CC BY
16e-ISSN: 2687-3583
http://dergipark.org.tr/tr/pub/trad
TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (Ki§ 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies 4 (Winter 2020)
Baçlik : XIX. Yuzyilda Rus-Çin ili§kilerine Ingiliz Etkisi ve Gulca (Kuldja
Anla§masi
Title : Russian Chinese Relations in the 19th Century and Gulca (Kuldja)
Agreement
Заголовок : Кульджинский договор и британское влияние на российско-китайские отношения в XIX веке
Yazarlar / Authors / Автор
Merve Suna ÔZEL ÔZCAN
ORCID ID
0000-0001-9027-3990
Bu makaleye atif için / To cite this article / Ссылка на статью DOI
Merve Suna Ôzel Ôzcan, XIX. Yuzyilda Rus-Çin Ilijkilerine Ingiliz Etkisi ve Gulca (Kuldja) Anla§masi, Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (2020): 143-162. 10.48068/trad.742090
Makale Turu Type of Article Тип статьи
Ara§tirma Makalesi Research Article
Научно-исследовательская статья
Geli§ Tarihi / Received / Поступила
Kabul Tarihi / Accepted / Принята к публикации
Yayin Tarihi / Published / Опубликована
24.05.2020 24.11.2020 31.12.2020
©_Ф®]4.0
Yazar: Merve Suna OZEL OZCAN*
XIX. Yuzyilda Rus-£in ili§kilerine ingiliz Etkisi ve Gulca (Kuldja)
Anla§masi
Oz: Ruslar, di§ politikalarinda tarih sahnesine giktiklari andan itibaren teritoryal alan geni§lemesi agisindan emperyal yayilimini arttirmi§tir. Rus Imparatorlugu'nun XIX. yuzyil boyunca emperyal yayilim politikalarina kar§ilik, Qn Imparatorlugu'nun kendini sorgulamaya ba§ladigi ve ozellikle Batili gugler kar§ismda gucunun ve etkisinin azaldigi bir tablo kar§imiza gikmaktadir. Dolayisi ile gah§mada, XIX. yuzyil iginde Qn-Rus ili§kilerinin dogasi ve kar§ilikli olarak uluslararasi ve bolgesel sistem iginde konumlarinin kar§ila§tirilmasi yapilacaktir. Bu baglamda gali§mada onemli inceleme noktalarindan biri de 1851 tarihli Gulca (Kuldja/Ky^bg^a/ni/Yinning) Anla§masi'dir. Tarihsel olarak kismen gozden kagtigi du§unulen bu anla§ma ile Rus Imparatorlugu'nun Ingilizlerin kar§ismda kendine Asya-Pasifik bolgesinde yer bulma adimi attigi soylenebilir. Iki ulke arasindaki ticari ili§ikleri duzenleyen bu anla§manin tarihsel olarak onemi ve etkisi belki de suregte gozden kagan ayrintilardan biridir. ^unku donem igerisinde Ruslarin, Osmanli Imparatorlugu uzerinde nufuz saglama gabasi du§unuldugunde, Uzakdogu bolgesinde bu anla§ma ile ozellikle Ingiltere kar§ismda dostane olmayan bir adim attigi gorulmektedir. Bu baglamda donemsel olarak Avrasya bolgesinde Rus-Ingiliz rekabetinin yeri onemlidir. Bu iki imparatorluk XIX. yuzyil boyunca hep rekabet halinde olmu§ ve bulunduklari bolgelerde buyuk gug konumlarini hissettirmi§lerdir. Bu agidan Rus ve Ingiliz imparatorluklarinin bolgedeki denge ve gug baglaminda belirleyici olma gabalari soz konusudur. Nitekim gak§mada XIX. yuzyilda Rus ve Qn imparatorluklarinin ili§kisi incelenecektir. E§ zamanli olarak, iki ulkenin ili§kilerinin bolgesel geli§meler ve Ingiliz-Rus gug mucadelesinin bir yansimasi olarak gorulup gorulmeyecegi de sorgulanmi§tir.
Anahtar Kelimeler: Rusya tarihi, Rusya Imparatorlugu, Qn Imparatorlugu, buyuk gugler, Kuldja Anla§masi.
Russian Chinese Relations in the 19th Century and Gulca (Kuldja) Agreement
Abstract: The Russians have increased their imperial spread from the very first moment they appeared on the stage of history. The relations of the Russian Empire and Chinese Empires in the 19th century cannot be read independently from international developments. In contrast to the imperial expansion, policies of the Russians in this period, we see a picture in which the Chinese Empire started to question itself and its power and influence decreased, especially against the Western powers. Therefore, within the scope of the study, a comparison of the nature of Sino-Russian relations and their mutual power capacities in the 19th century will be made. In this context, one of the important points of investigation for us is the Kuldja (Ky^bg^a) Agreement dated 1851. It can be said that with this agreement, which is thought to have been ignored historically, the Russian Empire took a step towards find in get self a place in the Asia-Pacific region. The historical importance and impact of this agreement, which regulates the trade relations between the two countries, is perhaps one of the details that have been overlooked in the process. Because, considering the efforts of the Russians to gain influence over the Ottoman Empire during the period, it is seen that the Far East region took an unfriendly step with this agreement, especially against England. In this context, the role of Russian-British competition in
* Dr. Ogr. Uyesi. Kirikkale Universitesi, I.I.B.F., Uluslararasi Ili§kiler Bolumu, E-mail: [email protected], ORCID ID: 0000-0001-9027-3990, DOI: 10.48068/trad.742090.
the Ottoman Empire and Eurasia region is important in this process. Because these two empires have always been competing and making themselves felt in their regions during the 19th century, the Russian and British empires are trying to be decisive in the context of the system and the balance and power in the region. Indeed, although the relationship of the Russian and Chinese empires in the 19th century, which is the purpose of the study, is a reflection of this struggle of power, the reading of Russian influence will come to the fore in the region. So, it will be questioned whether the relations of the two countries can be seen as a reflection of regional developments and the Anglo-Russian power struggle.
Keywords: History of Russia, Russian Empire, Chinese Empire, great powers, Treaty of Kuldja.
Кульджинский договор и британское влияние на российско-китайские отношения в XIX веке
Аннотация: Данная статья посвящена взаимоотношениям Российской и Китайской империй в контексте международных событий XIX века. Россия расширяла свое имперское пространство с момента своего появления на исторической арене. При этом принципиальную роль играл характер взаимодействия русских с региональными державами. При этом если Россия в XIX веке продолжала свою экспансию, то Китай испытывал внутренние проблемы, его сила и влияние уменьшались, что особенно проявилось перед лицом западных держав. Поэтому отношения России и Китая в рамках исследования рассматриваются в зависимости от их позиций как в рамках регионального взаимодействия, так и в системе международных отношений. Одним из ключевых моментов в этом плане стал Кульджинский договор 1851 года, который регулировал торговлю между двумя странами. Вместе с тем представляется важной в заключении данного соглашения фактор российско-британского соперничества в Евразии. Для Российской империи это было не только шагом к обретению своего места в Азиатско-Тихоокеанском регионе, но и шагом недружественным по отношению к Англии. Поскольку Российская и Британская империи всегда конкурировали, а в этот период русские также боролись за влияние на Османскую империю, становится очевидным, что и Кульджинский договор уместно рассматривать в контексте нахождения баланса сил в Евразийском регионе. Таким образом, отношения Российской и Китайской империй в XIX веке являлись в то же время отражением англо-российской борьбы за власть в регионе.
Ключевые слова: История России, Российская империя, Китайская империя, великие державы, Кульджинский договор.
Giri§
XIX. yuzyilda dunya tarihi buyuk guglerin kargi kargiya geldigi onemli donemlerden biri olarak dikkat gekmektedir. Bu agidan, sistemde yer alan buyuk guglerin ve imparatorluklarin gerek uluslararasi alanda gerekse de bolgesel politikalarinin gikar gatigmalari noktasinda rekabetleri soz konusudur. 1648 sonrasi Westphalian sistem ve 1789 Fransiz Ihtilali gibi geligmeler dugunuldugunde ozellikle Avrupa sisteminde yeni bir yapinin olugmasinin yani sira yeni aktorlerin de milli birliklerini saglayarak surece dahil olduklari gorulmektedir. Bu noktada Avrupa siyasetinde, denge
politikasmin italyan ve Alman milli birlikleri ile saglanmasi sonrasi yeniden gekillenme ya da gekillendirilme gabalarinin farkli yansimalari dünyanin diger bölgelerinde de görülmektedir. Özellikle bu dönemde Asya-Pasifik ve Uzakdogu bölgeleri özelinde sistemde pek gok önemli geligme yaganmigtir.
^aligma kapsaminda incelenecek olan Rus ve Qn imparatorluklarinin uluslararasi sistemde büyük gügler olarak yer aldiklari ve yine kendi sistemleri ile etki alanlarini yarattiklari tarihsel bir gegmigtir. Özellikle Qn tarihi dügünüldügünde, Qn'in dünya tarihinin en köklü ve kitasal imparatorlugu oldugu görülmektedir. Qn'de imparatorluk tarihinin yaklagik olarak M. Ö. 200'lerden itibaren bagladigi dügünülürse, bu medeniyetin yüzyillara dayanan gegmigine bakildiginda ig savaglar, istilalar ve göküg dönemlerine kargin güglü bir deneyimsel ve tarihsel temele sahip oldugu söylenebilir. Yine Qin Hanedani döneminde (M.Ö. 221-206) Qn imparatorlugu'nun büyük ölgüde bugünkü sinirlarinin gizildigi görülmektedir.1 Buna kargilik Ruslarin ise merkezi bir siyasi birime gegig, devletlegme ve akabinde imparatorluk olugum süreci daha yakin zamanlara dayanmaktadir. Ancak tarihsel geligimleri farkli olsa da bu iki imparatorlugun güg ve tahakküm konusunda kargi kargiya geldigi cografi alanlar Asya kitasinda kesigmektedir.
Bu baglamda özellikle Qn'in uzun yillar ipek Yolu üzerinde ticareti kontrolü altinda tutmasi ve bölgedeki gegig yollarini da denetiminde bulundurmasi önemlidir. Qn'in bölgede sahip oldugu bu konum daha sonraki dönemlerde, özellikle XVIII. yüzyil sonrasinda ingiliz ve Rus rekabet alaninin merkezi olarak kargimiza gikmaktadir. Nitekim XIX. yüzyila gelindiginde, uluslararasi sistemde özellikle Asya bölgesinde Ruslarin hakim konumda olma adina önemli girigimleri söz konusudur. Ruslarin Osmanli imparatorlugu topraklari ile eg zamanli olarak Orta Asya cografyasinda emperyal yayilim amaglari onlari her daim ingilizler ile kargi kargiya getirmigtir. Buradaki en temel nokta, güphesiz ingilizlerin sahip oldugu sömürgelerdir. Ruslarin emperyal yayilimlarinin ingilizler ile gatigmasinin kesigim alani ise, ingilizlerin imparatorluk yolu üzerinde ilerlemeleri olmugtur. Dolayisiyla bu galigma da ügüncü bir devlet olarak Britanya imparatorlugu kargimiza gikmaktadir.
galigma igerisinde ele alacagimiz gibi ingilizlerin Orta Asya ve Asya-Pasifik bölgesinde sömürgeci yaklagimlari, bölgenin iki önemli aktörü, Rus ve Qn imparatorluklari agisindan arzu edilmeyen bir durumdur denebilir.
1 Ayrintili bilgi igin bkz.: John Keay, Qin Tarihi, gev. Nege Tayang ve Ding Tayang (Istanbul: inkilap Yayinlari, 2011), 370-375. Ayrica bkz.: Wolfram Eberhard, Qin Tarihi, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019).
Çünkü Real politik açidan Rus-Çin iligkilerinde dogrudan bölgesel baglarin saglanmasi noktasinda konjonktürel geligmeler önemli etkiye sahiptir ve Ingiliz etkisinin de bölgede giderek yogunlagmasi buradaki iligkileri ve geligimi etkilemigtir. Bu kapsamda çaligma dâhilinde odagimiz XIX. yüzyil içinde Rus-Çin iligkileri olsa da bölgede Ingiliz etkisini de hariç tutamamaktayiz. Uluslararasi alanda kendi çikarlarini maksimize etme adina ilerleyen bu imparatorluklarin çikar kesigim alanlari da Asya'da çatigmaktadir.
Çaligma kapsaminda tarihsel bir yaklagim ile kismen Rankeci, kismen sistemde aktörler arasi iligkilerinin incelenmesi üzerine bir çerçeve çizilecektir. Ilk olarak XIX. yüzyilda iki büyük g^ olarak Rus ve Britanya imparatorluklarinin kargilikli çikar çatigmalari ve büyük oyunun dogasina yer verecektir. Akabinde Ruslarin XIX. yüzyilda Asya-Pasifik ekseninde ilerlemesi ve Çin ile iligkileri incelenecektir. Son olarak XIX. yüzyilda Rus-Çin iligkileri ekseninde 1851 tarihli Gulca (Kuldja-Кульджа) Anlagmasi'nin (Кульджинский Договор)2 etkisi ele alinarak bunun ikili iligkiler ve uluslararasi alandaki etkisi sorgulanacaktir.
XIX. Yüzyilda iki Büyük Gücün Çikar Çati§ma Alanlari
XIX. yüzyil Rus-Çin iligkilerini okurken Ingilizlerin etkisini göz ardi edemeyiz. Ingiltere'nin sömürgeleri üzerinde tam kontrol saglama ve onlari koruma adimlari, Ruslarin bölgedeki çikarlari ile çatigmakta ve bu iki güç sistemde dogrudan olmasa da dolayli olarak kargi kargiya gelmekte idi. Esasinda Rus-Ingiliz rekabetinin iki temel noktasi mevcuttu ki, bunlar Orta Asya ve Hindistan'dir. Emperyal yayilimin yani sira ticari ve stratejik getirileri de dügünüldügünde bu iki gücün bölgede neden sürekli olarak rekabet halinde olduklari anlagilacaktir.
I. Petro'nun batililagma hamlesi sadece iç politikada degil dig politikada da önemli sonuçlar dogurmugtur. Rusya'nin emperyal geniglemesini sürdürebilmesi, eg zamanli olarak Avrupa imparatorluklari ile rakip güçler olarak hegemonya mücadelesindeki yerini korumasina bagli olmugtur. Bu açidan Rusya ilk agamada Isveç Kralligi ve Osmanli Imparatorlugu ile mücadeleyi sürdürürken Avrupa'ya da kendini gösterme firsati yakalamigtir. Ancak her emperyal yayilim ve buna bagli hegemonik g^ arayigi ek kaynak ve insan enerjisine baglidir. Daha sonraki baglikta inceleyecegimiz merkez-çevre iligkisini Rus Imparatorlugu merkez aleyhine kurmugtur. Kaynak ve enerjilerin emperyal yayilmaya seferber edilmesi konusu arti ürünlerin
2 Anlagmanin Rusça kullanimi tam olarak Kuldzhinskiy Dogovor'dur. Ancak bölge adina dikkat çekme amaci ile Gulca kullanilacaktir.
gevreye oldugu kadar, belki daha fazla gekilde emperyal merkezdeki nufusa da yuklemesi ile gergeklegmigtir. Bu agidan I. Petro'nun projesi, "emperyal kiyi/alan/gevrenin genigletilmesi ugruna merkezin kendini somurgelegtirmesiyle" halini almigtir.3 Harita I'e bakildiginda Rusya'nin Asya sinirlarinin degigimi gorulecektir.
Harita I: 1800'lerden 1914'e Rus Yayilimi4
Ote yandan XVIII. yuzyil itibari ingiltere en onemli somurgesi olan Hindistan diger uluslararasi aktorlere kargi koruma ve denetim altinda tutma ihtiyaci daha da artmaya baglamigtir. Bunun onemli nedenlerinden biri 1790 yili itibari ile Hindistan'in, Britanya hazinesi igin yilda 500.000 Sterlin gelir saglamasidir. Bu agidan Hindistan'daki ingiliz yayilmasi vergi tabanini ulkedeki bu genigletme uzerine kurmug ve kraliyetin hazine gelirini arttirmaya yonelmigtir. Boylece ingilizlerin ulkedeki kontrolu her gegen yil daha da artmigtir. 1818 yili itibari ile ingilizler Hindistan'in buyuk bir bolumunu dogrudan kontrol etmeye baglamigtir ev bu yapinin bir diger ayagi da denetim olmugtur. Nitekim ingilizler, Hint yonetiminin ikili iligkilerde dahi yalniz hareket etmesini degil ingiliz danigmanlari ile bir arada
3 Henfrid Munkler, imparatorluklar: Eski Roma'dan ABD'ye Dunya Egemenligmin Mantigi, gev. Zehra Aksu Yilmazer (Istanbul: Iletigim Yayinlari, 2009), 125.
4 "Russian Expansion in Asia in the 19th Century to 1914", Erigim tarihi: 14.03.2020, https://www.edmaps.com/html/russian_expansion_in_asia.html
bulunmasini istemigleridir.5 Dolayisi Ingilizlerin XIX. yüzyilda bu bölgeyi koruma politikasi, Rusya'nin bölgede genigleme faaliyetleri kargisinda önemini daha da arttirmigtir.
Bölgede, Rus ve Ingiliz yayilim alanlarina iligkin temel sorumuz, Rus-Ingiliz rekabetinin bölgedeki asil tarihsel kökenin ne oldugunun anlagilmasidir. Bu sorunun cevabi XIX. yüzyil baglarinda saklidir. Ruslarin Hindistan politikalarinin temeli esasen 1801 yilina dayanmaktadir. O dönemde ^ar Pavel yönetimindeki Rusya Imparatorlugu, 1801 yilinin baglarinda Hindistan'i iggal igin hazirliklara baglamig, ancak bu girigim ^ar Aleksandr'in 1801 yili Mart'inda tahta gelmesi ile baglamadan sona ermigtir. Fakat bu girigim Ingilizlerin zihninde yer etmig ve bundan sonra bölge politikalarini bu olaya göre olugturmaya baglamiglardir. Böylece Ingilizler bölgeye ajanlar göndererek, Rusya'nin faaliyetlerini yakindan takibe almigtir.6
Bu durum sadece Hindistan özelinde degil, ayni zamanda Orta Asya agisindan da gegerlidir. Ingilizler Orta Asya'nin potansiyelini görmüg ve buna göre politikalarini Hindistan'dakine benzer gekilde bölgede uygulamaya baglamiglardir. Nitekim XIX. yüzyil iginde hem Ruslar hem de Ingilizler, Orta Asya'nin ticari agidan her ne kadar tam randimanli olmasa da büyük, geligen ve karli hale gelebilecegi konusunda öngörülere sahip idi. Bu nedenle de her iki taraf yüksek potansiyele sahip görünen "ödülü" kaybetmek istememigtir. Ingilizlerin bölge politikasinin temelinde daha önce de bahsettigimiz gibi, Rusya'nin Asya'daki stratejik ve hegemon güg konumuna kargi yer almaktadir. Bu nedenle Rusya'yi engelleme hedefi ve Ingiltere'nin, Orta Asya'da Aral ve Hazar Denizi'ne kadar nüfuz kazanma gabasi söz konusu olmugtur.7 Böylece Ruslarin bölgede önemli rakibi haline gelen Ingilizler ile XX. yüzyilin baglarina kadar devam eden rekabetleri bir anlamda baglamigtir. Büyük Oyun (Great Game) olarak adlandirilan bu rekabet, iki ülkenin yayilmaci faaliyetlerinin birbirlerinin gikarlarina zarar vermesine yol agmasi neticesinde, Rus Imparatorlugu ve Ingiltere ile 1907'de Asya'daki sömürü gatigmalarini gideren bir anlagma imzalamiglardir.8
5 Clive Ponting, Dünya Tarihi, gev. Egref Özbilen (Istanbul: Alfa Yayinlari, 2017), 645, 648.
6 Owen Lattimore, Pivot of Asia: Sinkiang and the Inner Asian Frontiers of China and Russia (Boston: An Atlantic Monthly Press Book Little, Brown and Company, 1950), 25.
7 Lattimore, Pivot of Asia, 27.
8 Bu anlagmaya göre; Rusya Afganistan ile olan ilgisini keserek, Ingiltere araciligi ile iligkilerini yürütmeyi kabul ederken Ingiltere ise buna kargilik Afganistan'i iggal etmeyeceginin teminatini vermigtir. Ayrintili bilgi igin bkz.: Ilyas Kamalov, Türk Cumhuriyetleri'nin bagimsizliklarmm 20. yilinda Rusya'nin Orta Asya Politikalari Rapor (Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2011), 16.
Nitekim bu geligmeler ve rekabet dügünüldügünde, Rus-Qn iligkilerinde de tipki Orta Asya da oldugu gibi ingiliz faktörünü göz ardi etmek gügtür. Bu nedenle Rusya'nin Qn üzerinde yürüttügü politikalar bir sonraki baglikta ele alacagimiz gibi sinirli bir hedeften ziyade XIX. yüzyilin ikinci yarisinda daha da genig bir alana yayilan politikaya dönügecektir.
Uzak Dogu'da Rus-^in ili§kileri
Rus ve Qn imparatorluklari, dünya tarihinde iki farkli ilerleme gösteren kitasal siyasi birimler olarak kargimiza gikmaktadir. Özellikle Qn imparatorlugu'nun devlet ve varlik felsefesinin Ruslar ile kargilagtirilmasinda görülen farkliliklar dikkat gekicidir. Tarihsel olarak, bu iki gücün farkliliklarini incelemek XIX. yüzyil iginde dig politikalarini anlamada yardimci olacaktir.
Bu agidan ilk bakilmasi gereken konu siyasi kültürlerin benzer ve farkli yönleridir. Münkler'e göre Qn'in sahip oldugu jeopolitik alan ve Konfügyüsgü dügünce ekseninde, dig politikasi saldirganlik, hegemonya ve rekabet kogullarinin dayatacagi fetihgi bir politikadan uzak olmugtur.9 Öte yandan Ruslarin dig politikalarinda daha saldirgan ve fetihgi olduklari görülmektedir. Myasnikov'a göre XVII-XIX. yüzyillarda Qn ve Rusya'nin temel olarak siyasi, iktisadi ve kültürel alanlarda feodal gügler oldugu görülmektedir. Dolayisi ile bu iki ülkenin siyasi alandaki etkilegimleri, Ruslar tarafindan uluslararasi iligkilerin egemen egit devletler konumunda görülmügtür. Myasnikov'un ifadesiyle Ruslar, egemen egit devletlerarasi yatay iligkilere dikkat gekmektedir.10 Ancak bu durum özellikle Ruslarin emperyal yayilim alanlarini genigletmeleri ekseninde ele alindiginda dügündürücüdür. Bir sonraki baglik altinda inceleyecegimiz Gulca Anlagmasi da yine bu baglam üzerinden sorgulanmalidir. Qn örnegine bakildiginda Qing Hanedanligi döneminde ülkede, devlet lehine igleyen bürokratik bir sistemin igletildigi görülmektedir. Bu sistemin dig ekonomik iligkilere olan yansimasi Myasnikov'a göre komgu halklara "merhamet"11 geklinde
9 Münkler, imparatorluklar, 129.
10 V.S. Myasnikov, "istoriko-kulturniye osobennosti ekonomigeskogo vzaimodeystviya Rossii s Kitayem". Rossiya vo vne§ne ekonomigeskih otno§emyah: Uroki i sovremennost. (Moskva: 1993); Aktaran: V.S. Myasnikov, "Rossiya i Kitay: Kontakti gosudarstv i tsivilizatsiy". Rossiyskaya Tsivilizatsiya 2 (1996): 72-80.
11 Burada kullanilan kavramin Osmanli imparatorlugu'nda var oldugu gekli ile aman olarak dügünülmesi de muhtemeldir. Ancak bu daha gok bir lütuf olarak zikredilmigtir. Ayrintili bilgi igin bkz.: Nebi Bozkurt, "Eman", TDViA, C.11, 77-79.
olmugtur.12 Bu durum yüzyillar iginde Qn medeniyetinin diger toplumlara bir armagani formunu almigtir.
Diger taraftan Qn tarih ve kültürünün suigeneris (kendine has-nevi gahsina münhasir) yapisi da önemlidir. Özellikle Avrupa tarihinden farkli olarak Qn deneyimi, modern zamana kadar Avrupa etkisinden tamamen bagimsiz olarak geligmigtir. Imparatorluk döneminde Qn, uluslararasi bir sistem olan farkli bir medeniyet ve kendi yapilandirma ilkelerine sahip Dogu Asya'da uzun süre öne gikan güg olmugtur. Nitekim XIX. yüzyila dogru Qn'in dünyada yaganan geligmeler kargisinda uluslararasi iligkileri kendine özgü normlarina ve söylemlerine uydurmada zorluklar yagamaya bagladigi görülmektedir.13 Qn'in üstün yapisi kargisinda 1648 Westphalia devletler sistemin yarattigi yeni bir uluslararasi mantik söz konusudur.
Qn Imparatorlugu'nun kurulug ve geligim süreci dügünüldügünde aktif yayilmaciliktan ziyade zamana yayilan pasif bir yayilmacilik mantigi ile ilerledigi görülmektedir. Elbette her devletin emperyal yayilim alanini yaratma ve bunu ilerletme güdüsü göz ardi edilemez. Grafik I'de yer aldigi gekli ile Qn'in özellikle dönemsel yayilimi, XIV. yüzyildan XVIII. yüzyila kadar gegen süregte yatay bir ilerleme kaydettigi görülecektir. Dolayisi ile Qn örneginde ülkede zaman-mekan iligkisi ve toplumsal yapinin farkli bir gergevede ilerletildigi dügünülebilir. Bu noktada imparatorluk agisindan daha ige dönük ve dünyanin kalanini kendinden farkli gören bir algidan bahsedebiliriz. Bunun bir yansimasi olarak dig iligkilerde özellikle uzak bölgeler ile bir sinirlilik söz konusu iken yakin cografyada yayilimin yatay eksende yüzyillar iginde ilerlemesi dikkat gekicidir. Ancak bu durum Qn Imparatorlugu'nun dünyanin diger bölgelerinden tam anlami ile kopuk oldugunun dügünülmesine neden olmamalidir. Bilindigi gibi Ming Hanedanligi döneminde kagif ve denizci Zheng He'nin deniz agiri seferleri14 söz konusudur.
12 V.S. Myasnikov, "Rossiya i Kitay: Istorigeskoye progloye, sovremennost i perspektivi otnosheniy (Sem osobennostey i sem modeley otnosheniy Rossii s Kitayem)", Rossiysko-kitayskiye issledovaniya 1/1 (2017): 12.
13 Yongjin Zhang, "System, EmpireandState in Chinese International Relations", Review of International Studies 27/5 (2001): 44.
14 Konuya iligkin bkz.: Yang Wei, "Admiral Zheng He's Voyages to the "West Oceans" Maritime Asia 19/2 (Fall 2014); Barbara Bennett Peterson, "The Ming Voyages Of Cheng Ho (Zheng He), 1371-1433 ", The Great Circle 16/1 (1994): 43-51.
Grafik I: Ming Hanedanligi Dönemi Çin imparatorlugu Geniglemesi15
1300 1500 1700
Öte yandan Ruslarin genigleme politikalarina bakildiginda Çarligin kurulugu akabinde hizli bir yayilim sürecinde olduklari ve bunu mümkün suretle Balkanlar, Orta Asya ve Sibirya üzerinde gerçeklegtirdikleri görülmektedir. Yine özellikle kurulug agamasi ve akabinde Polonya, isveç ve Finlandiya'ya kargi emperyal yayilim hedefi de önemlidir.16 Ruslarin Osmanli Imparatorlugu topraklari üzerinde emperyal yayilim politikalari özellikle XIX. yüzyilda dikkat çekicidir. Bilindigi gibi 1789 Fransiz ihtilali sonrasinda Fransa nerede ise tüm Avrupa Devletleri ile bir savaga tutugmugtur. Koalisyon Savaglari ya da Napolyon Savaglari olarak tarihe geçen savaglar dizisi içerisinde ise Fransiz ve Ruslarin bir savag bir ittifak durumu dikkat çekicidir. En ilginç noktalardan biri güphesiz Çar Aleksandr ve imparator Napolyon'un Tilsit sonrasi iligkileridir. Ruslar, 1808 yilinda önce isveç'e harp ilân etmig akabinde de Finlandiya'yi iggal etmigtir. Ancak Ruslar bu süre zarfinda 1806 yili itibari ile Osmanli Imparatorlugu ile de savag içinde idi.17 Ruslar açisindan Osmanli topraklari tüm emperyal yayilim alanlari bir yana konuldugunda çok özel bir yere sahip oldugu görülmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkeleri ile ittifaklarinda genellikle bu emellerini de ortaya koymugtur. En dikkat çeken de güphesiz Napolyon'un 1798 yilindaki Misir Seferi esnasinda Osmanli Imparatorlugu'nu destekleyen Ruslarin, Osmanli bogazlarini geçmesidir. Bu durum özellikle ingilizlerin tepkisini çekmig ve Ingilizler tipki Hindistan bölgesinde oldugu gibi, bu tarih itibari ile Ruslarin Osmanli politikalarina kargi daha dikkatli davranmaya baglamigtir. Bunun üzerine Ruslarin emperyal yayilim hedeflerinin 1856 Kirim Savagi ile darbe aldigi görülmektedir. Çünkü Rusya'nin Osmanli imparatorlugu üzerindeki
15 Rein Taagepera, "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia", International Studies Quarterly 41/3 (September, 1997): 475-504.
16 Ruslarin bölgedeki özellikle Orta Asya bölgesinde yogunlagan emperyal faaliyetlerine iligkin olarak dönemin seyyahlarinin dikkat çeken çaligmalari söz konusudur. Kazak Bozkirlarinda Hayat adli eseri ile Zalesskiy de bunlardan biridir. Bkz.: Mualla Uydu Yücel "Sürgünde Bir Seyyah: Bronislav Zalesskiy ve Eseri "Kazak Bozkirlarinda Hayat", Tarih Dergisi 42 (2005): 85-109.
17 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Baçlangiçtan 1917'ye kadar (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987), 301.
ilerleyigini durdurma adina Avrupali devletler Osmanli Imparatorlugu'nu destekleyerek Ruslari büyük bir yenilgiye ugratmigtir. 18
Rusya'nin sicak denizlere inme hedefi ile Osmanli Imparatorlugu nezdinde genigleme politikasinin yani sira Asya-Pasifik bölgesinde de ilerleyigi ve politikalari dikkat çekmektedir. Ruslarin, donanmasini Ohotsk Denizi'ne ulagtirma adina takip ettigi politikalar bu bölgede de yayilim alanlarini belirlemigtir. Bu açidan Asya-Pasifik özeline bakildiginda o dönemde Ruslarin Japonlar ile 1885 yilinda Kuril Adalari üzerinde bir çatigma yagamasi önemli bir geligmedir. XVIII. yüzyilda Kuril Adalari Rus ve Japon kâgifler tarafindan bulunmug ve akabinde iki ülke arasinda bu adalar taksim edilmigtir. Burada hâkimiyet alanlarini belirleme adina iki ülke 7 Çubat 1855 tarihinde Japonya'nin Çimoda gehrinde anlagma imzalamig ve adalari bölügmüglerdir.19
Harita II: XIX. yüzyilda Rusya'nin Geniglemesi20
Rus ve Çin imparatorluklarinin dig politika ve emperyal yayilim alani geniglemelerinin yani sira ikili iligkilerine bakildiginda özellikle XVII. yüzyil sonrasinda dikkat çeken geligmeler kargimiza çikmaktadir. V. S. Myasnikov, iki devlet arasinda 1618 yili itibari ile iligkilerin kuruldugunu ifade etmektedir. Ona göre bu iki uygarligin temas bölgesi haline gelen cografya ve
18 Ayrintili bilgi için bkz., Enver Ziya Karal, Osmanli Tarihi, Cilt: VII (Ankara: TTK Yayinlari, 1995).
19 Emine Akçadag ve Elnur Ismayilov, "Ukrayna Krizinin Rusya ve Japonya Arasindaki Kuril Adalari Sorununa Etkisi", Uluslararasi iligkiler, 12/48: 97.
20 "Russian Expansion in the 19th Century, 1800s", Erigim tarihi: 02.03.2020, https://etc.usf.edu/maps/pages/7600/7644/7644.htm
topraklarmm geniglemesi gogu devlet smmmn aksine, savaglarin bir sonucu olarak degil, taraflarin diplomatik gabalari ile olugmugtur.21 Bu örneklerden biri olarak 1567 yilinda ilk kez iki Kosaklarin22 Pekin'e ulagmasi akabinde yagananlar gösterilebilir.23 Bu dönemde, Ruslar, Urallar ve Sibirya nehirleri boyunca geniglemig ve Amur tepelerinde Nerchinsk adinda müstahkem bir kasaba kurmuglardir. Bilindigi gibi o dönemde Ruslarin kürk ticaretinde önemli bir yeri ve gücü söz konusudur. Bölgeye yerlegen halk da bu ticarete devam etmig ve burada yagamigtir.24
Ruslarin agisindan kürk sadece bir ihracat ürünü degil, ayni zamanda topraklarinda bulunmayan mamul ve metalarinda bir degigim/takas araci halinde idi. Ruslarin, Qn'de kürk pazari arayigi kürk kargiliginda Sibirya'da bulamadiklari ipek, gümüg ve tahil ürünleri ile takas edilebilme imkänlarini arttirmakta idi. Dolayisi ile Keay konunun sadece emperyal yayilim degil, ayni zamanda ticaret ile ilgili olduguna da dikkat gekmigtir.25 Ticaret iki ülke iligkilerinde önemli bir yere sahip olmakla birlikte ilk agmada iki komgu ülkenin dogrudan teritoryal karmaganin görünmesini de kismen engellemigtir denebilir. Ancak burada esasen var olan bir sinir sorunu, bir sonraki agamada iki tarafi da nerede ise savagin egigine getirmigtir. 26 Burada en önemli noktalardan biri de Eberhard'a göre Qn de Mangularin Orta Asya bölgesindeki yayilma politikalari ve Ruslar ile özellikle Amur Nehri bölgesinde kargi kargiya gelmeleridir.27 Bunun neticesinde taraflar, dogrudan bir savaga varmadan 1689 Agustos'unda Nerchinsk diginda bir araya gelerek sinir konusunda anlagmaya varmiglardir.28
21 Myasnikov, "Rossiya i Kitay: Istorigeskoyeprogloye", 12.
22 Ruslarin emperyal gücün merkezinden uzaktaki bölgelerde kosaklarin etkisi ve emperyal yayilima katkilari Rus tarih boyunca önemli bir faktör olmugtur. Ayrintili bilgi igin bkz.: Christoph Witzenrath, Cossacks and the Russian Empire, 1598-1725 Manipulation, rebellion and expansion into Siberia, (New York: Routledge, 2007).
23 Bkz.: Vitaly Bronnikov, Iz Istorii Rannego Proniknoveniya Russkikh Lyudey v Sibir' i Kitay: Svidetelstvo Portugalskogo Pirata F. M. Pinto O Vstreche S Russkimi v XVI v., Türkiye Rusya Aragtirmalan Dergisi 2 (2019): 1-29.
24 Charles Holcome, Dogu Asya Tarihi: Qin, Japonya, Kore Medeniyetin Köklerinden 21. Yüzyila, gev. Muhammed Murtaza Özeren (Istanbul: Dergäh Yayinlari, 2016), 204.
25 Keay, Qin Tarihi, 428.
26 V. S. Miasnikov, "The Manchu Invasion of the Amur River Valleyand the 1689 Treaty of Nerchinsk", Chinese Law&Government 6/4 (1973): 26; Neville Maxwell, "How the Sino-Russian boundary conflict was finally settled: From Nerchinsk 1689 to Vladivostok 2005 via Zhenbao Island 1969". Critical Asian Studies 39/2 (2007): 229-253.
27 Wolfram Eberhard, Qin Tarihi, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019), s.307.
28 Miasnikov, "The Manchu Invasion...", 26; Maxwell, "How the Sino-Russian boundary conflict was finally settled", 229-253.
Nerchinsk Anlagmasi (in tarihinde önemli bir agamadir. (ünkü (in agisindan ilk kez bir Avrupa devleti ile anlagma gergeklegtir.29 Anlagmanin önemli bir özelligi, her iki ülkenin ana dilinden ziyade Latince olmasidir. Bölgesel olarak iki ülkenin konum ve gücü dügünüldügünde farkli bir alfabe ve dil kullanimi ilk agamada akillarda soru igareti olugturmaktadir. Ancak bu durumun temel nedeni tarafsiz delegelerin de ortak bir dili anlamasini saglamak olmugtur. Rus ve (in imparatorluklarinin anlagma metnini kendi dillerinden farkli bir dilde olugturmalari katilimci taraflarin da anlagma metnini anlayabilmeleri agisindan önemli bir adimdir. Bu noktada anlagmanin sadece bölgesel amaglarla degil uluslararasi alanda da etkisi dügünülerek gergeklegtirildigi ihtimali göz önünde bulundurulabilir. Öte yandan anlagmanin bölgesel gügler maiyetinde dikkat geken bir yönü taraflarin egitliklerine iligkin durumudur. Burada Rusya anlagmada statü egitligini savunurken (in yüzyillardir var olan üstünlük algisinda bunu kabul etmekte zorlanmigtir. (in igin bu durum "egitsiz anlagmalar"in ilki olarak görülmügtür.30 Böylelikle (in, komgusu olan Ruslarin bölgede sadece ticaret yapmasini degil, ayni zamanda onlarla egit statüde oldugu gergegini de bir anlamda kabul etmigtir.
Asya Pasfik'te Paylagilamayan (in ve Gulca Anlagmasi
Gulca Anlagmasi öncesinde (in'de yaganan temel birkag konuya dikkat gekmek yararli olacaktir. Ilk olarak XIX. yüzyilda sömürge güglerinin bölgede aktif olarak pazar arayigi söz konusudur. Dolayisi ile bu güglerin dig politikalarinda kolonyalizm kavrami öne gikmaktadir. Loomba, XVI. yüzyildan itibaren Avrupali güglerin Asya, Afrika ve Amerika'da yayilimlarinin salt tarihsel bir kolonyalizm ile agiklanamayacagina dikkat geker. Tarih boyunca benzer gekilde farkli medeniyet ve gügler kolonyalizmi dig politikalarinda kullanmakla birlikte özellikle XVI. yüzyil sonrasinda antik dönem ya da geleneksel dönem kolonyalizmlerin dönügtüremedigi bir hiz ve pratik ile dönügüme yol agmigtir. Loomba'ya göre modern kolonyalizm mantigi fethettigi bölgelerde sadece arti deger gibi mal, hizmet vs. almamig, ayni zamanda kärin daima anayurda aktigi karmagik bir iktisadi yapi da kurmugtur.31 Bu gekilde, XIX. yüzyilda (in'in yagadigi Afyon Savaglari ve Taiping ayaklanmalari gibi sorunlarda bu durum görülebilmektedir. 18391842 yillari arasinda (in'de Qing hanedanligi Batili gügler kargisinda Afyon
29 Eberhard, Qin Tarihi, 307.
30 Keay, Qin Tarihi, 429.
31Ania Loomba, Kolonyalizm/Postkolonyalizm, gev. Mehmet Kügük (Istanbul: Ayrinti Yayinlari, 2000), 78-80.
Savaglari ile büyük bir yenilgi almig ve Çin, Keay'in ifadesi ile yabancilarin tacizleri sonrasinda "XX. yüzyila tutunacagi" bir döneme girmigtir.32
Önceki bagliklarda da belirtigimiz gibi Çin dünyanin kalan bölgelerinden farkli bir yaklagim ile sistemini devam ettirmekte idi. Bu açidan Batili devletlerin Çin ile iligkilerinde ilk agamada bu durum belirleyici olmugtur. Çin ve Avrupali devletlerin iligkilerinin bagladigi ilk dönemlerde devasa bir refah farkindan bahsedemeyiz. Çin XVIII. yüzyilda Bati Avrupa ile nerede ise eg deger bir hayat standardina sahiptir. Holcombe'ye göre o döneme kadar Çin, dünyanin en zengin ülkesi olmasinin yani sira dünyanin toplam üretiminin üçte birini de gerçeklegtirmekteydi. 33
Ancak Çin'in sömürgecilik noktasinda Bati tarafindan Avrupa'ya dâhil edilme süreci de çok farklidir.34 Çünkü Kissinger'a göre modern dönemde Batili temsilciler, "uluslararasi sistemin temel tagi haline gelmeye baglayan Avrupa dünya sistemine" Çin'i dâhil etmeye çaligmig, ancak Çin bu kapsamda yapilan girigimleri kendisine saldiri olarak görmügtür. Çin politikasini Batidan çok farkli gekilde olugturmug ve ülkeye XVIII. yüzyilda gelen ilk Britanya elçisi George Macartney'e krala iletmesi üzere Pekin'de hiçbir elçinin ikamet etmesine izin verilemeyecegine iligkin mektup vermigtir.35 Görüldügü gibi Çin bu dönemde de kapali olarak sistemini dünyadan izole bir gekilde sürdürme amaci ile hareket etmigtir, ancak uzun soluklu bir bagaridan söz edilmesi zordur.
Öte yandan Çin'in etrafindaki bölgelerin Batili ülkeler tarafindan hizla sömürgelegtirilmekte oldugu görülmektedir. Ingilizler, 1815'te Nepal'i, 1886 yilinda ise Burma'yi alirken, eg zamanli olarak Fransa da 1862-1895 yillari arasinda Vietnam, Laos ve Kamboçya'yi iggal etmigtir. Bu geligmelere kargilik Çin'e bakildiginda Batililarin ticari faaliyetlerinin 1760 yili itibari ile tek bir liman Guanzhou (Kanton) üzerinden yapilmakta oldugu görülmektedir. Çinli bir firma olan Co-hong, Batililar ile iletigimi saglamakta idi. Çin yönetimi, Batililara ve Ruslara kargi farkli politikalar takip etmigtir. Buna göre Ming Hanedanligi, Batili ülkelere verdigi tavizlerde hassas bir tutum ile sinirlarini denetim üzerinden açmakta idi. §üphesiz Çin'e gelen en önemli Batili tacirler Ingilizlerden mütegekkildi. Ancak bu durumun özellikle
32 Keay, Çin Tarihi, 444.
33 Ayrintili bilgi için bkz.: Charles Holcombe, Dogu Asya Tarihi: Çin, Japonya, Kore Medeniyetin Köklerinden 21. Yüzyila. çev. Muhammed Murtaza Özeren (Istanbul: Dergah Yayinlari, 2016).
34 Konuya iligkin Japonya örnegi kargimiza çikmaktadir. Özellikle XIX. yüzyilda Japonya'nin Batili güçler ile kargi kargiya gelmesi ve akabinde ticari iligkilerin ilerleyigi Çin'den çok farkli bir s&eçte ilerlemigtir.
35 Henry Kissenger, Dünya Düzeni, çev. Sinem Sultan Gül (Istanbul: Boyner Yayinlari, 2014), 239.
Ingilizlerin bölgesel rakibi olan Ruslara kargi (in tarafindan ayni denetim ve politika ile iglemedigi söylenebilir.36
Batili ülkeler igin (in esasinda bir ticaret egitsizligine yol agmakta idi. Yani Batililar (in'den ipek, gay vb. mamuller almakta, ancak kargilik olarak sattiklari büyük bir ticari agiga yol agmakta idi. Böylece (in pazarindan kar saglama adina afyon bir anda pazarlanabilecek bir ürün olarak (in pazarlarina sokulmaya baglamigtir.37 ingiltere ise (in'de yasadigi afyon satigi da dähil ülkeyi dig ticarete agmada kararli politika ile hareket etmigtir. Ingilizler, (in'in afyon satigini yasaklamasi üzerine bunu zorla ülkeye kabul ettirmeye yönelik adimlar atmaya baglamigtir. (in'e 15 kalyon, 14 buharli gemi ve 9 destek gemisi yollayan Britanya kargisinda (in'in kargi koyacak gücü nerede ise yoktu. ingilizler teknolojik üstünlük sayesinde bölgede istediklerini elde etmekte idi. 1856-1860 yillarinda ise II. Afyon Savagi olarak tarihe gegen bu hadisede bu kez ingilizlerin yani sira (in'e kargi Fransizlar da imtiyazlar elde etme adina sürece dähil olmugtur.38 Afyon Savaglari sonrasinda imzalanan Nanjing Anlagmasi ile (in'de agik kapi politikasi uygulanmaya baglanmigtir. ingiltere'nin ardindan ABD ve Fransa da burada imtiyazlar elde etmig ve diplomatik dokunulmazlik sahibi olmuglardir.39 Rusya ise bu geligmeler kargisinda kendini bölgede digarda kalmig hissetmig ve bu noktada (in imparatorlugu'nda kendi ticaret politikasini uygulama ve taviz elde edecegi bir sürecin arayigina girmigtir.
Rusya ve (in arasinda ticari iligkiler Batili güglerin bölgedeki varligindan bagimsiz olarak devam etmekteydi. iki ülke arasinda 1847 yilindan itibaren Gulca'da (ili/Kuldja veya Yining olarak da bilen bölge) ve Tarbagatay'da (Kazakistan ile Dogu Türkistan sinirina yakin bölge ya da (öggek ((avegek/Chatuchak) sinir ticareti sürdürülmekte idi.40 Qing Hanedanligi döneminde (in ve Rus imparatorlugu arasinda imzalanan Gulca Anlagmasi da tipki Nanking Anlagmasi gibi Rusya'nin bölgede birtakim avantajlar saglamasina yöneliktir. Gulca Anlagmasi 25 Temmuz (6 Agustos) 1851 tarihinde imzalanmigtir ve 17 maddeden olugmaktaydi. Anlagma, Rusya'nin (in'e yolladigi ilk konsolos Ivan Zakharov tarafindan hazirlanmig ve XIX.
36 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 233.
37 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 234.
38 Ayrintili bilgi igin bkz.: Phyllis G. Jestice, vd., Dünya Savag Tarihi: imparatorluk Qagi, Cilt 3: Teghizat, Savag Yöntemleri, Taktikler 1776-1914, gev. Emir Yener (Istanbul: Timag Yayinlari, 2011), 222, 226.
39 Jane Burbank ve Frederick Cooper, imparatorluklar Tarihi: Farkliliklarm Yönetimi ve Egemenlik, gev. Ahmet Aybars (aglayan (Istanbul: inkiläp Kitabevi, 2011), 313-314.
40 Robert Nield, China's Foreign Places The Foreign Presence in China in the Treaty Port Era, 18401943 (Hong Kong: Hong Kong University Press, 2015), 288.
yüzyil boyunca Rusya'ya ingilizlerin (in'i agma gabalariyla dogrudan rekabet edecek bir avantaj da saglamigtir.41 Bunun en önemli nedeni, bu anlagma ile Gulca'nin ve Tarbagatay'in, (in-Rus ticaretine agilmasidir. Bu sayede Ruslar yeni ticaret alanlarina girig yapabilmigtir. Ayrica anlagmaya göre (inli yetkililerin Rus tüccarlarin iglerine karigmamasini ve Rus tüccarlara ticaret noktalarinda Ortodoks hizmetlerinin yapilmasina yani ibadetlerini gergeklegtirme izninin verilmesini öngörmekte idi.42
Ruslarin bölgede faaliyetleri ve takip ettikleri politikalar bölgesel rakibi ingiltere'de gok hog kargilanmamigtir. Resim I'de görülecegi gibi 1880 yilindaki Taranaki Herald'da yayinlanan "British and Foreign News"e bakildiginda ingilizlerin bundan ne derece rahatsiz olduklari da agikga görülebilmektedir. Nitekim ingilizlerin Gulca Anlagmasini ve (in-Rus iligkilerini yakindan takip etmeleri ve bölge haberlerine yer verdikleri önemli bir ayrintidir.
Resim I: Taranaki Herald'da yayinlanan "British and Foreign News"43 BEITISH AND FOREIGN NEWS.
Hjotfr>OTT1 SopEomber t> ■ lifxa lntoly tjcien recflivail fmm China of tlio ronuwul of friendly relations botivfi&ri ttlflt country r \ I I: l If 1 'I unclorFitood til ji t n tlio roa^li C:.><1 i:»1 now ojcistfcs botwoan tho two Oovernmanta, nro
proceeding at Pokin for thö oanclasioD nf -l l-ji'0[\ty 1.1{s(,wHE)il f.tiH two cnantrien, wliiuli will include eiutjljturtitjiit; of" mid otVier quQHtionfl.
1858 ve 1860 antlagmalarinda sinir konusunda yeniden adimlar atilmig ve Pekin'de imzalanan anlagma ile Rus ticaretine Urga (Ulanbatur) ve Kalgan (Zhangjiakou) bölgeleri de agilmigtir. 1871'de Dogu Türkistan'da44 gikan
41 Alison R. Holmes and J. Simon Rofe, Global Diplomacy: Theories, Types, and Models (Boulder, Colorado: Westview Press, 2016), 108.
42 "Kuldzhinskiy Dogovor 1851 Goda", Erigim tarihi: 27.11.2019, https://w.histrf.ru/articles/article/show/kuldzhinskii_dogovor_1851_gh
43 Metnin gevirisine bakildiginda: "4 Eylül Londra. Son zamanlarda (in'den, Rusya arasindaki dostane iligkilerin yenilenmesiyle ilgili haberler alindi. Artik iki Hükümet arasinda samimi (candan) bir anlayig oldugu anlagilmaktadir. Pekin'de iki ülke arasinda Gulca'nin gözümü ve diger sorulari igeren bir anlagma imzalanmasi adina müzakereler devam etmektedir." "British and Foreign News", Erigim tarihi: 01.03.2020, https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/TH18800915.2.16
44 Bu dönemde özellikle Rus-Osmanli imparatorluklarinin iligkileri noktasinda bkz.: Mehmet Saray, Rus i§gdi Devrinde Osmanli Devleti ile Türkistan Hanliklari Arasindaki Siyasi Münasebetler (1775-1875) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2017).
isyan45 sonrasinda da Rusya, (in ile yeni bir anlagma imzalamaya muvaffak olmugtur. Böylece 1881 St. Petersburg Antlagmasi ile Qing (in'i Rus ticareti ve konsolosluklari igin alti yeri daha agmigtir. Bunlar; Hami (Kumul), Kobdo (Mogolistan'da Khovd), Kucheng (Qitai,), Suchow (Jiuquan, Gansu), Uliassutai (Mogolistan) ve Urumgi'dir.46 Böylece Ruslarin Batili ülkeler ve özellikle ingilizlerin (in'deki girigimlerinden farkli bir gekilde ülkede belli ayricaliklar elde ettigi görülmektedir. ingilizler (in'i zorla agilan bir pazar haline getirirken Ruslar kismen de olsa savagtan uzak gekilde uzlagiya yönelmigtir.
Sonug
Rus-(in iligkileri XVII. yüzyil sonrasinda özellikle bölgesel geligmeler ekseninde geligim göstermigtir. Esasen farkli dig politikalar takip eden bu ülkelerden özellikle Ruslarin attigi adimlar iligkileri gekillendirmigtir denebilir. Ruslarin Orta Asya'da hizli bir emperyal yayilim hedefi, Asya-Pasifik bölgesinde de benzer bir hegemonya arayigini ortaya gikarmigtir. Bu noktada dönemin büyük güglerinden olan ingilizlerin bölgeye olan ilgilerinin de Rus-(in iligkilerinde belirleyici etkenlerden biri haline geldigi söylenebilir. (ünkü ingilizler, Ruslarin häkim olmak istedigi Orta Asya bölgesinde kendi gikarlari noktasinda hareket ederek takip ettikleri politikalar ile bölgenin bir gikar gatigma alani haline gelmesinde de neden olmugtur. Böylece Rus ve ingilizler bölgede kargilikli rekabetlerini mutlak suretle arttirmigtir.
Diger taraftan ingilizler bagta olmak üzere diger Batili ülkelerin (in'i agik bir pazar haline getirme girigimleri de güg gatigmalarinin temelinde yer almaktadir. (in'in Batili güglere kargi gikigina kargin, Afyon Savaglari ile (in tavizler vermek zorunda kalmig ve Ming Hanedanligi büyük bir darbe almigtir. Buna kargilik Ruslar ise (in ile iligkilerinde Batili güglerin (in ile iligkilerinde takip ettikleri gatigma ve zorlama tarzindan farkli bir düzlemde ilerlemigtir. Bu agidan (in'in tarihsel süregte olugan siyasi kültürüne aykiri bir durum tam olarak görülmemektedir. Elbette iki ülke arasinda gatigmalar ve uzlagmazliklar söz konusudur. Bu durum devletlerin dogasi geregi gikarlarini koruma güdüsü olarak her daim uluslararasi sistem aktörlerinde görülebilmektedir. Bu baglamda konuya Rus-(in iligkileri ekseninde bakildiginda, Batili ülkelerin (in de yaratmak istedigi iktisadi ve sosyal
45 Mangularin Dogu Türkistan bölgesinde faaliyetleri dikkat gekicidir. Bölgedeki faaliyetlerine kargilik olarak zaman zaman gatigmalar söz konusu olmugtur. 1755 ile 1758 yillari arasinda Mangulara kargi Cungar isyanlari söz konusudur. Bkz.: Feyzullah Uygur , "Mangularin ilk Dogu Türkistan istiläsi", Tarih Dergisi 63/1 (2016): 34.
46 Nield, China's Foreign Places, 288-289.
tahakkùmlerden farkli olarak daha bolgesel ve komçuluk ili§ki agi odakli oldugunu da soylemek mùmkùndùr. Ancak her iki imparatorlugun da yayilmaci hedeflerini ve di§ politika amaçlarini yok sayamayiz.
Çin ve Rus imparatorluklarinin komçuluk iliçkilerinin yani sira Ingiltere'ye kar§i politikalarinda da benzerlikler onemlidir. Çùnkù her iki imparatorluk da Ingilizler ile kar§i karçiya gelmi§ ve bunun sonucunda dezavantajli ve milli çikarlarini zedeleyen sonuçlar ile kar§ila§mi§lardir. Bu noktada Ingilizlerin Nankin ile cebren elde ettikleri ve bolge halkinin da tepkisini çeken avantajlara karçilik Ruslar Gulca Anlaçmasi ile tarihsel ve konjonktùrel durumu lehlerine çevirerek iliçkilerini devam ettirmiçtir.
Sonuç olarak Rus-Çin iliçkilerinin sadece ticari ya da sinir sorunlari ùzerinden okunmasi, bu sùreci basitleçtirecektir. Bu açidan ikili iliçkileri e§ zamanli olarak Ingilizlerin etkisi ve emperyalizm odakli bir rekabeti de içinde barindiran yaklaçim ile okumak onemlidir. Bu nedenle Ruslarin bolgedeki faaliyetleri ve Çin ile iligkileri sadece komçuluk ùzerinden degil, e§ zamanli olarak rekabet edilen Bati'nin saldirganligindan da farkli bir tablo çizdigi §eklinde okunabilir. Ancak son noktada Rus emperyal yayilimmi da unutulmamalidir.
Kaynakga
Akgadag, Emine ve Elnur ismayilov. "Ukrayna Krizinin Rusya ve Japonya Arasindaki Kuril Adalari Sorununa Etkisi". Uluslararasi iligkiler 12/48: 95115.
Bozkurt, Nebi "Eman", TDViA. C.11.
Burbank Jane ve Frederick Cooper. imparatorluklar Tarihi: Farkhhklann Yönetimi ve Egemenlik. gev. Ahmet Aybars (aglayan. istanbul: inkiläp Kitabevi, 2011.
Eberhard, Wolfram. Qin Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
Holcome, Charles. Dogu Asya Tarihi: Qin, Japonya, Kore Medeniyetin Köklerinden 21. Yüzyila. gev. Muhammed Murtaza Özeren. istanbul: Dergah Yayinlari, 2016.
Holmes, Alison and J. Simon Rofe, Global Diplomacy: theories, types, andmodels. Boulder, Colorado: Westview Press, 2016.
Kamalov, ilyas. Türk Cumhuriyetleri'nin bagimsizliklarinin 20. yilinda Rusya'nin Orta Asya Politikalari Rapor. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2011.
Karal, Enver Ziya. Osmanli Tarihi. Cilt: VII. Ankara: TTK Yayinlari, 1995.
Keay, John. Qin Tarihi. gev. Nege Tayang ve Ding Tayang. istanbul: inkilap Yayinlari, 2011.
Kissenger, Henry. Dünya Düzeni. gev. Sinem Sultan Gül. istanbul: Boyner Yayinlari, 2014.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Baglangigtan 1917'ye kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
Lattimore, Owen. Pivot of Asia: Sinkiang and the Inner Asian Frontiers of China and Russia. Boston: An Atlantic Monthly Press Book Little, Brown and Company, 1950.
Loomba, Ania. Kolonyalizm/Postkolonyalizm. gev. Mehmet Kügük. istanbul: Ayrinti Yayinlari, 2000.
Maxwell, Neville. "How the Sino-Russian boundary conflict was finally settled: From Nerchinsk 1689 to Vladivostok 2005 via Zhenbao Island 1969". Critical Asian Studies 39/2 (2007): 229-253.
Miasnikov, V. S. "The Manchu Invasion of the Amur River Valleyand the 1689 Treaty of Nerchinsk", Chinese Law&Government 6/4 (1973): 22-91.
Münkler, Henfrid. imparatorluklar: Eski Roma'dan ABD'ye Dünya Egemenliginin Mantigi. gev. Zehra Aksu Yilmazer. istanbul: iletigim Yayinlari, 2009.
Myasnikov, V.S. "istoriko-kulturniye osobennosti ekonomigeskogo vzaimodeystviya Rossii s Kitayem". Rossiya vo vnegne ekonomigeskih otnogeniyah: Uroki i sovremennost. Moskva: 1993.
------------------------ "Rossiya i Kitay: Kontakti gosudarstv i tsivilizatsiy".
Rossiyskaya Tsivilizatsiya 2 (1996): 72-80.
------------------------ Rossiya i Kitay: istorigeskoye progloye, sovremennost i
perspektivi otnosheniy (Sem osobennostey i sem modeley otnosheniy Rossii s Kitayem)". Rossiysko-kitayskiye issledovaniya 1/1 (2017): 12.
------------------------"The Manchu Invasion of the Amur River Valley and the
1689 Treaty of Nerchinsk". Chinese Law & Government 6/4 (1973): 22-91.
Nield, Robert. China's Foreign Places The Foreign Presence in China in the Treaty Port Era, 1840-1943. Hong Kong: Hong Kong University Press, 2015.
Peterson, Barbara Bennett. "The Ming Voyages Of Cheng Ho (Zheng He), 1371-1433 ". The Great Circle 16/1 (1994): 43-51.
Phyllis G. Jestice, vd. Dünya Sava§ Tarihi: imparatorluk Qagi, Cilt 3: Teghizat, Sava§ Yöntemleri, Taktikler 1776-1914. gev. Emir Yener. istanbul: Timag Yayinlari, 2011.
Ponting, Clive. Dünya Tarihi. gev. Egref Özbilen. istanbul: Alfa Yayinlari, 2017.
Saray, Mehmet. Rus i§gali Devrinde Osmanli Devleti ile Türkistan Hanliklari Arasindaki Siyasi Münasebetler (1775-1875) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2017).
Taagepera, Rein. "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: ContextforRussia". International StudiesQuarterly 41/3 (1997): 475-504.
Uygur, Feyzullah. "Mangularin ilk Dogu Türkistan istilasi". Tarih Dergisi 63/1 (2016): 27-40.
Wei, Yang "Admiral Zheng He's Voyages to the "West Oceans". Maritime Asia 19/2 (Fall 2014)
Witzenrath, Christoph. Cossacks and the Russian Empire, 1598-1725 Manipulation, rebellion and expansion into Siberia (New York: Routledge, 2007)
Vitaly Bronnikov, iz istorii Rannego Proniknoveniya Russkikh Lyudey v Sibir' i Kitay: Svidetelstvo Portugalskogo Pirata F. M. Pinto O Vstreche S Russkimi v XVI v. Türkiye Rusya Ara§tirmalari Dergisi 1/2 (2019): 1-29.
Yücel, Mualla Uydu. "Sürgünde Bir Seyyah: Bronislav Zalesskiy ve Eseri "Kazak Bozkirlarinda Hayat", Tarih Dergisi 42 (2005): 85-109.
Zhang, Yongjin. "System, Empire and State in Chinese International Relations". Review of International Studies 27/5 (2001): 43-63.
internet Adresleri
"British and Foreign News". Erigim tarihi: 01.03.2020. https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/TH18800915.2.16
"Russian Expansion in Asia in the 19th Century to 1914". Eri§im tarihi: 14.03.
2020. https://www.edmaps.com/html/russian_expansion_in_asia.html "Russian Expansion in The 19th Century, 1800s". Eri§im tarihi: 02.03.2020.
https://etc.usf.edu/maps/pages/7600/7644/7644.htm "Kuldzhinskiy Dogovor 1851 Goda". Eri§im tarihi: 27.04.2020. https://w.histrf.ru/artides/artide/show/kuldzhinskii_dogovor_1851_gh
