yandan, Yusuf Akgura ve A. Agayev'in Pantürkizm üzerine yaptigi galigmalar Rusya tarafindan izlenmigtir. 1 Temmuz 1914 senesinde istanbul'dan verilen bilgiye göre Akgura ve Agayev bu ideolojinin Rusya ayaginin iki önemli vaizi konumundaydi. Ancak Ruslar tarafindan Müslüman kitleler arasinda bu ideolojinin bir kargiliginin olmadigi kanisina varilmigti. Rus Hükümeti kanunlara bagli Müslüman kitleleri canli tutmak amaciyla "Mir islama" (islam Dünyasi) dergisini ekonomik yönden desteklemigtir.31 Almanlar ve Türkler halifelik makami üzerinden Rusya ve Büyük Britanya'nin hakimiyeti altinda yagayan Müslümanlara yönelik devrimsel politikalar üretme konusunda ig birligi igindeydi. Aslinda bu durumun nedeni oldukga agik ve kolayca anlagilabilir. ^ünkü Rusya'nin demografik bakimdan durdurulamaz bir bigimde büyüyen ve 1913'te Büyük Ordu Programi'nin yürürlüge girmesiyle yakinda gok daha hizli harekete gegirilebilecek olan 'Slav Sürüleri'nin uyandirdigi korku, Almanlari önleyici tedbir almaya yöneltmigti. Rusya Müslümanlarina yönelik geligtirdikleri politika da bu kapsamda degerlendirilebilir. Bu durumda kriz bölgesine yakin olmasi hasebiyle Kafkasya Müslümanlari ise en gok önem verdikleri cografyanin baginda geliyordu. Alman ve Avusturya istihbaratinin Rusya topraklarinda yagayan Müslümanlara yönelik girigimleri sinirliydi. O yüzden kamplarinda tutulan Rusya tarafindan ele gegirdikleri Müslüman esirleri üzerinde galigmalarini yürüttüler. Bu esirlerin sayisi 20 bin ile 30 bin arasindaydi. II. Wilhelm'in emriyle bu Müslüman esirlere yönelik Berlin'e gok da uzak olmayan Zossen ve Wünsdorf'ta iki kamp kuruldu. Avusturya-Macaristan'da benzer bir uygulamaya giderek Bohemya'nin Eger kasabasina da bir Müslüman esir kampi kuruldu. Sadece Almanya'daki iki kampta 1914-1918 yillari arasinda 15.000-16.000 Müslüman esir barindirilmigtir. Bunlardan 10.000 ile 13.000'i Rusya Müslümanlari iken geri kalani ise Büyük Britanya ve Fransa ile olan

31 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 1467, Op. 1, D. 796, L. 3.

savaglarda ele gegirilen Afrikali, Arap ve Hint Müslüman esirlerdi. Bu tür özel kamplarin yapilmasinin temel amaci burada bulunduklari süre zarfinda dügüncelerinin degigtirilerek topraklarina döndüklerinde düzen kargiti faaliyetler yürütmeleri ve Ruslarla olan baglarinin zayiflatilarak yipratilmasiydi. Kamplarda dua evleri, zengin kütüphaneler, halk enstrümanlari orkestrasi ile Tatarca, Rusga, Arapga, Hintge ve Gürcüce gazeteler basilmigtir. Ayrica Almanca egitim programlarina da yer ayirilmigti. Hatta 13 Temmuz 1915'te Halbmondlager'de kügük ahgap bir mescit inga edilmigtir. Müslüman esir kamplarinin öncüsü ise Alman Digigleri Bakanligi'na sunduklari raporlariyla taninan Alman oryantalist Max von Oppenheim'di. Bu kamplara haftada dört gün girip gikan ve Rusya Müslümanlarina vaazlar veren ise Abdurragid ibrahimov'dur. Ayni zamanda 1915-1918 yillari arasinda basilan Al Cihad gazetesinin yayincisi ve editörü olan ibrahimov istanbul, Stockholm, Berlin ve Lozan'da faaliyetlerini sürdürmügtür. Buradaki esirlerin gogu Temmuz 1921 yilina kadar memleketlerine geri gönderildiler.32

Rusya'ya esir dügen Türk askerlerin ise ekseriyetle Müslümanlarin yogun yagamadigi alanlara sevkine karar verilmigti. 1 Mayis 1915'ten 1 Ocak 1918 yilina degin Türk esir sayisi 64.500 idi. Bu esirlerin 18.700'ü Sibirya ve etrafina (Omsk, irkutsk, Priamur), 7.700'ü Moskova'ya, 800'ü Kazan'a, 8.500'ü Avrupa Rusya'sina ve 37.300'ü Kafkasya'ya yerlegtirilmigti. Ancak burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus 1 Mayis 1915 ile 1 Ocak 1916 arasinda esir dügen Türklerin 18.400 gibi büyük bir gogunlugu Urallarin arkasi olan Sibirya'ya gönderilirken sadece 3000 Türk asker Kafkasya'da birakilmigtir. Bu durum bile Kafkasya'nin Osmanli Devleti'ne sinir olmasi ve bu bölgede azimsanmayacak Rusya Müslümaninin bulunmasi ile agiklanabilir. Türk esirlerin %58.7'si yani 37.300'ü Kafkasya'ya ancak 1 Ocak 1917 ile 1 Ocak 1918 arasinda bulundurulmugtur.33

Cihad-i Ekber ilani'nin Rusya'daki Yankilari

Birinci Dünya Harbinde savagan gügler bunu sadece cephelerde degil ayni zamanda basin yayin ve propagandanin farkli yol ve yöntemleriyle de kendi toplumlari veyahut diger toplumlar üzerinde israrla sürdürmüglerdir. Rusya ve Britanya ordularinda yüz binlerce Müslüman asker görev yapmaktaydi. Ayrica bu iki toplumda milyonlarca Muhammedan yagamaktaydi ve yagadiklari cografyalarda isyan gikmasi halinde kargaganin bastirilmasi

32 Usmanova, "Rossiyskie Musulmane...", 95-96.

33 V.V. Poznahirev, Turetskie Voennoplennie i Grajdanskie Plenie v Rossii v 1914-1924 gg. (S. Peterburg: Nestor-Historia, 2014), 52.

oldukga pahaliya mal olabilirdi. Bu durum savagan orduyu lojistik, silah, askerler arasi güvensizlik ve muharip kuvvet eksikligi gibi cenahlardan olumsuz etkileyebilecegi gibi toplumsal huzur ve barigi da baltalayabilirdi. Bu yüzden Halifelik makaminin gücünden istifade edilerek ingiltere ve Rusya'nin egemenligindeki Müslümanlari kigkirtmak özellikle Almanya igin oldukga önemsenen bir konu haline gelmigti. Ancak bu planin sistematik bir yönü bulunmamakla birlikte ciddi bir altyapisi da mevcut degildi. Bu durumlar gözetilerek istanbul'da evvela 11 Kasim 1914'te Sultan Mehmed Regad'in yayinladigi bir beyannamede yeryüzünde yagayan bütün Müslümanlari ki bunlarin sayisi 300 milyon civarindaydi, Cihad-i Ekber'e davet edilmigti. Akabinde yani 14 Kasim 1914'te §eyhülislam Mustafa Hayri Efendi'nin Fatih Camii'nde okunan cihad fetvalari ile ingiltere, Rusya ve Fransa'ya kargi Sultan'in ilan ettigi Cihad-i Ekber'e canlari ve mallari ile katilmasinin farz-i ayin34 oldugunu belirtmesi dikkate degerdi. Bu gagri, Balkanlardan Kafkaslara, Orta Asya'dan Hindistan, Afrika ve Orta Dogu cografyalarinda yagayan tüm Muhammedani ilgilendiriyordu. Bu kutsal gagriya Sünni dünyasindan yanit umulmakla birlikte §ii dünyasinin ilgisiz kalacagi öngörülmügtü.

Cihad-i Ekber'in ilani Rusya tarafindan hognutsuzlukla kargilanmigtir. Bizzat ^ar II. Nikola'nin Generali Dubenskiy'e kaleme aldirdigi Savagin Vakayinamesi adli eserde Osmanli Devleti'nin siyasi, askeri ve sosyo-ekonomik gücü hakkinda bilgiler yerini almaya bagliyordu.35 Ortaya gikan bu durum bu Müslümanlara yönelik güphe ve güvensizlik ortaya koydugu gibi Rusya Müslümanlarini da farkli dügüncelere itmigtir. Ayrica Rusya topraklarinda casusluk ve getecilik yönü de bulunan Panislamci propagandalara kargi zit propagandalar geligtirmiglerdir. ilk baglarda Ruslarda Slav kardegligi fikri ön plana gikarilmaya baglansa da bu fikrin ^arligin tüm milletlerine hitap etmeyen yani bütünlegtirmeyen bir fikir olduguna inanildiktan sonra "vatanseverlik" ideolojisi tatbike girigilmigtir. Petrograd'in Müslümanlar üzerindeki güphe ve güvensizliklerini polis gubeleri, jandarma birimleri ve sansür komitelerinin raporlarinda rahatlikla görebiliriz. Ayrica dönemin Rus basinin kullandigi dilin igerik analizinden de bir önceki ifadeleri destekler nitelikte bilgilere ulagabiliriz. Bu durumun yegane müsebbibi ise Osmanli Devleti ve Almanlarca yaptirilan casusluk faaliyetleri oldugu ileri sürüldü. Örnegin 1913 Mayis'inda Türkistan'in genel valisi olan A. Samsonov gu ifadeleri dile getirmigti: "Panislamcilik hakkinda

34 Tanin, 2 Tegrinisani 1330 (15.11.1914).

35 "Obozrenie Voyni, Voorujenniya Sili Turtsii", Letopis Voyni 12 (8.11.1914): 2-3, 8-9; "Mobilizatsii v Konstantinopol", Letopis Voyni 14 (22.11.1914): 9.

güpheli bir dügüncenin varligi herkesge malum ancak son marjinal politikamiza gelince; gimdilerde gok konugulan Kirgizlarin hognutsuzlugunun ana sebeplerinden birini irdelemektir." 1914 Nisan'inda, Özel Bakanlar Konseyi toplantisinda, "Rus Müslümanlar arasinda ütopik bir fikir olarak Panislamizm'in bir bagari olmadigi, Pantürkizm hareketinin de Müslüman nüfusunca benimsenmedigi sonucuna varildigi igin sadece 'Pantatarizm'in yayilmasi hakkinda konugabiliriz."36 deniliyordu. 1 Temmuz 1914 tarihinde istanbul'da yer alan Rus istihbaratinca Panislamciligin baglica söylemdlerinin, Rus kültürü ile pozitif iligkide bulunan ve yalnizca Müslümanlara yönelik yanlig hükümet politikasina kargi protestoda bulunan Y. Akgurin ve A. Agayev oldugu bildirildi. Bu dügüncenin Rusya'da yagayan Müslüman ve Türklerin iginde sempati görmesi durumunda, Panislamciligin Rus gikarlarina tabi olabilecegine inaniliyordu. Rus hükümeti bu girigimlere kargi islam Dünyasi dergisini finanse ederek yasalara saygili Müslümanlari Rusya'ya olan bagliliklara tegvik etmeye galigti. ^ünkü esasinda Almanlarin galigmalarinin sonuglari Kafkasya'da tehlikeli sonuglar elde edilmesi üzerindeydi. Almanlarin Kafkasya üzerindeki planlarinin iki ayagi mevcuttu. Bu planin ilk ayagi Gürcüler ikinci ayagi ise Kafkasyali Müslümanlar üzerinden yürütülmek isteniyordu. Louise Mossel gibi bazi Almanlara göre özellikle Sarikamig'taki Türk yenilgisi sonrasi ittihatgilarin Kafkasya üzerindeki girigimlerine Kafkasyali Müslümanlar igindeki imaji ve güveni nedeniyle son verilmeli ve bu görevi bizzat kendi gönderdikleri subaylari üzerinden gergeklegtirmeliydiler. 19 §ubat 1915 tarihinde Alman Digigleri Bakanligi'na hitaben yazdigi raporunda, Kafkasya'daki ayaklanmalari organize edebilmesi igin ittihat ve Terakki Komitelerinin Kafkasya'dan gekilmesine ek olarak Bölgedeki Osmanli ordusunun komuta kademesinin Almanlara devrini, Gürcülere silah yardimi yapilmasini, Gürcülerle sürekli bir irtibatin saglanmasini istemigtir.37 Halbuki bu istekleri kargilayabilmek o günkü gartlar geregi neredeyse imkansizdi. Almanya ile Osmanli Devleti arasindaki kara baglantisi Sirbistan'in Ekim 1915'te maglup edilmesi ve Bulgaristan'in ittifak devletlerine katilmasi ile ancak saglanabilmigti. Bundan evvelki baglantilar Romanya üzerinden türlü güglüklerle saglanabilmigti. Üstelik ne Osmanli Devleti ile Almanya arasinda ne de Gürcüler ile Almanlar ve Türkler arasindaki üggende kargilikli güven vardi. Kara yolu ulagiminda da ciddi aksakliklar bulunuyordu. Türklerin Sarikamig yenilgisi sonrasi Ruslar, Erzurum istikametine dogru ilerlemeye devam ediyorlardi ve yollarda

36 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 1469, Op. 1, D. 815, L. 2.

37 Mustafa Qolak, Alman Imparatorlugu'nun Dogu Siyaseti Qergevesinde Kafkasya Politikasi 19141918, 2. Baski (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014), 56-57.

güvenlik sorunu bag göstermigti. Almanya'dan Kafkasya'ya silah ve cephanenin nakli ise bagli bagina bir sorundu. istanbul'dan Osmanli-Rus sinirina taginmasi bile en az 45 gün sürmekteydi.38 Karadeniz ise olaganüstü hal nedeniyle güvenli degildi. Kafkasya'da Müslümanlarin ya da Gürcülerin Rusya'ya kargi isyan etmesi silah ve cephane destegi diginda Osmanli Devleti'nin III. Ordusunun cephe bagarisina ve destegine de bagliydi. Bu plan da Sarikamig Operasyonu sonrasi Türklerin yenilgisi ile imkansiz hale dogru sürüklenmigti. Kafkasya'da Gürcü, ^erkez, ingug, ^egen, Dagistanli, Oset, Kabartay ya da Azerbaycan Türklerinin isyani gergeklegmezse iran, Afganistan, Türkistan ya da Hindistan'da da Müslümanlar cesaret bulup ayaklanamazlardi. Öte yandan Ruslar bu durumun farkinda olarak askeri yönden önleyici bütün tedbirlerini imkanlari ölgüsünde almiglardi.

Petrograd Penceresinden Qarlik Rusya Müslümanlarinin Reaksiyonlari

Savag yillari boyunca Qarlik Rus Ordusu birliklerinde yaklagik bir milyon üg yüz bin Müslüman asker silahaltina alinmigti. idil etrafinda Müslüman yerlegkelerin bir hayli fazla olmasindan ötürü 1914 yilinda Temmuz Krizi patlak verdiginde Qarlik Rus Ordusu igindeki Müslüman askerler genel olarak Hazar Denizi etrafinda konuglanmiglardi. Bunlarin iglerinde Kafkas ve Türki asilli olanlar agirlikliydi. Kolayca anlagilacagi üzere, Müslüman askerleri gerek ihtiyagtan gerekse de "vatan borcu" prensibinden ötürü orduya alinmalarinda bir beis görülmemigti. Bu durum bazi Hiristiyan milliyetgi gevrelerce tepki gekmesine ragmen yine de Almanlar kargisinda alinan yenilgiler sebebiyle zorunluluk hasil oldugundan degigtirilmemigtir. Müslümanlarin kültür ve belleklerine saygi duyulmasi gerektigi ancak onlarin da Qarlik Rusya kanun ve vatanseverligine bagli olmalari düsturu ön plana gikarilarak sorun agilmaya galigildi.

Gegmigte, Balkanlarda, Kafkaslarda ve Orta Asya'da Slavlar ile Müslümanlar arasinda defaatle kanli savaglar yaganmigtir. Bu savaglarin aci izlerini toplumsal hafizalardan ve tarih kitaplarindan kazimak mümkün olmamigtir. Tarih bellegi kargaga hallerinde kargilikli güphe ve güvensizlikleri beraberinde getirmekteydi. Bu nokta-i nazardan hareketle Birinci Dünya Savagi gibi yeryüzünün daha önce benzeri yaganmamig bogazlagmaya hazirlandigi bir atmosferde dönemin Qarlik Rusya bagkenti St. Petersburg, bünyelerinde bulunan asker ya da sivil Müslümanlarin idarecilerine kargi olan tutumlarini farkli yol ve yöntemlerle ögrenme gabasina girigmigti. Hatta bu reaksiyon ölgme sadece Rusya sinirlari igerisinde sinirli kalmayip yurtdiginda yer alan faaliyetlerle olan iligkilerine kadar da

38 ^olak, Alman Imparatorlugu'nun Dogu Siyaseti, 61.

sirayet etmigti. Bu gergevede, istanbul'dan 20 Temmuz 1914'te Kazan'da bulunan M.V. Zverev'e gönderilen ve ismi sakli tutulan bir muhabirin yazdigi mektup dikkate alinmigti. Yazar, istanbul'da önceleri yasadigi, akabinde ise resmi olarak faaliyetlerini sürdüren Tatar Ögrenci Toplulugu'nun varligini igaret ediyordu. Bu toplulugun temel misyonu Rusya Müslümanlari hakkinda Osmanli toplumunu bilgilendirmekti. Tatar Ögrenci Toplulugu'na göre, Rusya Müslümanlari faaliyetleriyle toplumu etkileme konusunda pasif olmakla birlikte davalari ugruna ilerici ve ciddi adimlara sahiptiler. Abdurrahman Abdurrahimov'a göre Rusya Müslümanlari Ermenilerin Türklere kargi yürüttükleri propaganda faaliyetlerinin benzerini Ruslara kargi farkli boyutlarda yürütmeliydi. Abdurrahimov mektubun yazarina "Türklerin artik Balkanlarin intikamini almasi iqin Müslümanlar arasinda Ruslara yönelik olarak intikam fikrini yaymak faydali olmaz miydi?" geklinde de bir soru yöneltmigtir.39

Dönemin ani ve mektuplarindan anlagildigi üzere savagin arifesinde Rusya Müslümanlarindan bagimsizlik yanlilari arasindaki koordinasyon ve stratejinin 1905 Rus ihtilalini hazirlayanlarin galigmalarinin gerisinde oldugu fikrine varilabilir. Bu aktivist Müslümanlar ülke iginde yürütülmek istenen propaganda faaliyetlerine sinirli imkanlari ölgüsünde katilim gösterdiler. Üstelik bunlarin sayilari az, siyasi arenada ses getirmekten oldukga uzak ve etkinlikleri ise oldukga dardi. Öte yandan, Panislamizme veyahut Pantürkizme ait dillendirdikleri söylemler Kafkas Cephesinde Türklerin edindikleri bagarisizliklarin da etkisiyle Rusya Müslümanlari arasinda beklenen ölgüde kargilik bulamamigti.

^arlik Yönetimince etnik ve dinsel yönden bünyesinde kargaga yagamamak igin Birinci Dünya Savagi'nin ilk günlerinde Müslümanlar arasinda vatanseverlik karti ön plana gikarilmak istenmigti. Osmanli Devleti ile Ermeni isyancilar arasinda yaganan sorunlar 1878 Berlin Antlagmasi sonrasina dayanan uluslararasi destekli sorunlar yumagiydi. Halbuki ^arlik Rus Yönetimi ile Müslüman kesim arasinda bu tarz elle tutulur ciddi meseleler mevcut degildi. Savag öncesi Rusya Müslümanlari tehdit unsuru olarak ne bir mesele haline gelmigti ne de beynelmilel bir haldeydi. Bu yüzden ^arlik Yönetiminin Müslüman tebaaya yönelik uygulamak istedigi güven politikalarinin Müslümanlar arasinda kargilik bulmasi belki Osmanli Devleti tarafindan tam anlagilamayabilir ancak Müslümanlarin asirlardir birlikte yagadiklari idareye topyekün ters dügmek ya da isyan etmelerini beklemek aceleci ve safga bir tutum olarak degerlendirilebilir. Nitekim idil'in en önemli

39 S.M. ishakov, "Pervaya Mirovaya Voyna Glazami Rossiyskih Musulman", Rossiya i Pervaya Mirovaya Voyna (Sankt-Peterburg: 1999), 420.

gehri olan Kazan'da Vali ve Müslüman din adamlarinin öncülügünde binlerce Tatarin ülkeye baglilik yürüyügü yaptigi bildirilmigtir. Bu tarz bir yürüyügün gergeklegtirilmesindeki en önemli sebep burada yagayan Müslümanlar üzerindeki töhmeti kazimak ve baskiya maruz kalmaktan kaginmaktir. 26 Agustos 1914 tarihinde Kazanskiy Telegraf (Kazan Telgrafi) gazetesinde gikan bir habere göre; "Kazan kentinin tüm camilerinde Rusya Müslümanlarinin, Rusya askerlerinin dügmana galip gelmesi igin dualar ettigi" bildiriyordu. Yine, "Müslüman Komitesi, askerler igin kiyafet diken kadinlari örgütledi" bilgisini okuyuculara aktariliyordu.40 Kadin Igi dergisinin 1 Kasim 1914 tarihindeki haberine göre, Moskova'da Müslüman kadinlar toplantisi yapilarak alinan kararla dikig kesim kurslari agilacakti. Ayrica askerler igin de bagiglarda bulunulmugtur.41

Savag ortaminin ortaya gikardigi yükselen vatanseverlik duygulari bazi Müslümanlar igin bir takim "feminist" degigimlere de yol agmigtir. Bakü'de basilan Cigit dergisinde yerel kizlarin talihsiz mültecilere yardim akgami düzenledigini kaleme aliyordu. Yine ayni dergide "tüm uluslarin geng hanimlarinin, Ermeni kadinlarin, Ruslarin, Müslüman kadinlarin, Pomak ve Yahudilerin dayanigmalarini görmek özellikle güzeldi" ifadelerini kullanan bir yaziya da yer vermigti.42 Bütün bu geligmeler hemen hemen tüm imparatorluklarda görülebilecek tarzda olagan kargilaniyordu.

Osmanli Devleti'ne Alman savag planlari dogrultusunda hediye edilen Yavuz (Goben) ve Midilli (Breslau)'nin Rusya'nin Karadeniz limanlarindan dördünü bombardimana tutmasinin ardindan Rus ^ar'i II. Nikolay Aleksandrovig Romanov, 2 Kasim 1914 tarihinde Osmanli Devleti'ne savag ilan etti.43 Yukarida da belirtildigi gibi 14 Ekim ve 11 Kasim tarihlerinde istanbul §eyh-ül-islämi, Rusya, ingiltere ve Fransa'nin islam hilafetine dügman oldugunu ve Müslümanlarin bu ülkelere cihat ilan etmek zorunda kaldiklarini belirten bir fetva yayinladi. Kafkasya cephesinde bulunan Müslümanlara yönelik olarak islam'in, halifeligin ve Osmanli Devleti'nin acimasiz dügmani Rusya'nin ordusunda bulunduklari saflarini birakma gagrisinda bulunan brogürler basildi. Tüm bu girigimlere ragmen, Rusya Müslümanlarinin algisinda gözle görülür bir degigiklik olmamigti. Orenburg müftüsü M. Sultanov, Müslümanlari "Rus anavatanlarini savunmaya ve Almanya'nin etkisi altindaki yöneticilerinin eliyle dügüncesiz bir adim atmig olan Türkiye'ye kargi olmaya" davet etti. Bu agiklamalari Rusya'nin basin organlari

40 "Raboti v Musulmanskom Komitete v S.-Peterburge", Ogonek 32 (10/23 Avgusta 1914): 3.

41 Jenskoe Delo 21 (1 Noyabrya 1914 g.): 25.

42 Cigit 1 (12.01.1916): 3.

43 "Bojiyu Milostiyu, Mi, Nikolay Vtoriy...", Letopis Voyni 11 (1.11.1914): 1

büyük bir keyifle okuyucularina servis etti. Bununla birlikte 28 Ekim 1914 tarihinde emniyet tegkilati mensuplarina, Müslümanlarin savaga kargi olan tutumlarini gözlemlemeleri talimati verilmigti. Ancak durum bir çirpida açiklanacak kadar basit bir halde degildi. Dünyanin en büyük kara imparatorlugunda milyonlarca asker ve sivili kontrol etmek oldukça zor hatta imkânsizdi. Örnegin 1915 yilinda yaganan askeri bagarisizliklarla ilgili bir tereddüt ortami olugtugu ve özellikle Müslüman askerlerde kaçak sayisinin arttigi gözlemlenmigti.44

Müslüman elitlerin yurtseverlik gösterileri, bütün liberal politikaci kitleleri gibi, kendi çevresinde bile ilgisizlikle takip edilmigti. 1916 yazinda, Milletlerarasi Kongre'de konugan Müslüman liberal dügünür Yusuf Akçura'nin, "Savag Tatar halkina çok pahaliya mal oldu ancak insanligin genel geligimine de katkida bulunacaktir" sözü bu çerçevede degerlendirilmelidir. Yine 1915 senesi içerisinde Müslüman, Letonyali, Litvanyali, Estonyali, Ermeni ve Yahudi milletvekillerinin hep birlikte imparatorlugun bütün halklarinin egitlenmesi yönünde talepte bulunmalari da dikkat çekicidir.45

Her ne kadar Çarlik Yönetimi ile Rusya Müslümanlari arasinda savag öncesinde ciddi meselelerin bulunmamasina ragmen, Rusya Müslümanlari için Rusya'nin Osmanli Devleti gibi halifeye sahip Müslüman bir ülkeyle savaga tutugmasi duygu karigikliklarinin yaganmasina neden olmugtu. 16 Eylül 1914'te, Samara ilinin Bugulma bölgesinden Petrograd'a gönderilen mektupta gu satirlara yer verilmigti: "... Tatarlarin havasini gerçekten sevmiyorum... Hatta Birûçevke'de bir skandal tezahür etti. Tatar igçiler çekiçlerle sebepsiz yere Ruslari darp ettiler ve tüm Ruslara ölüm sözleriye slogan attilar. Bu olaylar üzerine 28 kigi tutuklandi." Üstelik gerçekte ne oldugunu kestirmeden olagandigi çatigma, bilgi digi yersiz ve yetersiz yorum ya da etnik hoggörüsüzlük salgini peydahlandi. Yaganan bu dar çapli geligmeler gösteriyor ki; savagin baglangicindan bu yana, Müslümanlara yönelik güphelerin arttigina ve magdur edilenlerle birlikte ümmet dayanigmasinin büyümesine katkida bulunduguna dair kesinlikle güphe kalmamigti.46

Volga Müslümanlarinda ise durum aksi yöndeydi. Kazan Valisinin açiklamalarina göre; Onlar savagi genel olarak protesto etmekle birlikte, vatanlari Rusya'ya bagli olduklarini ve gözlerinde Türklerin Almanlardan

44 V.P. Buldakov, "Voyna i Islamofobiya v Rossii:1914-1916", Pervaya Mirovaya Voyna v Vostoçnom izmerenii (Moskva: Institut Vostokovedeniya RAN, 2014), 32.

45 Buldakov, "Voyna i Islamofobiya v Rossii", 33.

46 Buldakov, "Voyna i Islamofobiya v Rossii", 33.

farkinin olmadigi yani dügmanlari olduguydu. Yine Valinin agiklamalarina göre Kazan Tatarlari arasinda örgütlü Pantürkistler bulunmamaktaydi.47

Rusya Müslümanlarinin gözünde Osmanli Devleti ile savaga yönelik bakig agilarinin farklilik göstermesi oldukga dogaldi. Bu durumu tek bir neden ile agiklamak elbette mümkün degildir. Iginde yetigtikleri sosyo-kültürel ortam, okulda gördükleri ögrenim, olagan yagamlarini sekteye ugratmak ya da sug kargisinda vatan haini ilan edilip toplum nazarinda itibar ve güven kaybi yagamak istemiyorlardi. Üstelik tutuklanma ya da idama garptirilma korkusu da dügünce ya da davraniglarinin yön degigtirmesinde azimsanmayacak bir rol oynuyordu.

Savagin baglamasiyla birlikte propaganda safhasi da yazili ve görsel hallerde yogunlagmaya baglamigti. Fakat bu propaganda malzemelerinden bazilari Rusya Müslümanlarinin gözlerinde farkli algilara yol agmaktaydi. Örnegin tarihi Rus emeli olan Istanbul'un ele gegirilip adinin Tsargrad (^ar §ehri) yapilmak istenmesi, Ayasofya Camii'nin yeniden Ortodoks katedraline (Sobor) gevrilmek istenmesi, Türk askerlerini hakir, fakir ve girkin gösterip Islam'in sembolü hilal ya da camiili karikatürleri gazete ve mecmua sayfalarinda göstermeleri Rusya'nin genelini olugturan Slavlara yönelik popülist hamleler olmakla birlikte Müslüman tebaanin ise gururunu incitmekteydi.

Qarlik Rusya tipki diger imparatorluklarin az ya da gok yaptigi gibi savag ortaminda tebaasinin igine dügtügü durumda krizden firsat elde etme politikalarina yönelmigti. Savagin yükü kargisinda idareye yönelik ortaya gikabilecek olumsuz reaksiyona kargi yillardir ezilen ve savagan tebaanin gocuklarini seferberlik yaparak cepheye sürmenin yöntemlerini kullanmigti. Alman ve Türklerle neden savag yapildigini karikatürler ve garpici yazilar kullanarak halki üzerinde saglam bir algi mekanizmasi ile anlatmak istedi. Sicak denizlere inmek, Istanbul ve Bogazlari ele gegirip ticari olarak diga agilmak, Ayasofya'ya yeniden hag takmak, jeopolitik yönü güglü bir imparatorluk haline erigmek, savagi istemese de igine gekilen savaga mecbur birakilmak gibi birgok gerekge halka en basit ve etkili yollarla aktarilmigtir.48 Yukaridaki örneklerle de anlagilacagi üzere, savagin ideolojik ayagini igeride birlik ruhu ile sürdürmek isteyen Qarlik Rusya'nin Kuzey Kafkasya'ya en yakin kentlerinden biri olan Stavropol'daki yöneticilerinin halkin huzuru üzerinde bazi endigeleri vardi. Osmanli Ermenilerine yönelik politikalarina

47 Y.Yü. Semenova, "Sotsialno-ekonomigeskie i Obgestvenno-Politigeskie Usloviya Jizni Gorojdan Povoljya v Pervuyu Mirovuyu Voynu (1914- Nagalo 1918 gg.)", Sbornik Dokumentov i Materyalov (Samara: 2011), 49.

48 "Obozrenie Voyni", 1-11.

kargi halk sokaklarda protestolara baglamigti. Sohum'da ise yöneticiler Osmanli ile savagmaktan korkmuyorlar ancak gehirde yagayan Müslümanlarin ayaklanmasindan endige ediyorlardi. Olasi Müslüman-Hiristiyan gatigmasinda "iyi silahlanmig olan" yerel Ermenilerin Sohum'u savunacagi varsayilmaktaydi. 10 Eylül 1914 tarihinde Valiliginden G.S. Dangev'e gönderilen mektupta "Yerel halk, sigirlarini, atlarini, pamuklarini galinabilecek her geyi tek kelimeyle soyan Tatarlardan korkuyor, ama polis aldirmiyor" diye bahsediliyordu.49

Rusya'da Müslümanlarin yogun yagadigi eyalet ve gehirlerde yaganan geligmeler takip ediliyordu. Bakü'den 7 Agustos 1914'te M. O. Mengikov'a gelen ve yazarin ismi sakli tutulan bir mektuba göre Bakülü Müslüman Türkler soydagi olan Osmanli Türklerine yönelik yardim faaliyetleri yürütüyorlardi. Ayrica yerel yöneticilere yönelik kinama igerikli tepkiler dile getirilmigti. Ancak basin, sansür ve baskidan ötürü bu tür faaliyetleri gazete sütunlarina tagiyamadilar. Bu yüzden Bakü Basini halkin nazarinda 1915 yazinda bile hala Petrograd'in etkisindeydi.50

Güvensizligin kol gezdigi kriz ortaminda Ermeni faktörü de ^arlik Rus idare Birimlerinde Müslüman algisini olumsuz yönde etkilemigti. Bakü'de bulunan Kutaisi Vali Yardimcisi A. A. Makarov, 22 Eylül 1914 tarihinde Petrograd'da bulunan A. M. Makarov'a "Ermeniler hala savagtan medet umuyor ancak Müslümanlar bundan kaginmak igin her geye hazir..." geklinde bilgi veriyordu. Ancak birkag ay sonra görügü tamamen degigti. 21 Ocak 1915'te ayni adrese "Kafkas Müslüman nüfusu savagi giddetle beklemekte ve politikalari kesinlikle Türkiye tarafindadir. Batum ve Kars'ta parlak bir zafer yagayacaklarini dügünüyorlar ancak yaptiklari bu hainlik onlara pahaliya mal olacak. " diye yaziyordu. 51

Savagin henüz baglarinda kriz bölgesine yakin olmasi nedeniyle Kafkasya Müslümanlari üzerinden yürütülen bir propaganda söz konusuydu. Bunlar arasinda Müslümanlarin vatansever Ermenilere kargi giktigi, Gürcistan'da Müslümanlar arasinda Rus kargiti gönüllülük talebinin yüksek olduguydu. Yine gikan haberlere göre, Tatar ve Lezginlerin sakin olmasina ragmen birgogunun Türklerle yapilacak savagtan bihaber olduklari belirtiliyordu. Bu arada, Rus askerlerine yönelik hazirlanan Türkge el kitaplarinda, Kafkasya sakinlerinin agik bir isyana hazirlik yaptiklari söylendi. Gergekte bu tür eylemler heyecanli zihinleri karigtirmaya yönelik propagandadan bagka bir gey degildi.

49 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 995, L. 1444.

50 Buldakov, "Voyna i Islamofobiya v Rossii", 36.

51 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 995, L. 1484.

Rusya'da Ortodokslar ile Müslümanlar her ne kadar asirlardir birlikte yagasa da daha evvel aralarinda yagadiklari husumetler kritik dönemlerde ötekilegtirmelerin olugmasina hatta islamafobinin yegermesine zemin hazirlamigti. Birinci Dünya Savagi arifesinde ve sürecinde Müslüman tebaa kimilerinin gözünde casusluk ve ihanet ile iligkilendirilmigti. Rusya Müslümanlarinin akillarini ve gönüllerini gelmeye yönelik Osmanli Devleti üzerinden faaliyetlerin olabilecegi algisi propaganda ve kontrol mekanizmalarinin yogunlagtirilmasina vesile olmugtur. Bunlar arasinda Türklerin, Almanlarin boyunduruguna girdigi, Türk bayrakli ve Türk formali Alman subaylarinin bulundugu Alman zirhlilarinin Karadeniz'de yer alan Rus kiyilarini habersizce bombardimana tuttugu, Türklerin Almanlardan farksiz davrandigi gibi daha pek gok haber basin yayin organlarinca kamu diplomasisinin bir ürünü olarak halk dayatilmaya galigilmigti.52

Savagin ilerleyen günlerinde kilise basini islamafobiya igin agik bir katalizör görevi görmeye baglamigti. "Hristiyanligin, barig, sevgi ve uluslarin kardegligi söylemleri ile dini-milli özgüllügü ortaya gikarilirken, Kur'an-i Kerim hayranlarinin her zamanki savag ruhunu besleyen fanatik hoggörüsüzlügü ile bir nevi Islam'in antitezi oldugunu" dile getirdiler. Diger taraftan Osmanli Devleti'nin gereksiz ve oldukga tehlikeli bir oyun tasarladigini bunun sonucunda ise devlet igin bir gökügün beklendigini kaleme aldilar.53 Hälbuki bu mesele tam olarak krizden firsat gikarir nitelikte hagli zihniyetinin kirintilarini tagiyan sakincali bir aragti. Daha agik bir ifade ile savagin kutuplagtirma alanlarini keskinlegtirmek igin ayrigtirici olarak din, savagin bir nevi strateji siyasetine alet edilmigti.

Qarlik Rusya idari yetkililerinin Müslümanlara kargi uygulamak istedigi tavir halk nazarinda belirsizligini koruyordu. Bu durumun elbette belli bazi gerekgeleri mevcuttu. Kazan Valisi P. M. Boyarsky, 17 Agustos 1914'te igigleri Bakani S. N. Paleolog'a "Duma'nin Tatarlarin ticari faaliyetleri ile ilgili karari tatil günleri ve Pazar günlerini askiya almasini aksi durumun Ortodokslari öfkelendirecegini ve hükümetin Müslümanlar ile flörtlegmesindeki aczi olarak algilanacagi" sözleri ile bildiriyordu.54 Aslinda bütün bunlar Ortodoks idarecilerin Müslümanlara kargi hoggörü beslemedigini ortaya koyuyordu.

Savagin ilk günkü heyecani ve kargagasi ile etnik gruplar arasi problemlerin güg temelli gözümünün dogalligina olan inang giderek artmaktaydi. Tiflis'ten 29 Aralik 1914'te Odessa'da bulunan M. i. Rozenberg'e senin Nikolay'in imzasiyla, "Bu günlerde, Türklere kargi kazanilan zaferden sonra,

52 "Voorujenniya Sili Turtsii", Letopis Voyni 12 (8 Noyabrya 1914): 8-9.

53 Tserkovniy Vestnik 47 (20 Noyabrya 1914): 1425.

54 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op.265, D. 993, L. 1296.

buraya yeniden göreceli bir sakinlik geldi... Ayni zamanda, Kafkaslarda Müslümanlarin isyani olmasaydi, Türklerin ortaya gikmasi o kadar tehlikeli olmazdi. Müslüman din adamlari ve milisler epeydir gaba sarf etmekteler..."55 diye yaziliyordu. Ortaya gikan korku psikolojisi yetkililerde hognutsuzluga ve tedirginlige vesile oluyordu. 1915 Haziran ayinda yazar N. N. §igaev tarafindan kaleme alinan bir yaziya göre, "Türkiye'nin Ruslarca ele gegirilmi§ topraklarindan Tiflis'e kadar olan alanda askeri otoritelerimizin Türklere ve hatta Kürtlere kar§i tutumu §a§irticidir: Arkalarimizda birakilmi§lar fakat silahlarini terk etmiyorlar ve zor zamanlarda bizi maglup etmek igin firsat kolluyorlar..." deniliyordu. Bölge Kürtleri hakkinda ise "bu Kürtlerin Rus araglarini yagmaladigi anlar oldu ve bunlarin arasinda casusluk yapmak siradan bir i§." diye bahsediliyordu.56 Bu arada, kilise basininda ise "Türkiye'de Kürtler tapinakta bir Ermeni rahibi hunharca öldürdü"57 geklinde Hiristiyanlari Türklere ve Müslümanlara kargi kigkirtici yazilar kaleme alindi.

Cereyan eden bu olaylar neticesinde Rusya'da özellikle de Kafkasya'da yagayan Müslüman Halk ötekilegtirilme ya da vatan hainligi gibi sorunlar sarmaliyla tedirgin bir yagam sürdürüyordu. 15 Eylül 1915'te, Hüseyin adinda bir Gürcü Müslüman, Tiflis'ten Tavriz Calov'a, "Büyük Knez Nikolay Nikolayevig, Kafkasya'ya sinirsiz gügleriyle seyahat etti... Herhangi bir ay iginde, binlerce askeri silahaltina alabilir ve düzenli ordusuyla iran'a dogru harekete gegirebilir. O zaman bizim igin veya sirtimiza saklanan Almanlar igin degil de dinda§larimiz igin sorun tezahür edebilir. Bu yüzden durumun ciddiyetini anlamali ve gok geg olmadan Almanlar engellenmeli."58 sözleriyle uyarilarini iletiyordu. Dönem farkli kaynaklardan incelendiginde korkularin abartili oldugu kanisina varilabilir. Aslinda Rusya, iran'in kuzeyinde belirtildigi gibi güglü birlikler yerine gok daha az bir kuvvete sahipti.

^arlik Rusya'nin Kafkasya'da görev yapan bazi idarecilerince Güney Kafkasya'da Müslümanlarin halet-i ruhiyyesinin tamamen askeri gatigmalarin gidigatina dayandigina inaniliyordu. Tiflis Adalet Divani Bagkani i. Bordonos, 15 Ocak 1915 tarihinde Vilnius'daki K.i. Trusevig'e: "... Yerel Müslümanlarin havasi, Türk askerlerinin Ardahan'a istikametine yönelmeleri ve Tiflis'e yapabilecekleri yürüyü§leri ögrendiklerinde belirgin bir §ekilde artti. Ancak Türkler igin Sarikami§ faciasindan sonra, Tatarlarin moralleri bozuldu ve sessizlige büründüler..." diye yaziyordu. Ayni zamanda Dagistan'da "kutsal sava§

55 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1002, L. 2169.

56 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1006, L. 97.

57 F. Tatarinov, "Svyaginnik Torjestvo Sv. Kresta Nad Polumesyatsem Magometa", Vestnik Voennogo i Morskogo Duhovenstva 20 (15 Oktyabra 1915 g.): 634.

58 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1032, L. 1450.

vaizlerinin" göründügünü de sözlerine ekliyordu.59 24 Ocak 1915'te, Dagistan'in Petrovsk bölgesinden de neredeyse benzer bir durum bildiriliyordu: "Türklerin Sarikamig yenilgisi, Müslüman nüfusun pozisyonunu etkiledi. Ancak bu duruma, yerel Tatarlarin bekle ve gör politikasi izlediklerini eklemek gerek. §ayet Türkler cephede üstünlük elde ederlerse Rusya Müslümanlari da tekrardan heyecanlanacaklar ve Rus yönetimine kargi tavir takinacaklar"60 demektedir.

"Yurtsever Basin" yapmig oldugu yayinlari ile Rusya'yi olugturan farkli etnik ve dini atmosferi görmezden gelerek Slav Ortodoks agirlikli bir birlikteligi ön plana gikariyordu. Savagtan kurtulug igin Ortodoksluga siki sikiya bagli olmak gerektigini ön plana gikarmiglardi. Bu nedenle ikonalara olaganüstü anlam yükleyen ve mucize bekleyen bir hissiyat servis ediliyordu. Bu duruma bir de Rusya'da Ortodoks olmayan Hiristiyanlarin gerici ve agirici tutumlari eklenmekteydi. Bu grup iginde Ermeniler bagi gekiyordu. Tiflis Ermenilerinden Zaryan, 12 Ocak 1915'te Harkov'da bulunan N. i. Palenko'ya gu ifadeleri yazmaktaydi: "...Batum bölgesinde (Acaralilar) ve Kars bölgesinde Gürcü Muhammedanlarin vatanlarina (Rusya'yi kastediyor) ihanet etmeleri tipik bir özelliktir."61 18 Ocak 1917 tarihinde Vanka'dan Akopyantsa'nin Tiflis'te bulunan Semenyant'a gönderdigi mektupta bu Gürcülerin, kendi adina Tatarlarla "ayrilmaz bir dostluk" igerisinde olduklari bildiriliyordu. Belirtilen "dostluk", Kafkasya'da en gok sözü gegen Namestnik i. i. Vorontsov-Dagkov himayesi sayesinde inangli Ermenilere yönelikti. Yine yazilanlara göre eski etno-hiyerargi artik tarihe karigmigti. Ermeniler "Pers getelerinin liderleri ile yerel beyler arasinda" güpheli fisiltilarin bulundugunu ileri sürüyorlardi. Ermenilere göre, "askerlikten kurtarilan Müslümanlarin her yeri kendilerine ait olarak gördügü ve bu durum kargisinda yönetimin, ya korkudan ya da rügvet etkisiyle ile bunlari gimarttiklarini" dile getiriyorlardi.62

Öte yandan Qarlik Rus Ordusunda Müslüman askerler kendilerini bazen ikinci sinif insanlar gibi hissetmekteydi. Ordu igindeki Türk asillilar ile Müslümanlar digerlerince alaya maruz birakiliyordu. Üstelik ana dillerinde konugmalari yasaklandi. Ancak Ordu savag igin teyakkuza geginde ise etnofobik duygular gegici de olsa düzelme göstermigtir.63

1916 Yaz mevsimi Rusya Müslümanlari iginde endigeli günleri iginde barindiriyordu. Ortadogu Araplarinin Osmanli Devleti'ne kargi ingilizlerin

59 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1011, L. 119.

60 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1011, L. 194.

61 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1010, L. 89.

62 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1070, L. 3.

63 ishakov, "Pervaya Mirovaya Voyna, 424.

gudumunde ayaklanma baglatmalari ve §iiler ile Sunniler arasinda yaganan gerginlikler Kafkasya Muslumanlarinin da tavrini etkilemekteydi. Kafkasya'nin Sunni Muslumanlari halifeleri olan Osmanli Padigahina bagliliklarini gizlemiyor, halifenin tum Muslumanlarin bagi olduguna inaniyorlardi. Bu dogrultuda Kafkasyali Muslumanlari Araplari protesto etmek ve Sultana bagliliklarini dile getirme konusunda orgutlu bir gabanin igine girebilirlerdi.64

Fakat Islam alimlerinin dugunceleri ne olursa olsun, Rusya Muslumanlarindaki her hangi bir hareketlenme halk tarafinda dikkatlice takip ediliyordu. Sonug olarak, Nisan 1916'da, Musluman nufusun yogun yagadigi bolgelerde, Turkiye'de Islam'in buyuklugu hakkinda yanlig bir fikri agilayabilecegi tahmin edilen "Konstantmopolis'in Son Gunu" filminin gosterimi yasaklandi.65 Elbette bu durumun sadece islamafobik duygu ve duguncelerle izah edilmesi mumkun degildir.

Turkistan Turkleri Uzerindeki Baskilar ve Ayaklanma

1840'li yillarda Kazakistan topraklarinin Ruslar tarafindan ele gegirilmesinden sonra Hokand ve Hive Hanliklari ile Buhara Emirligi'ne yonelik olarak da askeri harekatlar duzenlendi. Ardindan Turkmenistan, Pamir ve diger bolgelerde ilhak edildi. Sinirlar boylece Afganistan istikametinde genigleyerek Buyuk Britanya'nin etki alanma dayanmig oldu. Kaufman, Skobelev, Kolpakovsky ve Chernyaev gibi komutanlarinin becerileri sayesinde 1895 yilina gelindiginde hemen hemen Orta Asya'nin tamamina hakim olunmugtu. Birind Dunya Savagi oncesine kadar da Turkistan olarak adlandirilan bu topraklara iskan politikasi uygulayarak nufuzunu kuvvetlendirme gayreti igerisine girmigtir. Bu cografya jeopolitik hesaplar kadar tarim ve hayvancilik agisindan da mahiyeti oldukga yuksekti. Ancak 1916 yillarina kadar ismi zikredilen mekanda Rusya kargiti birgok sorun birikmigti. Savagin tam da ortasinda Petrograd'in iki hamlesi yigilan bu sorunlar yumagini iginden gikilmaz bir hale getirmigtir. Bunlardan ilki bolgede yagayan halkin pazar urunlerine %10 oranindan savag vergisi eklenmesi digeri ise ^ar II. Nikola'nin 25 Haziran 1916 tarihli emridir.66 Bu iki onemli adimin atilmasindan evvel konunun anlagilmasi igin savagin bagladigi

64 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 97, Op. 1a ., D. 21, L. 16.

65 V.P. Buldakov, Haos i Etnos. Etnigeskie Konflikti v Rossii, 1917-1918 gg. Usloviya Vozniknoveniya, Hronika, Kommentariy, Analiz (Moskva: 2010), 57.

66 Marat Kuramigin, "Groza nad Sredney Aziyey, Tayni XX Beka", Russkaya istoriya 3/18 (2019): 14.

1914 sonlarindan Türkistan olaylarinin yagandigi Temmuz 1916'ya kadar gegen iki yillik sürenin detaylarinin analiz edilmesi gerekmektedir.

Türkistan topraklarinda yagayan Müslümanlara Petrograd havalisinde Vostognii/Dogulular deniliyordu. Ne var ki savagin baglamasiyla birlikte "Dogu" güphesinde bariz bir artig gözlemLenmigti. Skobelev'den 14 Eylül 1914 tarihinde Petrograd'da bulunan S. N. Knyazev'e Ye. K. imzasiyla "Almau casuslarinin, Müslümanlari Rusya'ya kargi harekete gegirme amaciyla Türkistan'a gittigini kesinlikle söyleyebilirsin."67 diye yaziliyordu. Almanlari bu bölge üzerine strateji geligtirmeye sevk eden gevk ise bu topraklarin etnik, dinsel ve zihni bakimlardan Ruslardan farkli olmasiydi. Bu farklar üzerine gidilerek savag gartlarinin verdigi zorluklarla Ruslari sirtlarinda gergeklegtirecekleri hamleler ile oyalamak ve güg kaybettirmekti. Aslinda Skobelev hakliydi. ^ünkü Almanya'nin Orta Asya politikalarinda Afganistan merkez üs konumunda idi. Burada yagayan Pegtunlari Hindistan sinirinda ingilizlere kargi kigkirtmayi amaglamiglardi. Aralik 1914'te Alman Digigleri Bakanligi personellerinden Oskar Von Nidermayer ile Verner Henting'i bu amagla Kabil'e göndermiglerdi. 1915 Agustos'un Almanya'nin iran Askeri Atagesi Graf Georg Von Kanits'in teklifi oldukga ilgingti. Ona göre Türkistan'da bulunan elli bin civarinda olan Avusturya-Macaristan savag esirleri Müslüman ayaklanmalari ile serbest biraktirilabilirse igte o zaman bu askerler Sibirya'da Rusya igin sorun tegkil eder bu durumda da Rusya Kafkasya Ordularindan bir kisim askerini buraya göndermek zorunda kalabilirdi. Bu durumda Kafkas Cephesinde sonug almak mümkün olabilirdi.68

Ruslara göre, "Kirgiz halki oldukga kirli ve gögebe olmasina ragmen birbirlerine ve yönetime kargi sadik insanlardi. Hatta iyi birer at binicisi ve büyük bag hayvan yetigtirialeriydiler":69 Bölgedeki en iyi topraklar ise göhretli birer avci olan Kazaklara tahsis edildigi ise tüm gevrelerce malumdur.70 8 Agustos 1914'te Hucend'ten Petrograd'a yazilan mektupta ise Sartlarin71 savagin izini sürdügü hatta Golodnoy bozkirindan yararlandigini belirtiyordu. Yazilanlara

67 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 995, L. 1468.

68 Bagirov, i.i. "Germanskaya Strategiya v Tsentralnoy Azii v godi Pervoy Mirovoy Voyni" (Tsivüizatsionno-kulturme aspekti vzaimootnogeniy Rossii i Naradov Tsentralnoy Azii v Nagale XX stoletiya, (1916 god: uroki obgey tragedii. Sbornik Dokladov Mejdunarodnoy naugno-praktigeskoy konferentsii, Moskva, 18 Sentyabrya 2015 g.), 116.

69 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 976, L. 153.

70 Buldakov, "Voyna i islamofobiya v Rossii", 41.

71 XV-XIX. asirlarda Orta Asya'da yagayan halklarin bir kismina verilen genel bir tanimlamadir. Bu Halklar arasina Özbekler, Tacikler, Kirgizlar ve Kazaklar girmektedir.

göre, Tagkent'ten 3 Kasim 1914'te Türkistan'da patlak veren yerel isyani bastirmak igin bölgeye giden A. Frey, Devlet Konseyi'nin taninmig sagci lideri D.P. Golitsin-Muravlin'e yaptigi agiklamada, 25 yil boyunca Türkistan topraklarinda dokuz Genel Valinin hayatta kalmak igin sürekli kararlarinda bir takim degigikliklere gitmek zorunda kaldigini ve hatta kendisinin bile bu degigikliklerden biktigini belirtmigtir.72

Ruslarca, Türkistan'daki korkularin temel nedeninin ise olasi bir kargagada otoriteyi saglamada zorluk gekeceginden güphe edilen yetersiz sayidaki Rus askerinden kaynaklandigini belirtmek gerekir. Her ne kadar

1914 baglarinda 1,42 milyonluk mevcutla zaten Avrupa'da bagta gelen barig dönemi ordusu, Büyük Program'in tamamlandigi 1917-1918'de 2,2 milyon askere ulagacak, yani Alman ordusunun agagi yukari üg misli seviyesine ulagacakti.73 Bu devasa sayiya ragmen askerlerin sayica fazlaligi güphesiz savagin yogun oldugu cephelerdeydi. Aslinda, Orta Asya Müslümanlari arasinda hognutsuzluk yaratabilmek igin saglam bir sebebe ihtiyag vardi. 27 Kasim 1914'te V. B. Kajinskiy Tagkent'ten Tiflis'e gunlari yazdi: "Ben, Asya'nin iglerine dogru bir ig gezisine giktim. Her yerde sükünetin hakim oldugunu kanitlayabilirim. Yolculuk öncesi yerel Muhammedanlarin bizi canli canli yiyecegini dügünmügtük. Ancak yanildigimizi anladik. Bu dügüncelerimi destekleyen bir hayli kanit vardir." Sözlerine "Türkiye'nin savag ilaninin Müslümanlar ve Ruslar arasindaki iligkileri etkilemedigi"74 tarzindaki ifadelerini eklemigtir. Ona göre, Müslümanlar savaga gönüllüydüler ve Sartlar arasinda birkag yüz bin ruble toplamiglardi.75 15 Ocak 1915 tarihinde, Devlet Konseyi üyesi V. i. Karpegev ise Türkistan'da gimdilik bir sükünetin häkim oldugundan ve bu huzurun burada yer alan Mollalarin kigkirtmalarindan kaynaklanabileceginden bahsetmigti. Ayrica, Afganistan'da bir ayaklanma olasiliginin ise ancak Kafkasya ve Bati'da edinilecek bir bagarisizlik sonucu tezahür edebilecegini belirtmigti.76

Gergekte ise, bölgeden ulagan bazi malumatlar Ruslari tedirgin ediyordu.

1915 yilinda Rus emniyet yetkilileri, Türkistan'in Türkiye igin aktif olarak para topladigini belirtilen karakteristik bir gekinceyi dile getirdiler. Bu görevlilere göre, gergeklegtirilen eylemde sorumlulari yakalamak neredeyse imkansizdi. Durumun ciddiyeti, sorumlu idarecilerin ciddiyetsizligi

72 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 998, L. 1780.

73 Sean McMeekin, Birinci Dünya Savagi'nda Rusya'nin Rolü, ^ev. Nurettin Elhüseyni (Istanbul: Yapi Kredi Yay., 2012), 25-26.

74 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1000, L. 1957.

75 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1001, L. 2075.

76 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1011, L. 118.

nedeniyle ileri seviyelere dogru tirmandi. Tercümeden sorumlu memurlar; Türk memurlarin bagkanlik ettigi Türk yanlisi Müslümanlarin ayrilik hareketinde okun yaydan giktigini dile getirdiler.77

O yillarda Kafkasya'da görev yapmig Rus Subay ve savag tarihgisi Konstantin Sergeyevig Popov'a göre ise, Türk propagandasinin Rusya Müslümanlarini "islam dügmanlarinin saflarinda" savagarak büyük bir günah igledigine dair ikna etme gabalarina ragmen, Rus Ordusunun iginde islam'a yönelik ortaya gikan sogukluk o kadar da belirgin degildi. Hatta memurlar, ig illerdeki Müslümanlari son derece olumlu vasiflarla degerlendiriyordu. Onlara göre "Müslümanlar; cesur, dürüst, gefkatli ve idareciydi".78

6 Haziran 1916 tarihinde 182 no ile kayitlara gegen ve 25 Haziran 1916'da hazirlanan kararname79 uyarinca Astrahan, Sibir, Amur havalisi, Kamgatka-Sahalin, Orta Kolim, Yakutistan, Truhan-Boguman, Tomsk, Bereozvsk, Surgut ve Tobolsk gibi Orta Asya topraklarinin 1,5 milyon kilometrekaresinde 19-43 yag arasinda yagayan erkeklerin seferberlik sonucu orduya alinmasi zorunlu tutulmugtu. Qarlik Rus Ordusuna alinacak bu erkeklerin gogu cephe gerisinde siper kazma, ceset defni, mutfak ve temizlik hizmetleri ile cephane ve silah bakimi gibi temel igler igin iggi statüsünde kullanilacakti. Umulan rakam ise yarim milyon insani kapsamaktaydi. Üstelik gelirin %2,1'i ise savag vergisi olarak zorunlu tutuluyordu. Bir de alimlarda ciddi usulsüzlük ve adaletsizlikle de kargilagiliyordu. Yag sinirlarinin dikkate alinmadigi ya da rügvetin yayginligi da rahatsizliklara vesile oluyordu. Rusya'nin pamuk bagta olmak üzere yag ve kuru meyve, sebze, büyük ve kügükbag hayvan ihtiyacini sirtinda tagiyan bölge insanlari igin durum oldukga vahimdi. ^ocuklanm kendilerini ilgilendirmeyen bir savaga kurban vermek anlami tagiyan bu talep 4 Temmuz 1916'da tam da Ramazan orucu günlerinde Hocent'te protestolar ile büyük bir tepkiye dönügmügtü. Protestolara kargi topgu birlikleriyle orantisiz güg kullanan Rus askerler adeta barut figisinin fitilini ateglemiglerdi. Olaylar Semerkant, Cizzak, Fergana ve diger topraklara hizla yayilmaya bagladi. Bazi gevreler savagin bagindan itibaren bölgede ciddi huzursuzluklar gikmasini bekliyordu. Esasinda sosyo-ekonomik, etno-siyasi ve dini temelli gig gibi yayilan halk isyanin gikip ileri noktalara taginabilecegi Petrograd tarafinda ne öngörülebilmigti ne de büyümesine engel olunabilmigti. Petrograd ile Türkistan halki arasinda kanaat önderlerinin olmamasi, yapici söylem

77 Buldakov, Haos i Etuos, 65.

78 K.C. Popov, Vospomiuauiya Kavkazskogo Greuadera. 1914-1920 (Belgrad: Knijnoe izdaniye, 1925), 66.

79 Sobrauie Ukazoueuiy i Pasporyajeuiy Pravitelstva, No: 182, 6.7.1916 g., Statiya 1526.

üzerinde yatigtirici önlemlerin alinmamasi, top ve makinali tüfeklerle agiri güg kullanimi, talepleri yari yariya indirmekle birlikte ikna edici politika üretilememesi gibi geligmeler can kaybini arttiran nedenler olarak nitelendirilebilir. ^arlik olaylarin üstesinden gelemeyince tarihte 1904-1905 Rus-Japon savagindaki bagarisiyla bilinen General Aleksey Kurapatkin'i80 binlerce askeriyle bölgeye göndermek zorunda kalmigtir.

isyanlar cereyan ederken bazi yetkililer mahkümlara kasitli olarak eylem düzenletti. Mektubun sonuna ismini "Senin Dmitri'n" olarak yazan bir gahis 5 Aralik 1915'te Duma milletvekili O. A. Zakrjevskiy'e, "Yabancilari ön saflarda savagtirma girigimi tamamen bagarisizliga ugratildi" bilgisini vermigtir. Sözlerini General Aleksey Kuropatkin'in, bölgede tahminen yüzbinlerce insan toplamak göyle dursun 200.000 kigiye bile ulagma ihtimalinin dügük oldugu fikriyle sürdürmügtür. Ona göre beceriksiz emirler ile silahlarin öfkeli saldiri girigimlerini inanilmaz bir gekilde zulümlerle bastirildigi bir durumun sonucu olarak tüm askeri cephelere ilaveten Türkistan'da ve Kirgizlarin yagadigi topraklarda iki cephe daha ortaya gikmigti... 81

4 Temmuz 1916'da Hucent'te Taciklerin Rus Karaulnaya Birligine saldirmasiyla baglayan ayaklanmalar, 10 Agustos 1916 tarihinde Semiregensk bölgesine sigradi. Seferberlik hakkinda bilgi sahibi olan Semiregensk bölgesi Kirgizlarinin önemli bir kismi ortaya gikan kaos kargisinda Qn'e gög etmek zorunda kaldi. Qn'e giderken Rus askerlerce ugradiklari kötü muamelelere binaen intikam hissiyatiyla önlerinde yer alan Rus gögmenlerin köylerini talan ettiler.82 Qn diginda iran ve Afganistan'a siginan yereller de olmugtur. Tacik ve Özbeklerin ayaklanmasi ile baglayan isyana kisa süre zarfinda Kazak ve Kirgizlar da dähil olmugtu. Bölgede yagayan Rus aileler igin en önemli tehlike ise erkeklerinin cephede olmasi nedeniyle ailelerinin kadin, gocuk ve yaglilardan olugmasiydi.

Seferberlik kararnamesinin sonuglari beklenen seviyeden oldukga uzakti. Rus komutanlara göre, Eylül 1916'dan Mart 1917'ye kadar güglükle sadece 123.305 iggi batiya gönderilebildi. Ordu, gönülsüz gelen bu iggilerden gerekli randimani alamadi. Birgogu kürek ve kazmayla nasil galigilacagini bilmiyordu. Üstelik pigen her geyi yemeyen bu Müslümanlara özel yemeklere, definlerini yapmak, namazlarini kildirmak igin imamlara ve de Rusga bilmeyenlere ise meramini anlatabilmek amaciyla gevirmenlere ihtiyag duyuluyordu. Bütün bu yagananlara bir de gelenlerin kendi topraklarinda bag

80 S.V. firkin, Dvadtsat Let Slujbi na Vostoke. Zapiski Tsarskogo Diplomata (Moskva: Russkiy Put, 2006), 257.

81 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1064, L. 1481.

82 Kuramigin, "Groza nad Sredney Aziyey", 14.; Buldakov, Haos iEtnos, 190.

gösteren iggücü sikintisi eklenmigti. Bunlardan da önemlisi bölgeye zorla getirilenlerin psikolojik durumu oldukga hirpalanmigti. Birgogu yaganan bogazlagmanin farkinda olarak kin ve intikam duygularina sahipti. Kasim 1916'da Kum-Say'da öfkeli Kirgizlarla mücadele igine girilmigti. Bu isyani bastirmak igin Samara ve Orenburg birliklerinden topgular gönderildi. Akabinde de Kirgiz propagandalarina kargi önlem olarak kararname gikarildi. Ruslarca uygulanan bu faaliyetlerin amaci Turgay Bölgesinde Qarlik Rus Ordusuna asker iggi toplamakti.83

Nihayetinde ayaklanma bastirildi. General A. N. Kuropatkin, Orta Asya'nin ele gegirilmesini anlatirken "Liderlerin sert bir gekilde temizlenebilmesi" hususuna ek olarak, "Rus kaninin döküldügü tüm topraklari da yerli halkin elinden almayi" önermigti. Rus Generallerin tesis edemedigi adalet konusunda Rus yerlegimciler General Kuropatkin'in gabalarindan memnun kaldilar. Semerkant'dan A. Nesterova 3 Kasim 1916'da Petrograd'da bulunan M.A. Zaislovskiy'e, "Türkistan'i yeni bir süpürge temizledi... General Kuropatkin halkin tepkisini geken üg valiyi, bölge bagkanlarini, bazi polisleri görevden aldirdi..." diye yaziyordu.84 Gergekte ise tüm bu yaganan aci ve gözyagi iginde hala umutlar sürmekteydi. ^ünkü mahkeme süregleri, esir meselesi, kayip ve kagaklar sorunu gibi daha birgok önemli meselenin gözümü kisa bir zaman zarfinda saglanamamigti. Böylesi kritik bir agamada sorumlunun verecegi kararlar elbette halkta kargilik bulacakti. 28 Ocak 1917 tarihinde, ünlü sol liberal siyasetgi Dimitri ivanovig §ahovskoy G. i. Davidenko'ya yazdigi mektupta "ileri derecede Türkistan'i sevdigini" ayrica Kuropatkin'in "halk tarafindan sevildigini ancak aydinlarin ondan hig haz etmedigini" dile getirdi.85

isyanin sonuglari hakkinda Rus kaynaklari ile Türk kaynaklari arasinda ilging geligkiler vardir. Rusya'nin verdigi resmi verilere göre bu isyanda Rusya tarafindan iki bin üg yüz yirmi beg kigi hayatini kaybetti. ^ogunlugunu kadinlarin olugturdugu Avrupa Rusya'sindan buraya gög eden 1.384 Rus'tan bir daha haber alinamadi. Aslinda onlarin ve Türkistan'da yagayan Türklerin masum oldugu biliniyordu. Qkan kargaga ve yanlig idari kararlar taraflari gatigmaya itmigti. Bu isyani bastirmak igin diplomasi yerine agir silahlar kullanilmigti. Bu durumun neticesiyle yaklagik 10.000 hane harap edildi ve iki 1.315 kigi yakilarak hayatini kaybetti. Prjevalskoy bölgesinde, 2.000 kadar erkek gögmen hayatini kaybetti, gogunlukla kadinlar olmak üzere yaklagik bin kigi esir alindi. Kazak Cornado von Berg 900 Türkistanliya, Ataman Bederov ise 90 Özbek tüccarina ve ailesine yönelik mafyavari bir süreci

83 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1063, L. 1344.

84 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1059, L. 903.

85 Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii, F. 102, Op. 265, D. 1070, L. 200.

yönetti. Çamsinskiy Geçidi'nde, Kazaklarin çikarilmasi, çogunlukla kadinlar, yaglilar ve çocuklar olmak üzere 1.500 Kirgiz'i öldürdü. Yaganan geligmeler sonrasi bölgede yagayan 300.000 Kazak ve Kirgiz Çin'e kaçmak zorunda kaldi. Ekim 1916'ya kadar direnig kirildi. Rus birlikleri ûç subayini ve 184 askerini kaybetti. Bazi aragtirmacilar yüz binden fazla Kazak ve Kirgiz'in öldürüldügünü dile getirdiler. Direnigçilerin Rus köylülerinin topraklarinin bir kismini ellerinden aldiklarini, sakinleri ise tamamen kiliçtan geçirdigini ileri sürdüler.86

Sonuç

XX. asrin baglarinda Idil-Volga, Kafkasya ve Türkistan cografyasi bagta olmak üzere tüm Çarlik Rusya'da yaklagik yirmi milyon civarinda Müslüman yagamaktaydi. Dikkat çekici bir mukayese yapmak gerekirse, bu haliyle bile Osmanli Devleti'nin Anadolu topraklarinda yagayan Müslüman nüfusundan rakamsal olarak fazlaydi. Ekseriyeti tarim ve hayvancilikla geçimini saglamaktaydi. Egitim ögretim düzeyleri dügük olmakla birlikte saglik sorunlarina geleneksel yöntemlerle yaklagmaktaydilar. XX. asrin ilk çeyreginde bile Idil, Bagkurt ve Kafkasya Müslümanlarina nazaran Türkistan Müslümanlarinin uluslararasi güncel geligmeleri takip edecek olanaklari oldukça zayifti. Fiziki kogullarindaki elverigsizlik hukuki ve siyasî haklarinda da gözlemlenmekteydi.

Hatirlanacagi üzere, Rusya Müslümanlari XVI. asirdan itibaren kademeli olarak misyoner Ortodoksluk politikalarina maruz kaldilar. XIX. asirda ger'i mahkemeler bagta olmak üzere geleneksel Islam kurumlari Rus idaresinin kurumlarina dâhil edildiler. Kurulan Müftülük makamlari üzerine de siyasi erk elini uzatmaktan geri durmadi. Osmanli Devleti'ne Gayr-i Müslimler üzerinde haklar talep eden Rusya, Müslüman tebaasi üzerinde ayni haklar bir yana dursun milli ve uluslararasi çikarlarina uygun sert politikalar tatbik etti.

XX. asrin baglarinda Çarlik Rusya'da siyaset farkli bir açilim elde etmigti. Burada 1905 Devrimi'nin rolü azimsanmayacak derece büyüktü. Ne var ki, Rusya Müslümanlarinin önde gelen aydinlarinin yogun çabalarina ragmen beklentileri ile kazanimlari arasindaki fark tartigma götürmez bir haldeydi. Basin yayin faaliyetleri özellikle Idil bölgesinde yogun olmasina ragmen sansür ve baskinin da etkisiyle halk üzerindeki tesiri zayif ölçüde seyretmigti. Öte yandan Bolgevik Ihtilâli arifesinde Müslümanlar arasinda ortak akildan bahsetmek oldukça zordu. Bu gartlar göz önünde bulunduruldugunda Rusya Müslümanlarinin neden Osmanli Devleti ile saglam baglara sahip olamadigi ya da Osmanli Devleti'nin Rusya Müslümanlari üzerindeki politikalarinin

86 Buldakov, Haos i Etnos, 134.

pratik sonuglar üretemedigine yönelik olarak mantikli agiklamalarda bulunulabilir. Esasinda, Osmanli Devleti'nin ya da Rusya Müslümanlarinin siyaseten ortak gikarlarina hitap eden adimlarinin istenilen sonuca erigememesinde Rusya'nin uyguladigi kontrolü de kale almak elzemdir. Rusya'mn Müslüman mütefekkirlerinin fikir birligini zamaninda yakalayamamig olmasi, Rus siyasi erkinin Müftülükler üzerindeki nüfuzu ve farkli dügüncelerin Müslüman halkin dügünce yapisi üzerindeki rolü, farkli mezheplerin kendi dogrulari üzerinde yogunlagmalari ve haliyle genel bir amag etrafinda bütünlegememeleri de bu nokta-i nazarda degerlendirilebilir.

Halbuki bazi Rus aragtirmacilara göre aslinda Geng Türk Devrimi Orta Asya'daki Müslüman halk üzerindeki propaganda galigmalarini alevlendirmigti. 1911'den itibaren de Osmanli Devleti'nden Rusya'nin idaresi altindaki Kafkasya'ya silah akigina baglanmigti. Kafkasya'da savagtan önce ögretim dilinin Türkge ya da Arapga, ögretmenlerin ise ya Osmanli Devleti'nden ya da Osmanli Devleti'nde ögrenim görmüg kigilerin oldugu yeni yöntem okullar agilmigti. Hem fikir olunacagi üzere tüm bu iddialar kabul edilse dahi bu faaliyetler Qarlik Rusya'nin XIX. asir boyunca Balkanlari Osmanli Devleti'nden koparmak igin gergeklegtirdigi faaliyetlerin yaninda mukayese edilemeyecek oranda masum kalmaktaydi. Agik bir ifadeyle, Qarlik Rusya'nin Birinci Dünya Savagi'nda yegane Müslüman rakibi Osmanli Devleti'nin Cihad ilani da dahil olmak üzere ideolojik ve dinsel bütünlük ugragilari sinirli ve sistematik olmadigindan olsa gerek Rusya Müslümanlari arasinda ceditgilik ve dirilig söylemleri ve eylemleri güdük bir düzlemde seyretmigti. Bilindigi üzere Ruslar, Sirplarin 1804 isyanindan 1877-78 Savagina degin Balkan Hristiyanlarina yönelik olarak askeri, siyasi, ideolojik ve ekonomik alanlarda Istanbul kargiti planli bir algi/destek politikasi izlemigti. Balkanlarin Slav asilli haklari da var gügleri ile bu politikalara igtirak etmiglerdi. Bu tür bir uygulamanin Osmanli Devleti cenahindan kargiligi ise yukarida da belirtildigi üzere etkisizdi. Kafkasya, Idil-Volga ya da Türkistan Müslümanlarina yönelik Istanbul'da kurulan dernekler ya da Tegkilat-i Mahsusa'nin sinirli faaliyetleri diginda elle tutulur bir stratejik plan ya da kazanimlari söz konusu degildi. Bu durumu Osmanli Devleti'nin meseleye alemgümul bir agidan bakmamasiyla agiklayabiliriz. Nitekim bölgeye yönelik Osmanli istihbarat faaliyetlerinin kit ve olanaklarinin yetersiz olmasi ya da Rusya'nin ig güvenlik sorunlarina kargin sert önlemlerle gözüm üretme gabasi ile de izah edebiliriz.

Diger taraftan, Rusya Müslümanlari arasindaki lobicilik, ticaret ve siyaset alanlarindaki güdüklügün gok yönlü sebepleri tartigma götürmez bir hakikattir. Rusya Müslümanlarinin özellikle ig Rusya'da uzun bir süre baskin

Rus kültürünün tesiri altinda kaldigi gözden kagirilmamalidir. Öte yandan, yukarida da belirtildigi gibi öz kültür hafizalarini animsatacak yeterli sayida etkin edebi ve tarihi galigmalari kaleme alamamig olmalari ya da almaya karar verdikleri dönemlerde de baskiya tabi tutulmalarina da deginilmelidir. Bu türden yöntemlerle halk belleginde agilan bogluklari XIX. asir Rus kültürünün doldurmasi hedeflenmigti. Igte tam da bu yüzdendir ki XIX. asir Rus kültür programinin en önemli ayagini egitim ögretim birimleri olugturmugtur. ^arlik Rusya'nin Avrupa Kitasindan Asya'nin en uzak ücralarina degin uzanan topraklarini ancak profesyonel kadrolar ve onlarin uygulamalari ile korunabileceginin idraki ile hegomanik bir siyaset takip edilmigtir. Müslümanlarin yogun yagadiklari alanlar da kalici olabilmek adina mümkün mertebe Rus nüfusu iskan ettirilmig ya da Müslümanlar Kirim, Kafkasya'ya da Idil'den ücra kögelere göge zorlanmigti.

Nitekim Birinci Dünya Savagi arifesinde ya da Bolgevik Ihtilali'ne degin süregte Petrograd'in Rusya Müslümanlarina yönelik orduda bagka halk üzerinde bambagka politikalar sergilemesinin özünde Rusya'nin ulusal ve uluslararasi gikarlarini koruma anlayigi yatmaktadir. Osmanli Devleti'nin halifelik makamini elinde tutan bir güg olmasi ve gerek bu koz üzerinden gerekse de Pantürkizm ideolojisi araciligiyla sinirlari igerisinde sorun yagayabilme ihtimali Müslüman tebaasi üzerinde vergi, sürgün, gözaltina alma gibi adimlar bagta olmak üzere önlemlerini yogunlagtirmasina neden olmugtur. Dönemin Müslüman mütefekkirlerinin galigmalari, Almanlarin Rusya Müslümanlarina yönelik politikalari, Rus garkiyatgilarin kaleme aldigi eserlerin Rus aydinlari ve toplumu üzerindeki etkileri ya da Türkistan Ayaklanmasi Rusya'da Müslümanlara yönelik algiyi yönlendirmigti.

Kaynakça Ar§iv Belgeleri

Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii Gosudarstvenniy Arhiv Rossiyskoy Fedaratsii

F. 97, Op. 1a, D. 21. F. 102, Op. 2б5, D. 97б. F. 102, Op. 2б5, D. 993. F. 102, Op. 265, D. 995. F. 102, Op. 2б5, D. 997. F. 102, Op. 2б5, D. 998. F. 102, Op. 2б5, D. 1000. F. 102, Op. 265, D. 1001. F. 102, Op. 2б5, D. 1002. F. 102, Op. 2б5, D. 100б. F. 102, Op. 2б5, D. 1010. F. 102, Op. 2б5, D. 1011. F. 102, Op. 2б5, D. 1032. F. 102, Op. 2б5, D. 1059. F. 102, Op. 2б5, D. 10б3. F. 102, Op. 2б5, D. 10б4. F. 102, Op. 2б5, D. 1070. F. 1467, Op. 1, D. 796. F. 14б9, Op. 1, D. 815. F. 1693, Op. 1, D. 72.

Gazete ve Mecmualar

Cigit 1 (12.01.191б).

F. Tatarinov, "Svyaginnik Torjestvo Sv. Kresta Nad Polumesyatsem Magometa". Vestnik Voennogo i Morskogo Duhovenstva 20 (15 Oktyabra 1915 g.): б33-б35.

Jenskoe Delo 21 (1 Noyabrya 1914 g.).

"Obozrenie Voyni, Voorujenniya Sili Turtsii". Letopis Voyni 12 (8.11.1914): 111.

"Voorujenniya Sili Turtsii". Letopis Voyni 12 (8 Noyabrya 1914): 8-9.

"Bojiyu Milostiyu, Mi, Nikolay Vtoriy...". Letopis Voyni 11 (1.11.1914): 1.

"Mobilizatsii v Konstantinopol". Letopis Voyni 14 (22.11.1914).

"Raboti v Musulmanskom Komitete v S.-Peterburge", Ogonek 32 (10/23 Avgusta 1914).

"Razriv Diplomatiçeskih Snogeniy s Turtsie". Petrogradskiy Listok 288 (20.10.1914).

"Perevozka Turetskih po Jeleznoy Doroge". Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914).

"Voyna protiv Rossii". Petrogradskiy Listok 289 (21.10.1914).

"Debut v Turetskom Teatre". Petrogradskiy Listok 291(23.10.1914).

"Pod Gibnozom". Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914).

"Troyanskiy Kon". Petrogradskiy Listok 294 (26.10.1914).

"Na Olimp Troystvennago Soyuza". Petrogradskiy Listok 298 (30.10.1914).

Petrogradskiy Listok 326 (29.11.1914).

Sobranie Ukazoneniy i Pasporyajeniy Pravitelstva, No: 182, 6.7.1916 g., Statiya 1526.

Statistiçeskiy Yejegodnik Rossii na 1915 god. Otd. 1. Petrograd: 1916, 144.

"Beyannâme-i Hümayun Suretidir". Tanin. 31 Tegrînievvel 1330 (13.11.1914).

Tanin. 2 Tegrînisâni 1330 (15.11.1914).

Tserkovniy Vestnik 47 (20 Noyabrya 1914).

Kitap ve Makaleler

Amirhanov, R.U. Tatarskaya Demokratiçeçkaya Peçati (1905-1907 gg). Moskva: 1988.

Bagirov, I.I. "Germanskaya Strategiya v Tsentralnoy Azii v godi Pervoy Mirovoy Voyni". (Tsivilizatsionno-kulturnie aspekti vzaimootnogeniy Rossii i Naradov Tsentralnoy Azii v Naçale XX stoletiya (1916 god: uroki obgey tragedii. Sbornik Dokladov Mejdunarodnoy nauçno-praktiçeskoy konferentsii, Moskva, 18 Sentyabrya 2015 g.).

Buldakov, V.P. "Voyna i islamofobiya v Rossii:1914-1916". Pervaya Mirovaya Voyna v Vostoçnom izmerenii. Moskva: institut Vostokovedeniya RAN, 2014.

Buldakov, V.P. Haos i Etnos. Etniçeskie Konflikti v Rossii, 1917-1918 gg. Usloviya Vozniknoveniya, Hronika, Kommentariy, Analiz. Moskva: 2010.

Çirkin, S.V. Dvadtsat Let Slujbi na Vostoke. Zapiski Tsarskogo Diplomata. Moskva: Russkiy Put, 2006.

Çolak, Mustafa. Alman imparatorlugu'nun Dogu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikasi 1914-1918. 2. Baski. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.

Devlet, Nadir. 1917 Ekim ihtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi. istanbul: Ötüken

Yay., 1998.

Galaullina L.R. "Tatarskaya Pressa 1914-1915 gg. Ob Otnogenii Rossiyskih

Musulman k Pervoy Mirovoy Voyne". Uçenie Zapiski Kazanskogo

Gosudarstvennogo Universiteta (Kazan: 2008): 133-139.

ishakov, S.M. "Pervaya Mirovaya Voyna Glazami Rossiyskih Musulman", Rossiya i Pervaya Mirovaya Voyna. Sankt-Peterburg: 1999.

Kuramigin, Marat. "Groza nad Sredney Aziyey, Tayni XX Beka". Russkaya istoriya 3/18 (2019).

McMeekin, Sean. Birinci Dünya Savagi'nda Rusya'mn Rolü. ^ev. Nurettin Elhüseyni. Istanbul: Yapi Kredi Yay., 2012.

Novoselskiy, S.A. Smertnost i Prodoljitelnost Jizni v Rossii. Petrograd: Tipografiya Ministerstva Vnutrennih Del, 1916.

Popov, K.C. Vospominaniya Kavkazskogo Grenadern. 1914-1920. Belgrad: Knijnoe Izdaniye, 1925.

Poznahirev, V.V. Turetskie Voennoplennie i Grajdanskie Plenie v Rossii v 19141924 gg. S. Peterburg: Nestor-Historia, 2014.

Portugalskiy, R.M., P.D. Alekseev i V.A. Runov, Pervaya Mirovaya v Jizneopisaniyah Russkih Voenagalnikov. Moskva: izd. Elakos, 1994.

Semenova, Y.Yü. "Sotsialno-ekonomigeskie i Obgestvenno-Politigeskie Usloviya Jizni Gorojdan Povoljya v Pervuyu Mirovuyu Voynu (1914-Nagalo 1918 gg.)". Sbornik Dokumentov i Materyalov. Samara: 2011.

Türkoglu, ismail. "Rusya: Ülkede islamiyet". TDViA. C. 35.

Türkoglu, ismail. "Pereselenie iz Volgo-Uralskogo Regiona v Osmanskuyu imperiyu i ego Prigini (1876-1914 gg.)". ispovedi v Zerkale: Mejkonfessionalnie Otnogeniya v Tsentre Evrazii (Na Primere Volgo-Uralskogo Regiona XVIII-XXI vv.). Nijegorodskiy Gosudarstvenniy Lingvistigeskiy Universitet im. N.A. Dobrolübova (2012): 467-478.

Usmanova, Dilara. "Rossiyskie Musulmane i Propaganda v godi Pervoy Mirovoy Voyni (1914-1916 gg.)". Asta Slavica Japonica 37 (2016): 73-101.

Zvonarev, K.K. Russkaya Agenturnaya Razvedka Vseh Vidov do i vo Vremya Voyni 1914-1918 gg. Kiev: izdatelskiy Dom Knyaginya Olga, 2005.

internet Kaynaklari

"istoriya izdaniya Gazet v Tatarstan". TATARICA. Erigim Tarihi 06.10.2020, https://tatarica.org/ru/razdely/sredstva-massovoj-informacii/periodicheskie-izdaniya/istoriya-izdaniya-gazet-v-tatarstane

ishakov, Salavat. "Musulmane v Russkoy Armii v Pervuyu Mirovuyu Voynu". Erigim Tarihi: 17.11.2019,

https://www.liveinternet.ru/users/708893/post63496453