CC BY
14RUSAD 5, 2021, 85-111
Geli? Tarihi: 12.02.2021, Kabul Tarihi: 08.06.2021, Yayin Tarihi: 30.06.2021 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.879136
RUSYA TÜRKLERiNiN KURUCU MECLiS SE£iMLERiNE KATILIMLARI VE SONU£LARI *
© Ülkü £ALI!?KAN a
Öz
Bu falijmada, Rusya Türklerinin yajadiklari bölgelerdeki Kurucu Meclis sefim sonuflari karjilajtirilmij, analiz ve degerlendirmesi yapilmijtir. Kazanan Müslüman milletvekillerinin isimleri tespit edilmeye falijilmijtir. Sefim hazirliklari, Gefici Hükümet iktidardayken bajladigindan süref bu dönemden itibaren incelenmijtir. Ayrica Petrograd'a gelen Müslüman milletvekillerinin faaliyetlerinin aydinlatilmasina falijilmijtir. Dönemin kaynaklari haricinde sefim bölgelerindeki oylama sonuflari üzerinde falijan Rus arajtirmacilarin verilerinden istifade edilmijtir. Buna göre, $ubat ihtilali sonrasinda Rusya Türklerinin ortak amacinin mecliste mümkün oldugu kadar fok Müslüman milletvekilinin olmasini saglamak, milli talepleri gündeme getirmek ve mecliste kendi lehlerine kararlar alinmasi yönünde girijimde bulunmak oldugu söylenebilir. Sefimler, 12-14 Kasim 1917 tarihleri arasinda 82 sefim bölgesinin yarisindan fogunda zamaninda yapildi. Genel olarak Kurucu Meclis sefimleri 3 aydan fazla sürdü. Ancak fejitli sebeplerle sefimlerin ertelendigi, yapilsa bile sonuflarinin tam olarak alinamadigi ya da hif yapilamadigi bölgeler arasinda Bati Türkistan oblastlari bajta geldi. Sefimlerde her bölgede tek milletvekili aday listesinin olujturulmasina dikkat edilmedi. Uygun oldugu takdirde sosyalist partilerle blok kurma kararina üf bölge harif uyulmadigi anlajilmaktadir. Türkler, fogunlukla kendi milletvekili aday listelerine oy vermeyi tercih ettiler. Türklerin oy kullandigi bölgelerde kendi listeleri bajarili degilse genellikle sefimleri Sosyalist Devrimciler Partisi kazandi. Sefimlerin hif yapilamadigi yerler harif aralarinda gayri Türk Müslüman milletvekilleri ve Müslüman listesinde olmayan Türk milletvekilleri de dahil edilmekle birlikte 68 milletvekili Kurucu Meclis'e girmeye hak kazandi. Meclisin ilk ve tek oturumuna 11 Müslüman milletvekilinin katildigi tespit edilebildi. 5 Ocak 1918 tarihinde kurulan fraksiyona "Müslüman Sosyalist Fraksiyonu" adinin verilmesi ve genel olarak sefim sürecine bakildiginda sefilen bütün milletvekillerinin bu fraksiyonda birlejmesi pek mümkün görünmemekteydi. 17 Ocak 1918 tarihinde yayimlanan kararnameyle bazi fraksiyon milletvekillerinin katilimiyla Milliyetler Halk Komiserligi'ne bagli Müslüman Komiserligi kuruldu. Bir kisim Türk milletvekilleri ise if savaj esnasinda Samara'da kurulan Kurucu Meclis Üyeleri Komitesi'yle (KOMUg) birlikte Boljeviklere karji mücadele etmeyi tercih etti. Anahtar kelimeler: Rusya tarihi, Kurucu Meclis, sefimler, Rusya Türkleri, Müslüman
milletvekilleri, Müslüman Sosyalist Fraksiyonu.
^ ^ ^
* Bu makale 7-8 Kasim 2020 tarihlerinde gerfeklejtirilen 3 Uluslararasi Türk-Rus Dünyasi Akademik Arajtirmalar Kongresi'nde tarafimizca sunulan "Rusya Türklerinin Kurucu Meclis Segimlerine Katilimlari ve Sonuglari" bajlikli tebligin gelijtirilmij halidir.
a Dr. Ögr. Üyesi, Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, ulkucaliskan@hotmail.com
PARTICIPATION OF RUSSIAN TURKS IN THE ALL-RUSSIAN CONSTITUENT ASSEMBLY
ELECTIONS AND ITS RESULTS
Abstract
In this study, the results of the All-Russian Constituent Assembly election in the regions where Russian Turks live were compared, analyzed and evaluated. The names of the winning Muslim deputies were tried to be determined. Since the preparations for the elections started while the Provisional Government was in power, the process has been examined since this period. Also it has been tried to be illuminated activities of Muslim deputies who came to Petrograd. Except for the sources of the period, the data of Russian researchers working on voting results in electoral districts were used. Accordingly, it can be said that the common aim of the Russian Turks after the February Revolution was to ensure that there were as many Muslim deputies as possible in the parliament, to bring national demands to the agenda and to make an attempt to make decisions in their favor. Elections were held on timely in more than half of the 82 electoral districts between 12-14th of November 1917. Generally, The All-Russian Constituent Assembly elections lasted more than 3 months. However, West Turkestan oblasts came first among the regions where elections were postponed for various reasons even if they were held, the results couldn't be achieved completely or couldn't not be held at all. No attention was to paid to the creation of a single candidate list in each region during the elections. It is understood that decision to establish a block with socialist parties if appropriate wasn't enforced except for 3 regions. Turks mostly chose vote for their parliamentary candidate lists. In the regions where the Turks voted, if their lists were not successful, Party of the Socialist Revolutionaries usually won the elections. Except for districts where elections were never held, 68 deputies were eligible to enter the All-Russian Constituent Assembly, although non-Turkish Muslim deputies and Turkish deputies not on the Muslim lists are included. It was determined that 11 Muslim deputies attended the first and only session of the assembly. It seemed unlikely that all the elected deputies could unite in this faction because faction established on January 5, 1918 was named the Muslim Socialist Faction and when the election process was generally considered. With the decree published on 17 January 1918, the Muslim Commissariat affiliated to the People's Commissariat of Nationalities was established with the participation of some faction deputies. Some Turkish deputies preferred to struggle against the Bolsheviks together with the Committee of Members of Constituent Assembly (KOMUCH), which was established in Samara during the civil war.
Keywords: History of Russia, the All-Russian Constituent Assembly, elections, Russian Turks,
0 Muslim deputies, The Muslim Socialist Faction.
1 ж ж ж
и
< О £ УЧАСТИЕ ТЮРКСКИХ КАНДИДАТОВ В ВЫБОРАХ ВО ВСЕРОССИЙСКОЕ
U © УЧРЕДИТЕЛЬНОЕ СОБРАНИЕ И ИХ РЕЗУЛЬТАТЫ
1861 Аннотация
В данном исследовании произведена попытка сравнения, анализа и оценки результатов выборов в Всероссийское Учредительное собрание в регионах проживания тюркских народов. Произведены попытки выявить имена избранных депутатов-мусульман. Верхней границей исследования берется подготовка к выборам, которая началась, когда у власти еще находилось Временное правительство. Также в
статье предпринята попытка осветить деятельность приехавших в Петроград депутатов-мусульман. Помимо анализа источников за этот исторический период, в работе проведен комплексный историографический анализ работ российских исследователей, изучающих результаты голосования во Всероссийское учредительное собрание по избирательным округам. Можно отметить, что главная цель тюркских избирателей после Февральской революции заключалась в том, чтобы обеспечить избрание максимального количества мусульманских депутатов в российский представительный орган, внести в его рабочую повестку их национальные требования и повлиять на положительное для них решение данного вопроса. В период с 12 по 14 ноября 1917 г. выборы прошли своевременно более чем в половине из 82 избирательных округов. В целом выборы во Всероссийское Учредительное собрание длились более 3 месяцев. Однако области Западного Туркестана заняли первое место среди тех российских регионов, где выборы были аннулированы по различным причинам, даже если они и были проведены, их результаты не могли быть обнародованы. Тем не менее, в период избирательной компании представителями тюркских народов не было уделено должного внимания формированию единого списка кандидатов в каждом регионе во время выборов. Оказалось, что решение, принятое кандидатами-выдвиженцами от тюркских народов о создании блока с социалистическими партиями в случае необходимости зачастую не исполнялось практически повсеместно, за исключением 3 регионов. Тюркские избиратели в основном голосовали за свои списки кандидатов в депутаты. В регионах, где голосовали тюркские избиратели, если их списки не проходили, обычно побеждала партия эсеров. За исключением тех округов, где выборы не проводились, во Всероссийское Учредительное собрание было избрано 68 депутатов-мусульман, хотя в него включены депутаты-мусульмане и не тюркских народов, кроме того, избраны были тюркские депутаты и не по мусульманским спискам. Было установлено, что на первом и единственном заседании Всероссийского Учредительного собрания присутствовали 11 депутатов-мусульман. Вместе с тем, еще перед заседанием казалось маловероятным, что все избранные депутаты смогут объединиться в одну фракцию. Созданное объединение на собрании 5 января 1918 года, называлась фракцией мусульман-социалистов и не включало всех депутатов-мусульман. По указу, опубликованному 17 января 1918 года, при Народном комиссариате по делам национальностей был создан мусульманский комиссариат с участием некоторых депутатов-тюрок от фракции этого собрания. Другие же тюркские депутаты предпочли бороться против большевиков вместе с Комитетом членов Учредительного собрания (КОМУЧ), который был создан в Самаре во время гражданской войны.
Ключевые слова: История России, Всероссийское учредительное собрание, выборы, тюркские народы России, мусульманские депутаты, фракция мусульман-социалистов.
Giri?
Bu falijmada Rusya Türklerinin Kurucu Meclis1 sefimlerine katilimlari ve sonuflari degerlendirilirken Sosyalist Devrimci Milletvekili Nikolay Vladimirovif Svyatitskiy, Rus tarihfiler Leonid Mihaylovif Spirin ve Lev Grigoryevif Protasov'un hazirladigi ülke genelindeki sefim sonuflarini kapsayan verileri ve tablolarindan faydalanilmijtir2. Svyatitskiy, 1917 yili sonlari 1918 yili bajlarinda kendi hesaplamalari ifin bajkent ve guberniya gazeteleri haberlerinden ve Bati, Güneybati, Romanya cepheleri, Karadeniz donanmasindan alinmij ama bir jekilde yayimlanmadan kalmij verilerden istifade ederek 54 sefim bölgesinin (47 sivil, 7 askeri) partilere göre oy dagilimini verdi. Spirin, "Gosudarstvenniy Arhiv Rossiiskoy Federatsii (GARF)"3 arjivi, yerel arjivler, dönemin gazeteleri ve diger kaynaklara istinaden verilerini ve tablosunu hazirladi. Protasov, "Gosudarstvenniy Arhiv Rossiiskoy Federatsii (GARF)", "Rossiiskiy Tsentr Hraneniya i izufeniya Dokumentov Noveyjey istorii (RTsHiDNi)" arjivleri, yerel arjivler, dönemin gazeteleri, diger kaynaklara istinaden verilerini ve tablosunu hazirladi. Rusya Türklerinin yajadiklari bölgelere göre sefim sonuflarinin karjilajtirma, analiz ve degerlendirmelerinin yapildigi Rusfa ve Türkfe herhangi bir falijmaya rastlanmamijtir.
20. yüzyilin bajlarinda Rusya imparatorlugu'nda yajayan 30 milyon Müslümandan yaklajik 25 milyonunu Türk kökenli halklar olujturmaktaydi4. Bu yüzden "Rusya Müslümanlari" ifadesi hem söz konusu dönemde hem de bu dönemle ilgili falijmalarda onlari tanimlayan bir ifade olarak kullanilmaktadir. Buna ragmen gayri Türk Müslüman halklarin sefim sonuflari verileri degerlendirilmediginden "Rusya Türkleri" ifadesi makalenin bajliginda kullanilmijtir. Ancak milletvekili listesi olujturulurken bütün Müslüman milletvekillerinin ve Müslüman listesinde olmayip sefimi kazanan Türk milletvekillerinin isimleri listeye dahil edilmijtir. Milletvekili listesinin temelini olujturan en önemli iki kaynaktan birisi "Gosudarstvenniy Arhiv Rossiiskoy Federatsii (GARF)" arjivindeki Kurucu Meclis'le ilgili belgelerin bir kisminin 1930 yilinda basildigi
1 Yeni bir anayasa hazirlamak amaciyla halk tarafindan segilmi§ temsilcilerin bir araya geldigi meclise "Kurucu
Meclis" denmektedir. Rusya'da bu fikrin kökleri 19. yüzyilin ikinci yarisina kadar gitmektedir. Devrim
düjüncesiyle baglantili olarak 20. yüzyilin bajlarinda Rus sosyalist partilerin programlarina girmijtir. Tarihi
gelijim süreci, 27 §ubat Devrimi sonrasi partilerin ve Gegici Hükümet'in Kurucu Meclis'e yönelik tutumu, segim
3 hazirliklari igin bkz. Ramin Sadigov, "Rusya Kurucu Meclisi: Tarihi Gelijimi ve Boljevikler Tarafindan Feshi,"
§ Uluslararasi Sosyal Ara^tirmalar Dergisi 9/43 (2016): 906-920; Ülkü ^alijkan, "Gegici Hükümet ve Rus Kurucu
u i Z
o >•
|88|
u Meclisi Segim Hazirliklari," Turkiye Rusya Aragtirmalari Dergisi 4 (2020): 36-54. Ayrica Kurucu iktidar kavrami igin
^ g bkz. Kemal Gozler, Kurucu iktidar (Bursa: Ekin Basin Yayin Dagitim, 2016).
00 pg QQ 2
§ ui © Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye (Tsentrarhiv 1917 god v Dokumentah i Materialah pod red. M. N.
Pokrovskogo i Ya A. Yakovleva) (pod. k pegati I. S. Malgevskiy) (Moskva, Leningrad: Gosudarstvennoye Izdatelstvo, 1930), 3-5; Leonid Mihaylovig Spirin, Rossiya 1917 god iz istorii Borbi Politigeskih Partii (Moskva: Misl, 1987), 273-328; Lev Grigoryevig Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye istoriya Rojdeniya i Gibeli (Moskva: ROSSPEN, 1997), 327-354, 363-366; Oleg Nikolayevig Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye istoriya Soziva i Politigeskogo Krugeniya (Leningrad: Izdatelstvo Nauka, 1976), 259.
3 Bu ar§iv 1920 yilindan itibaren belirli donemlerde farkli isimlerle anilmi§tir. Spirin'in gali§tigi donemde ar§ivin adi "Tsentralniy Gosudarstvenniy Arhiv Oktyabrskoy Revolyutsii, Vis§ih Organov Gosudarstvennoy Vlasti i Organov Gosudarstvennogo Upravleniya (TsGAOR SSSR)" (1961-1992) idi.
4 Aleksandr Tamarin, Musulmane na Rusi (Moskva: izdaniye D. Ya. Makovskogo, 1917), 23.
Vserossiiskoye Ufreditelnoye Sobraniye ba^likli kaynaktir5. Digeri ise yine ayni ar^ivde bulunan fakat Prezidentskaya Biblioteka imeni B. N. Yeltsina dijital kütüphanesinden ula^ilabilen Alfavitniy Spisok Qenov Ufreditelnago Sobraniya ba^likli belgedir6. Dolayisiyla dönemin diger kaynaklari ve güncel fali^malara istinaden tespit edilebildigi kadariyla Kurucu Meclis'e girmeye hak kazanan Türk ve gayri Türk Müslüman milletvekillerinin listesi de ilk kez toplu halde olu§turulmu§tur. 5 Ocak 1918 tarihli7 Kurucu Meclis oturum konu^malari degerlendirilirken tutanaklarin 1918 yilindaki baskisi kullanilmi^tir.8
Rusya Müslümanlarinin 1917 §ubat Devrimi sonrasinda toplanmasi gündeme gelen Kurucu Meclis ifin sefim hazirliklari, taktik ve stratejilerinin belirlenmesi, Gefici Hükümet zamaninda milli kongrelerin toplanmasiyla ve Milli ^ura'nin (Sovyet] faaliyetleriyle ba§lami§tir. £ünkü halihazirda hükümet, Kurucu Meclis'i toplamayi vaat etmekte ve bu konuda farkli sosyalist gruplar tarafindan desteklenmekteydi. Bu yüzden birbirini tamamlayan bir süref olmasi dolayisiyla en azindan genel egilimi yansitmak afisindan önce Bol^evik Ihtilali öncesi toplanan Rusya Müslümanlari Kongrelerinden bahsedilecektir9.
Rusya Müslümanlarinin milli haklarini elde etme ve Gefici Hükümet'e seslerini duyurma mücadelesi yerel ölfekte toplanan kongrelerle ba^ladi. Milli yerel kongrelerde ba§ka önemli konularin yani sira gelecekte Rusya devletinin idare §ekli, kendi mukadderatlari, Kurucu Meclis sefimleri ve ona katilim konulari tarti^ildi. Bu durum mecliste devletin idare §eklinin kararla^tirilacagi tarti^malarda; Müslüman milletvekillerinin taktiksel birligini saglama, uygun siyasi §artlardan azami ölfüde faydalanma ve mümkün oldugunca fok Müslüman milletvekilinin meclise girmesini saglama dü^üncesinden kaynaklandi. Ayrica Kurucu Meclis'e yönelik hazirliklar, Gefici Hükümet'in siyasi adimlariyla e§ zamanli olarak ilerledi. Belli ba§li toplanti, miting ve kongreler Petrograd, Moskova, Kazan, Orenburg, Ufa, Samara, Ta^kent, Akmescit, Bakü gibi §ehirlerde yapildi. Bu sürefte, Kirim Tatarlari, bazi Idil Ural Tatari ve Kuzey
5 Ar§ivin 1925-1931 yillari arasindaki adi, "Arhiv Oktyabrskoy Revolyutsii (AOR)" idi. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 116-138.
6 Belge tasnifi 1941-1961 yillari arasindaki döneme aittir. Ar§iv o zaman "Tsentralniy Gosudarstvenniy Arhiv Oktyabrskoy Revolyutsii i Sostsialistigeskogo Stroitelstva SSSR" adini ta§imaktaydi. "Alfavitniy Spisok Qlenov Ugreditelnago Sobraniya" Fond: Kantselyariya Tavrigeskogo Dvortsa Rossiiskoy, Opisi: 1917-1918 gg., 2-13. Eri§im Tarihi: 4.10.2020 https://www.prlib.ru/item/465804.
7
o
1 §ubat 1918 öncesi tarihlerde Ruslann kullanmi§ oldugu Jülyen Takvimi esas alinmi§tir. ^
8 Q Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye de Kurucu Medis'in oturum tutanagi da yayimlanmi§tir. 1918 yilinda ilk z
yayimlanan oturum tutanagiyla arasinda bazi farkliliklar vardir. Kaynaktaki oturum tutanagina Bol§evikler ^
tarafindan bazi müdahalelerin oldugu dü§ünülmektedir. Ugreditelnoye Sobraniye Stenografigeskiy Otget, < g >j
pegataetsiya po rasporyajeniyu predsatelya Ugreditelnogo Sobraniya (Petrograd: Tipografiya Arend. Akts. O-va § ©
Dom Pegati, 1918); Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 3-111.
9 Tespit edilen Türkge gali§malarda Müslüman kongrelerinde alinan kararlar, Milli §ura'nin faaliyetleri ve Avrupa Rusyasi'ndaki bazi önemli §ehirlerde Kurucu Meclis milletvekili adaylarinin isimleri hakkinda bilgiler vardir. Gegici Hükümet döneminde yapilan yerel kongrelerde Kurucu Meclis'le ilgili alinan kararlar, Milli §ura Yürütme Komitesi'nin bu konudaki faaliyetleri, Rusya Müslümanlarinin yerel segimlerdeki tercihleri ve sonuglari ayri bir ara§tirma konusu olabilir. Bkz. Nadir Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (Ig Rusya ve Sibirya Müslüman Türk Tatarlarmm Millet Meclisi 1917-1919) (Istanbul: Ötüken Ne§riyat, 1998); Abdullah Gündogdu, "Iki Devrim Arasinda Rusya'da Siyasi Katilim ve Türkler," XVI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (20-24 Eylül 2010) (2015): 1-32.
Kafkasyali aydinlarin öne sürdügü kültürel özerklik (millî medeni muhtariyet] seçenegi hariç çôzûm olarak federatif devlet ilkeleri içerisinde millî territoryal otonomilerin kurulmasi karari ön plana çikti (millî mahalli muhtariyet].10 Ancak Kirim Türkleri kültürel özerklik karari aldiklari zamanlarda bile Rusya devletinin millî federatif demokratik cumhuriyet olarak düzenlenmesi taraftari oldular.11 1-11 Mayis 1917 tarihleri arasinda Moskova'da toplanan Rusya Müslümanlari Kongresi'nde federasyon karari 271 muhalif oya karçilik 446 lehte oyla kabul edildi. Rusya Müslümanlari, millî territoryal otonominin yani sira nüfus çogunlugunu saglayamadiklari bölgelerde kültürel özerkligi uygulamak yönünde fikir beyan ettiler.12 Aslinda kongrede otonomilerin nitelikleri ve sinirlari tam olarak belirtilmedi.13
Kongrede Kurucu Meclis seçimleri öncesinde Müslümanlarin kendi aralarinda demokratik blok meydana getirmeleri, genel ve yerel seçimlerde anarçistler hariç diger sosyalist partilerle ittifak yapilabilmesi, siyasi eylem ve taktik meseleleri için gerekli tüzügün kongre sonunda kurulacak olan Millî §ura tarafindan hazirlanmasi kararlari alinmiçtir.14 Kararlar kisminda belirli bir sosyalist partinin adi zikredilmemiçtir. Çünkü bu partiler programlarinda aralarinda farkliliklar olsa da bir çekilde gayri Ruslara kendi geleceklerini istedikleri gibi düzenleme hakki vermekteydi. Müslümanlarin lehine olacak durumlarda anarçistler hariç hepsiyle anlaçma ortami yaratilmak istenmiçtir. Hem yerel yönetim hem de Kurucu Meclis seçimlerinde sosyalist partilerle ittifak temayülünün belirmesi önemli bir noktadir. Kongre döneminde henüz yerel yönetim seçimlerine baçlanmamiçti. Yine kadinlara siyasal haklarda erkeklerle eçitlik saglanmasi, seçme ve
10 Kirim Türkleri, önce kültürel özerkligi sonra Ukrayna Radasi'nin (meclisinin) Kirim'i da içine alan Ukrayna Devleti kurma te§ebbüsleri kar§isinda millî territoryal otonomiyi gündeme getirdiler. idil-Ural Tatarlari da Bol§eviklerin iktidara geli§inden sonra kültürel özerklige olumsuz bakmalari yüzünden millî territoryal otonomi ilani §eklinde fikir degi§ikligine gittiler. Nadir Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, 73, 75-76, 8187; Abdullah Gündogdu, "iki Devrim Arasinda Rusya'da Siyasi Katilim ve Türkler,": 20-21; Tamurbek Devlet§in, Sovyet Tataristani, Çev. Mehmet Emirhan (Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1981), 80, 84, 86-87; Salavat Midhatoviç ishakov, "Ob§estvenno-Politiçeskaya Jizn Petrogradskih i Moskovskih Musulman Vesnoy 1917-Vesnoy 1918 g.," Peterburgskih istoriçeskih Jurnal 1 (2014): 122-135.
11 Ayrat Çamileviç Fayzrahmanov, "Voprosi Federativnogo Ustroistva Rossii v Re§eniyah Natsionalmh Syezdov v 1917 g.," Vestnik TGU 7/87, (2010): 257.
12 Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, Haz. ihsan Ilgar (Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1990), 299300. Ayrica bkz. Vecihi Sefa Fuat Hekimoglu, "Bütün Rusya Müslümanlari Kongresi (1-11 Mayis 1917)," Türk Dünyasi Aragtirmalari 169 (Agustos 2007): 1-12.
^ 13 Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk Tatar Millet Meclisi, 93.
Q 14
Z Tamurbek Devlet§in, Nadir Devlet ve Aydar Yuryeviç Habutdinov, ittifak konusunda Emekçiler (Trudovik)
^ Partisi'nden daha sagda bulunmayan siyasi partilerle i§birliginin uygun bulundugunu yazmi§lardir. O zaman
о ^ liberal ve monar§istler hariç bütün sosyalist partilerle anlamina gelmektedir. ihsan Ilgar tarafindan tutanaklarin
§ in © Turkçeye çevirisinde i§çilerden daha solda olmayan partilerle ittifakin mümkün oldugu yazmaktadir. Buna göre
anar§istler haricinde sosyalist partiler §eklinde anla§ilmi§tir. Ayrica Devlet§in'in buna ek olarak gayri Ruslarin hayatlarini istedikleri gibi düzenlemek hakkini sadece Sosyalist Devrimciler Partisi'nin kabul ettigini belirtmesi sosyalist partilerin programlarina (Halk Sosyalistleri, Sol Sosyalist Devrimciler, Sosyalist Devrimciler, Sosyal Demokratlar) göre yanli§tir. Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, 466-467, 496-499; Devlet§in, Sovyet Tataristani, 141; Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, 104; Aydar Yuryeviç Habutdinov, "Musulmane-Tatari i Vibori vo Vserossiiskiy Parlament" Eri§im Tarihi: 11.10.2020 http://islamrf.ru/news/analytics/politics/120;, Sbornik Program Politiçeskih Partii v Rossii (Petrograd: Sunodalnaya Tipografiya, 1917), 33-34, 44, 52; Rusyadaki Siyasi Firkalar ve Onlarin Programlari (Akmescid: Kirim Ocagi Matbaasi, 1917), 46-47, 74-80.
sefilme haklarmin verilmesi sefimlerde avantaj saglayacak bir adim olmu^tur.15 Bu durum Ceditfilik hareketinin bir parfasi olarak kadinlarin özgürle^tirilmesinde ilerleme olarak algilanabilecegi gibi 1905 Devrimi döneminde toplanan Rusya Müslümanlarinin 13-23 Ocak 1906 tarihli ikinci kongresinde kadinlara oy kullanma hakkinin verildigi siyasi §artlari hatirlatmaktadir. O zaman da Devlet Dumasi sefimlerinde kadinlarin oy hakki tarti^ilmaktaydi. Müslümanlarin sefimlerde ve Devlet Dumasi'nda ittifak yapacagi Kadet Partisi (Anayasal Demokrat Partisi] kadinlarin oy kullanacagi genel sefim sistemini parti programinda kabul etmi^ti.16 Eger kadinlar oy kullanmazsa Müslümanlar önemli bir oy kaybina ugrayacakti. Ayni durum yerel sefimler ve Kurucu Meclis sefimleri ifin de geferlidir. Buna göre dikkat feken ba§ka bir husus, artik sefimlerde müttefik olarak Kadet Partisi'nin reddedilmesi, hatta bu parti aleyhine kongrede nefret söylemlerinin olmasidir.17 Bunun kökeninde Kadet Partisi'nin 25-28 Mart 1917 tarihleri arasinda toplanan yedinci kongresinde afiga fikan Müslümanlara ve Osmanli Devleti'nin parfalanmasina yönelik dü^manca tutum ve federasyona kar§i olmalari yatmaktadir.18
15 Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, 401-402.
16 Ülkü ^ah§kan, Rusya imparatorlugu'nda Anayasal Demokrat Partisi'nin Milliyetler Politikasi (Kadet Partisi 19051917) (istanbul: Kriter Yayinlari, 2019), 95-96, 102-105, 154-161.
17 Tarti§malar, Kadet Partisi'nden Knez Dolgorukov'un kongreyi tebrik konu§masi sonrasi ba§ladi. Tepkiler üzerine Ahmet Salihov, ba§kanlik ve Gegici Merkez Bürosu adina dost ve dü§man partileri ayirt etmeden gagirmak dü§üncesiyle Kadet Partisi'nin kongreden haberdar edildigini agiklamak zorunda kaldi. Baymirza Hayit, onun Kadet Partisinin etkisi altinda oldugunu yazmaktadir. Ancak Ahmet Salihov, bu dönemde Sosyal Demokrat Men§evik idi. Yani agiklamasi gergegi yansitiyor olabilir. Bu arada sadece soy isim yazili oldugundan Dolgorukov karde§lerden hangisinin konu§ma yaptigi kongre tutanaklarindan anla§ilamamaktadir. Kadet Merkez Komite tutanaklari, parti kongre ve konferans kayitlarinda bu kongreyle ilgili herhangi bir atif yoktur. Müslümanlarin ikinci kongresine de Kadet Partisi'nden temsilci katildi. Kadet Partisi'ne sempati duyan aydinlarin ba§mda Sadri Maksudi Arsal, Alihan Bükeyhanov ve Mustafa ^okay gelmektedir. Zeki Velidi Togan, Türkistan Genel Valiligi sinirlari igerisinde yerli aydinlar üzerinde Kadet Partisi'nin nüfuzu oldugunu yazmaktadir. Ayrica Petrograd'dan Ahmet SalihoVun Mustafa ^okay'a telgraflar göndererek 16-21 Nisan 1917 tarihlerinde toplanan Türkistan Müslümanlari Birinci Kongresi'nde federasyon karari gikmamasi igin ugra§tigini belirtmi§tir. Ali Merdan Topguba§i, Rusya Müslümanlari Kongresi'nde bazi konularda Kadet Partisi'yle hareket etmenin zarar getirmeyecegini, ancak tam bir müttefiklik halinde olunamayacagini söyledi. Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, 234-239, 302, 304, 308-309, 311-312, 455-456, 460, 463, 465-466; Syezdi i Konferentsii Konstitutsionno-Demokratifeskoy Partii 1915-1917 gg. T. 3, K. 1 (Moskva: ROSSPEN, 2000), 394-395, 400, 449-450, 495, 658, 661, 727; Protokoli Tsentralnogo KomitetaKonstitutsionno-Demokratifeskoy Partii 1915-1920 gg., T. 3 (Moskva: ROSSPEN, 1998), 365-409; Zeki Velidi Togan, Hatiralar (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, 1999), 126, 129; Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi (Ankara: TTK, 1995), 220.
18 Sadri Maksudi Arsal, Kadet Partisi'nin yedinci kongresine Orenburg temsilcisi olarak katildiginda Bogazlarin ele gegirilmesine yönelik taleplere itiraz etmi§, ancak Fedor Fedorovig Koko§kin, Bogazlar meselesinin §u ya da z bu §ekilde halledilmesinin Müslümanlarin dim duygulariyla alakali olmadigini iddia etmi§tir. Rodigev tarafindan ^ ^ kongrede Ermenistan'in Osmanli Devleti'nin elinden alinarak özgürle§tirilmesi de dile getirildi. Sadri Maksudi, < o ^ Rusya'da ya§ayan Müslümanlarin demokratik cumhuriyetten yana oldugunu, gegmi§te oldugu gibi gelecekte de § @ partinin Müslümanlar tarafindan desteklenecegi gibi yaniltici beyanatta bulundu. ^ünkü o siralarda Kadet Partisi'nin Müslümanlar arasinda popülaritesi goktan dü§mü§tü ve federalizm dü§üncesi yaygindi. Ayrica sava§a kar§i Merkez Komite'nin tutumunu belirleyecek oylamada Müslümanlarin zafere kadar sava§a devam etmeleri taraftari oldugunu ancak bunun bulanik formülü yüzünden oylamada gekimser kalacagini agikladi. Buna ragmen kongreye devam etmesi Petrograd'daki Müslüman temsilcilerinin onu protesto etmesine sebep oldu. Rusya Müslümanlarinin Birinci Kongresi'nde Türkistan Komitesi üyesi oldugu igin Ta§kent'te görevli bulunmaktaydi. Nadir Devlet'in kitabinda bu kongrede gegen konu§malarla ilgili bazi bilgi farkliliklari vardir. Syezdi i Konferentsii Konstitutsionno-Demokratifeskoy Partii, 439, 443-444, 449-450; Togan, Hatiralar, 124; Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, 78-79; Devlet§in, Sovyet Tataristani, 85, 152, 174.
o
|91|
Bunlara geçmiç ittifak döneminin baçarisizligi, Birinci Dünya Savaçi'ndan itibaren parti çizgisinin sag liberal çizgiye kaymasi, Müslüman Fraksiyonu'nun Progressiv Blok'dan diçlanmasi, Kadet ittifaki'nin baç destekleyicisi Tatar burjuvazisinin eski dönemde oldugu gibi Rusya Müslümanlarini yönlendirmede etkili olamamasi gibi sebepler de eklenebilir.
Geçici Hükümet tarafindan seçim yasasini oluçturmak için kurulan Özel Komite'de Müslümanlari Velidhan Tanaçev, §akir Muhammedyarov, Selim Giray Cantürin ve Mustafa Çokay temsil etti. Bu komite, 25 Mart tarihinde kurulmasina ragmen ilk toplantisini 25 Mayis'ta yapabildi. Geçici Hükümet'in 14 Haziran tarihinde Kurucu Meclis seçimlerinin 17 Eylül'de olacagini açikladigi dönemin sonrasinda 21-31 Temmuz 1917 tarihleri arasinda Kazan'da Rusya Müslümanlari Ikinci Kongresi toplandi. Bu kongrede Kurucu Meclis seçimlerine hazirlik fikri önemli yer içgal etti. Kongre devam ederken 22 Temmuz tarihinde seçim yasasinin birinci kisim ilk beç baçligi yayimlandi. §akir Muhammedyarov, seçim yasasini Rusça'dan tercüme etti. Gerekli açiklamalar eklendikten sonra Ayaz Ishaki'nin gazetesi //'in basildigi özel matbaada yaklaçik 20 bin adet basildi.19 Ahmet Salihov (1882-1928] bu konuyla ilgili olarak kongrede yaptigi konuçmada, Müslüman iççilerin Bolçeviklerle hareket ederlerse Müslümanlara büyük zarar vereceklerini, sosyal ve ekonomik farkliliklara bakilmaksizin birlikte hareket edilmesi gerektigini, Kurucu Meclis seçim kampanyasinda bu birligi muhafaza etmelerini ve meclis toplandiginda genel demokratik talepler slogani altinda sosyalist Müslüman milletvekillerinin de katilimiyla bir fraksiyonunun kurulmasi gerektigini gündeme getirdi. Bütün bunlarin yani sira sosyalist milletvekillerinin er ya da geç fraksiyondan ayrilmalarinin kaçinilmaz oldugunu, ancak çimdi ya da sonra kopmak konusunun ideolojik degil taktiksel olduguna dikkat çekti. Ayrica Kurucu Meclis'de Müslüman milletvekili sayisinin 80 ya da 100 milletvekilinden açagi olmayacagi tahmininden hareketle Müslümanlarin farkli gruplara dagilmazsa Rusya'nin iç ve diç politikasinda önemli bir güç olacagini, Rusya Müslümanlarinin ayri bir devlet kurmasina gerek olmadigini, federalizm ve ünitarizm konusundaki fikir ayriliginin Kurucu Meclis'de tek bir fraksiyon yaratmaya engel olmadigini ekledi.20
Böylece kongrede Kurucu Meclis'e mümkün oldugu kadar çok Müslüman milletvekili seçtirebilmek için Iç Rusya ve Sibirya Müslümanlari için geniçletilmiç millî medeni muhtariyet verilmesi, eski Türkistan Genel Valiligi sinirlari, Kazakistan, Kafkasya ve Kirim'in idare çeklinin oradaki halklarin kendi iradesine birakilmasi ilkeleri kabul ° edildi. Iç Rusya ve Sibirya Müslüman temsilcileri, adi geçen bölge temsilcilerinin z taleplerini destekleyeceklerdi. Bu siyasi programi onaylayan kiçiler, Kurucu Meclis'de a g ^ Müslüman Fraksiyonu'na dahil olmak zorundaydi. Ayni zamanda Kurucu Meclis >3 ° ™ seçimlerinde tek aday listesi olusturacaklardi. Listeler olusturulurken uygun oldugu
ей Ю ©
- takdirde sosyalist partilerle blok kurulabilirdi. Milletvekili aday listelerini belirleme
|92| 3
görevi, guberniya millî çuralarina veya onlarin yerini alan gruplara birakilmaliydi.
19 Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, 108, 120; Devlet§in, Sovyet Tataristani, 174; Çali§kan, "Geçici Hükümet ve Rus Kurucu Meclisi,": 45-46, 48-49.
20 2-iy Vserossiiskiy Musulmanskiy Syezd Musulmanskaya Fraktisiya v Uçreditelnom Sobranii Reç Ahmeda Tsalikova (Kazan: Lito-Tipografiya T-vo Umid B. Haritonova, 1917), 6, 8, 10, 18-19, 21.
Listelerdeki adaylarin siralamasi oylama yapilarak belirlenmeliydi. Kadinlar Grubu'nun teklifi üzerine Kurucu Meclis sefimlerinde kadinlar ve erkeklerin birlikte fali^malari, sefimle ilgili bütün olu^umlarda kadinlara yer verilmesi kabul edildi. 22 Temmuz tarihinde Kazan'da toplanan Askeri, Dini ve Ikinci Rusya Müslümanlari kurultaylarinin ortak toplantisinda If Rusya ve Sibirya Müslümanlarinin milli medeni muhtariyeti ilan edildi. Bu karari Gefici Hükümet'e onaylatmak ifin sefilen Ilyas S. Alkin ba^kanligindaki heyet, 8 Agustos tarihinde Ba^bakan yardimcisi Nekrasov tarafindan kabul edildi. Ancak olumlu sonuf alamadilar. Ayni gün hükümet, Kurucu Meclis sefimlerini 12 Kasim'a, toplanma tarihini 28 Kasim'a erteleyen kararnameyi imzaladi. Gefici Hükümet'e yönelik General Kornilov'un darbe giri^iminin bastirilmasi sonrasi Petrograd'da toplanan Demokratik Konferans'ta konu^ma yapan Ahmet Salihov, Kurucu Meclis'in afili^ina kadar Rusya Müslümanlarinin durumunu daha da fazla zorla^tirmamak ifin taleplerini geciktireceklerini ancak bunlardan vazgefmeyeceklerini belirtti. Müslümanlarin Rus demokrasisine itimatlari kalmadigi ifin acilen "Müslüman Meseleleri Devlet Sekreterligi" kurulmasini talep etti.21 Gefici Hükümet döneminde genel olarak sefim yasasinin hazirlanmasi, hükümet krizleri ve yerel yönetimlerde sefimlerin yenilenmesiyle baglantili olarak ya^anan gecikmeler dolayisiyla Kurucu Meclis sefimleri yapilamadi ve bu i§in gerfekle^tirilmesi i§i Bol^eviklere kalmi§ oldu.22
1) Bol^evikler Döneminde Kurucu Meclis Sefim Süreci
26 Ekim'de Halk Komiserleri Konseyi'nin (Sovnarkom) kuruldugunu bildiren kararnamede, konsey Kurucu Meclis toplanincaya kadar düzeni saglayacak gefici bir i§fi ve köylü hükümeti olarak tanimlandi.23 Sovnarkom, 27 Ekim tarihinde Kurucu Meclis sefimlerinin daha önceden tayin edilen 12 Kasim tarihinde gerfekle^tirilecegini ilan etti. Görevli ki§i ve kurumlardan sefimlerin dogru ve özgür bir §ekilde yapilmasi ifin gereken fabanin gösterilmesini istedi.24 Öncelikle Bol^eviklerin iktidara gelir gelmez Kurucu Meclis sloganina sahip fikmalarinin sebeplerini afiklamak gereklidir. Ekim Devrimi'nde kolaylikla ba^ari kazanan, i§fi ve köylüleri yanina feken Bol^eviklerin, devrimden önceki demokratik pozisyonlarina geri dönmek istedikleri anla^ilmaktadir. Afikfasi kendilerine gösterilen direnf zayifliginin güflerinden kaynaklandigini zannetmi^lerdi. Halkin fogunlugunun ciddi §ekilde onlarin pe^inde olduguna inandilar. Bu durum Kurucu Meclis'te fogunlugu kazanamayacaklarini anladiklari zamana kadar devam etti. Ayrica Bol^evik iktidarini güflendirmek, §üphecilerin güvensizligini kirmak ve halk kitleleriyle daha yakin temasa gefmek ifin aralarinda Kurucu Meclis'in toplanmasi meselesinin de °
Q Z
--Z
21 Kazan'da ayni anda üg kongrenin daha yapilmasi ve yerel kongrelerin düzenlenmesi delege sayisini azaltti. ^ g ^
1917 Eylül ayinin ba§mda Müslüman Askeri §ura, Gegici Hükümet tarafindan tanindi ve tüzügü tasdik edildi. § ^ Q Devlet§in, Sovyet Tataristani, 174-176, 187; Devlet, 1917 Ekim Ihtilali ve Türk-Tatar Milli Meclisi, 139-140. Ig Rusya ve Sibirya Müslümanlarinin kültürel özerkliginin ilan edilmesinde Gegici Hükümet tarafindan Ukrayn
|93|
otonomisinin taninmasinin etkisi olmu§ olabilir. Ancak Gegici Hükümet, Ukrayn otonomisini Kurucu Meclis'in tanimasi §artiyla tammi§ti ve ülkede bölünme ya§anacagi endi§esi yüzünden gayri Ruslarin taleplerine yönelik belirli bir karar almadi. Fayzrahmanov, "Voprosi Federativnogo Ustroistva Rossii,": 258; Edward Hallett Carr, Bol^evik Devrimi 1917-1923, £ev. Orhan Suda, C. 1 (istanbul: Metis Yayinlari, 2006), 270.
22 ^ali§kan, "Gegici Hükümet ve Rus Kurucu Meclisi", 46-50.
23 Carr, Bol$evik Devrimi 1917-1923, 100, 105.
24 Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 143.
bulundugu aleyhlerine kullanilan bazi sloganlari etkisizlejtirmek istediler. Bu düjüncelere Lenin'in katilmadigini, siyasi hesaplarinda Kurucu Meclis'e daha az yer verdigini biliyoruz. Ancak partisinde bu konuda yalniz kalmij görünmektedir.25 Sovnarkom'un 26 Kasim kararnamesiyle toplanma tarihi verilmeden Kurucu Meclis Komiseri'nin davetine göre en az 400 milletvekilinin katilimiyla meclisin toplanacagi duyuruldu. 20 Aralik kararnamesiyle ise Kurucu Meclis'in yine en az 400 milletvekilinin katilimiyla 5 Ocak 1918 tarihinde afilacagi beyan edildi.26 Sefimler eldeki imkanlari kullanmak ve sefmen üzerinde baski yaratmak afisindan her zaman iktidar partisinin lehine bir durumdu. Ancak Boljevik iktidar, ülkeden talep ettigi güvenoyunu alamadi.27
Sefim yasasini hazirlamak ifin kurulan Özel Komite'nin falijmalari esnasinda sefim bölgeleri ve milletvekili dagilimi sayisini belirlemeye falijan istatistikfiler, toplam Rus nüfusunun 164.200.000 oldugunu kabul ettiler (151.700.000 sivil, 12.500.000 asker). 1897 nüfus sayimina göre, 20 yaj ve üzerinde 90 milyondan fazla oy kullanabilecek bir sefmen kitlesi ortaya fikti. Bir kismi yedek olmak üzere sefmenler ifin 100 milyon zarf hazirlanmasi planlandi. 82 sefim bölgesi (izbiratelniy okrug) olujturuldu (74 sivil, 8 askeri). Sefim bölgelerinde nisbi temsil sistemi uygulandi. 219.000 kiji, 1 milletvekili; ordu ve donanma bölgelerinde 100.000 kiji, 1 milletvekili sefecekti. Genel kurallara uyulmadigindan Baltik ve Karadeniz donanmalari, Fransa ve Balkan Yarimadasi'ndaki Rus ordulari bölgelerinde fogunluk sistemi uygulandi. Sefilecek milletvekili sayisinin ise optimal yaklajik 800 kiji olabilecegi tespit edildi. Daha sonra tamamlanan sefim yasasi ve ona yapilan eklemelere istinaden ülke genelinde sivil sefim bölgelerinden 735, askeri bölgelerden 80 milletvekiliyle birlikte toplam 815 milletvekilinin Kurucu Meclis'e sefilmesi öngörüldü.28
25 Mark Veniaminovig Vijnyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, Sost. A. N. Medujevskiy (Moskva: ROSSPEN, 2010), 173-175, 184; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 146. Lenin Ekim Devrimi'nden sonra yazdigi "Kurucu Meclis Hakkinda Tezler" bajlikli yazisinda; Kurucu Meclis'in burjuva cumhuriyetinde en yüksek demokrasi jekli oldugundan ve Kerenski bajkanligindaki hükümetin segimlerde sahtekarlik yapmaya hazirlanmasi dolayisiyla devrimci sosyal demokrasinin programina girdiginden bahsetti. Burjuva düzenden sosyalist düzene gegij ve proletarya diktatörlügü igin Sovyetler Cumhuriyeti, sosyalizme en sancisiz gegiji saglayacak yol idi. Ijgi-köylü devriminden önce verilen parti listelerine göre toplanan Kurucu Meclis, burjuvazi aleyhine 25 Ekim'de sosyalist devrimi bajlatan emekgi halkin, sömürülen siniflarin iradesi ve gikarlariyla gatijmaktaydi. Dogrudan ya da dolayli olarak sinif mücadelesi ve ig savaj haricinde burjuva demokratik gergevelerde resmi-hukuki agidan Kurucu Meclis sorununu incelemeye yönelik her türlü gaba, burjuvazi bakij 3 agisina gegij ve ijgi meselesine ihanet olmaktaydi. Lenin, "Tezisi ob Ugreditelnom Sobranii," Polnoye Sobraniye
§ Sogineniy 35 (Moskva: Izdatelstvo Politigeskoy Literaturi, 1974), 162, 165-166.
U 26
|94|
Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 144-146.
a ^ ^ 27
i/3 ° oa Vijnyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 177.
§ ^ @ 28 Protasov (73 sivil, 8 askeri) ve Znamenskiy, toplam segim bölge sayisini 81 olarak verirken, Vijnyak, 73 sivil ve
9 askeri bölgenin toplami olarak 82 sayisini vermektedir. 22 Temmuz'da yayimlanan segim yasasinin birinci kisim ilk bej bajliginda bölge sayisi 73 ve 74 olarak iki farkli jekilde verilmijtir. Segim yasasinin bu nüshasinda ordu ve donanma bölgelerinin adlari, oradaki milletvekili dagilimlari yoktur. Svyatitskiy, Spirin ve Protasov, Fransa ve Balkan Yarimadasi Rus Ordulari Bölgesi'nin segim sonucunu vermedigine göre digerleriyle birlikte askeri bölge sayisi 8 tane olmaktadir. Bunlar, Kuzey, Bati, Güneybati, Romanya, Kafkasya, Fransa ve Balkan Yarimadasi Cepheleri, Baltik ve Karadeniz Donanma bölgeleriydi. Vijnyak, milletvekili sayisinin 808; Protasov 820 olarak hesap edildigini yazmaktadir. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 9, 115, 141-142; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 82-84, 295, 336; Vijnyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 172-173; Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 258, 260; Aleksey Georgiyevig Lebenson, Polojeniye o Viborah v Ugreditelnoye
Sefim yasasina göre, oy verme i^leminin 12-14 Kasim tarihleri arasinda olmasi gerekmekteydi. Bati Avrupa'da oldugu gibi tüm oylamayi bir güne sigdirmak Rusya'da dü^ünülemezdi. Hatta Eylül-Ekim aylarinda bazi uzak bölgelerde sefimlerin zamaninda yapilmasinin olanaksizligi ortaya fikmi^ti. Ordu ve donanma bölgeleri ifin farkli zamanlar belirlendi. Kuzey, Bati, Güneybati ve Romanya cephelerinde oylama 8 Kasim'da ba^ladi ve yedi gün boyunca devam etti. Kafkasya Cephesi'nde 1-14 Kasim tarihleri arasinda devam etti. Baltik ve Karadeniz donanmalari bölgelerinde sefim 14 gün sürdü. Demiryoluna yakin sefim merkezlerinde de süre 7 güne kadar uzadi.29
Vsevibori'nin (Tüm Rusya Kurucu Meclis Sefim Komisyonu] 15 Kasim tarihli verilerine göre, 81 sefim bölgesinden 46 tanesinde sefimler zamaninda yapildi. 20 bölgede sefimlerin 15 ya da 26 Kasim tarihlerinde ba^lamasi planlandi. Bu bölgeler, Moskova §ehri, Petrograd, Vladimir, Tulsk, Kazan, Kiyev, Minsk, Simbirsk vd. bazi sivil bölgeler, ayni zamanda Kuzey ve Bati cepheleriydi. On iki bölgede Aralik 1917-Ocak 1918 tarihleri arasinda yapilmasi dü^ünüldü. Bu bölgeler, Altay, Vyatka, Podolsk, Zakaspi, Semerkand, Kuban-£ernomorsk, Semirefi (Yedisu], Sir Derya, Turgay, Fergana, Amu Derya, Step bölgeleriydi. Vsevibori'nin Tavrida, Ural, Balkan Yarimadasi ve Fransa'daki Rus ordulari sefim bölgeleri hakkinda herhangi bir bilgiye sahip olmadigi anla^ilmaktadir.30 Znamenskiy, daha önceki ara^tirmacilar ve kendisi tarafindan eklenen verilere istinaden Kasim 1917-^ubat 1918 tarihlerinde 75 bölgede sefimlerin yapildigini yazmi^tir.31 Genel olarak Kurucu Meclis sefimleri 3 aydan fazla sürdü.32
Ekim Devrimi sonrasinda Petrograd ve yerel kurumlarin baglantisinin kesilmesi, bazi bölgelerde silahli fati^malarin ya^anmasi yüzünden cografi duruma göre elveri^li yerlerde bile sefimler zamaninda ba^layamadi. Vsevibori, sefimlerin daha gef bir tarihe ertelenmesi ifin bölgelerden gelen fok sayida dilekfeyi bu hakkin sadece Gefici Hükümet'e ait oldugunu ileri sürerek reddetti. Komisyonlar, yasanin 88. maddesine istinaden herhangi bir nedenle yapilamayan sefimlerin tarihlerini kendi inisiyatifleriyle belirlediler. Gefici Hükümet'in, sefim yasasinin ikinci ve üfüncü bölümlerini onaylamayi geciktirmesi yüzünden yasa bölgelere gef ula^ti. Bunlarin haricinde guberniyalardaki örgütsel sorunlar, kägit ve zarf yetersizlikleri, telgraf yoklugu yüzünden pek fok yanli§ anla^ilmalarin olmasi, halkin bilgisizligi, sefimler yapilsa bile sonuflarin alinamamasi (bilgi alinamadigi zaman iptal edilmi§ sayiliyordu) ve birfok yerde sefimlerin daha ba§ka fe^itli sebeplerle hif yapilamamasi gibi durumlar ya^andi. Sefimlerin ba^kentten finanse edilmesi kesildiginde komisyonlar fali^mayi sürdüremediler. Bazen usule aykiri i^lemler °
Q Z
- Ú
Sobraniye Tekst Zakona i Obyasnitelmya Zameganiya (Moskva: Knigoizdatelstvo Universalnaya Biblioteka, 1917), 12- S ^
14, 31; Spirin, Rossiya 1917 god, 324-328. p ° ™
29 02 ltT Oy
Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 152. Znamenskiy, eserinin bir sayfasinda 14 Kasim, diger -
sayfasinda 24 Kasim'da Kafkasya Cephesi'nde sefimlerin tamamlandigini yazmaktadir. Znamenskiy,
|95|
Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 257-258.
30 Protasov Vsevibori verilerine göre, oylamanin ilk gününde 73 bölgeden 45 tanesinde sefimlerin zamaninda ba§ladigini; Vi§nyak, bölgelerin ezici fogunlugunda sefimlerin 12 Kasim'da ba§ladigini yazmaktadir. Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 258; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 152; Vi§nyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 177; Lebenson, Polojeniye o Viborah v Ugreditelnoye Sobraniye, 13-14.
31 Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 260.
32 Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 155.
komisyonlar tarafindan görmezden gelindi. Gefici Hükümet tarafindan görevlendirilen Vsevibori üyelerinin 29 Kasim tarihinde görevden alinmasi sefim idaresini bajsiz birakti. Bazi bölgelerdeki komisyonlar, Boljevikler tarafindan dagitildilar. Sovyet iktidarinin fökmesiyle komisyonlar falijmalarina yeniden bajladilar. Orenburg ve Kustanay'da nihai sefim sonuflari Temmuz 1918 tarihinde alinabildi.33 Verilere göre, 82 bölgenin yarisindan fazlasinda sefimler zamaninda bajlayabildi, digerleri ju ya da bu sebeplerle gef bir tarihe ertelendi. Ertelenen bölgeler arasinda Türklerin yogun olarak yajadigi Bati Türkistan oblastlari bajta geldi. Ayrica Kurucu Meclis sefimleri süreci devam ederken Bajkirt, Türkistan (eski Türkistan Genel Valiligi sinirlari), Alaj Orda (Kazakistan) milli otonomileri ve Kirim Halk Cumhuriyeti kuruldu.
2) Kurucu Meclis Sefim Sonuflari
Sefim istatistikleri Sovyet tarihfileri tarafindan özellikle Boljeviklerin sefimlere katilimini yansittigi ölfüde incelendi. Bununla birlikte 1918 yilindan günümüze istatistiksel bilgi miktari sürekli artmijtir. Ilk falijmayi Sosyalist Devrimci34 Milletvekili Nikolay Vladimirovif Svyatitskiy yapti. Yazarin arajtirmasina Olonetsk, Estliyandiya (Estonya), Kaluja, Besarabya, Podolsk, Orenburg, Yakut ve Don Bölgeleri harif Avrupa Rusyasi ve Sibirya'nin hemen hemen bütün guberniyalari dahildi. galijmasini yaptigi esnada 13 bölgede sefimler daha yeni yapilmaktaydi. Geri kalan 15 bölgede sefimlerin yapilip yapilmadigiyla ilgili net bir bilgi veremedi (eski Türkistan Genel Valiligi sinirlari, Step, Kuzey ve Orta Kafkasya, Podolsk, Fransa ve Balkan Yarimadasi Rus ordulari bölgelerinde). Dolayisiyla falijmasindaki verilere bakildiginda Türk bölgelerinin sefim sonuflarinin fogunun eksik oldugu görülmektedir.35
1940-41 yillarinda Sovyet arajtirmacilar, R. I. Krol, Z. L. Kronenberg ve E. N. Gorodetskiy 67 bölgenin verilerini topladilar. Leonid Mihaylovif Spirin, 1968 yilinda yayimlanan Rus lf Savapmda Partiler ve Siniflar bajlikli eserinde 78 bölgenin verilerini birlejtirdigi tablosunda onlarin falijmalarindan faydalandi. Bu tabloya göre, Sir Derya Oblasti'nda sefimler hif yapilmadi. 10 bölgede (Besarabya, Mogilev, Podolsk, Zakaspi, Kamfatka, Semerkand, Turgay, Yakut, Tersk-Dagistan, Orda) durum jüpheli kaldi. Sefimler yapildiysa bile verilere ulajamadigini belirtti. Üf bölgeden (Amu Derya, Prikaspi, Fransa ve Balkan Yarimadasi Rus ordulari bölgeleri) herhangi bir jekilde bahsetmedi.36 Ancak bu makalede, Spirin'in 1987 yilinda yayimladigi Rusya 1917 Yili Politik Parti Mücadeleleri Tarihinden kitabinda yer alan 75 sefim bölgesinin (68 sivil, 7 askeri)
o
^ sonuflarini verdigi tablo ve verilerden istifade edildi. Bu tabloda Zakaspi, Kamfatka,
z
u
Q rH Z _
< 0 -
D ^ Q Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 151-155, 161. Vsevibori Komisyonu, Uritskiy bajkanliginda
- §ubat 1918'e kadar varligini devam ettirdi. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 25.
|96|
Bundan sonra parti igin Es-Erler kisaltmasi kullanilacaktir.
35 Svyatitskiy'in göz önünde bulundurdugu segim bölgeleri ve kag tanesinin sonuglarini verdigi konusunda kaynaklarda farkliliklar vardir. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 3, 9, 28; Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 259; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 161-162; Natalya Anisimovna §aveko, Oktyabrskaya Revolyutsiya i Ugreditelnoye Sobraniye (Moskva, Leningrad: Moskovskiy Rabogiy, 1928), 206; Nikolay Leonidovig Rubinjteyn, k istorii Ugreditelnogo Sobraniya (Moskva: Gosudarstvennoye Sotsialno-Ekonomigeskoye izdatelstvo, 1931), 81, 86.
36 Znamenskiy, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 259-260.
Kurliyandiya (Letonya'nin bir kismi), Amu Derya, Orda, Prikaspi, Semerkand, Sir Derya, Fransa ve Balkan Yarimadasi Rus ordulari bölgelerinin sefim sonuflari yoktur. Diger sefim bölgelerinde de yer yer bazi veri eksiklikleri (sefim tarihleri dahil) ve sefim yasasindaki milletvekili dagilimlarindan farkli kontenjanlar vardir. Tabloda okrug, sehir, garnizonlarda sefim listelerine göre oy dagilimi, yüzdeleri, partilere göre kazanan milletvekili sayilari yazilidir.37 Protasov, Spirin'in daha fazla oyun dagilimini vermesine ragmen bazi bölgelerde genel toplama gefersiz oylari kattigini belirtmektedir.38
Bu konudaki son güncel falismayi yapan Lev Grigoryevif Protasov da 73 sivil ve 8 askeri bölgedeki partilere göre oylama sonuflarini verdi (Toplam 48.401.962 oy). Buna göre, Sir Derya, Amu Derya, Zakaspi, Fransa ve Balkan Yarimadasi Rus ordulari bölgelerinde sefimler yapilmadi. Orda ve Prikaspi bölgelerinde sefimler yapilmasina ragmen sonuflari yoktur. Sefim sonuflarinin kismi olarak elde edildigi yerler, Besarabya, Kamfatka, Kuban-£ernomorsk, Podolsk, Step, Tersk-Dagistan ve Herson bölgeleriydi.39
Svyatitskiy'in aktardigi sefim sonuflari Türklerin oy kullandigi bölgelerden Nijegorod, Astrahan, Penza, Samara, Saratov, Tambov, Vyatka, Kazan, Perm, Ufa, Tobolsk, Altay, Tavrida ve askeri bölgeleri kapsamaktadir. Buna göre, 54 sefim bölgesinde Es-Erler 16.500.000 oy aldi. Diger milletlerin kendi milli Es-Erler listelerine verdikleri oylarla (Ukraynlar, Türkler vd.) birle^tirilirse 20.900.000 oya ula^ti (%58 oy). Dogu Ural Bölgesi'nde Türk Es-Erlerin oylari eklendiginde Es-Erlerin oy orani %43'den %62'ye fikmaktaydi. Men^evikler ve onlara yakin gruplar, 1.700.000; Bolsevikler, 9.023.963 ve Kadetler 1.856.639 oy aldi. Türklerin sosyalist olmayan milli sefim listeleri 576.000, Baskirtlarin sefim listeleri 195.000 oy aldi. Kadetler, milli guplar, farkli birlik ve organizasyonlarin oy toplami 4.600.000 idi (Genel toplam 36.260.000 oy). Bu sefim sonuflarinda Bolsevikler isfilerin, Es-Erler köylülerin tercih ettigi parti olarak göründü. Sanayi bölgelerinde, orduda, ba^kentlerde ve merkeze yakin bölgelerde Bolseviklerin oy orani yüksekti. Kuzey, Bati, Güneybati, Romanya, Kafkasya Cephesi, Baltik ve Karadeniz donanmalarinda Es-Erler, 1.885.100; Bol?evikler, 1.791.300; Kadetler 51.800; Milli ve diger gruplar 756.000 oy aldi. Gayri Rus halkin ya^adigi oblast ve guberniyalarda milli parti ve gruplar ön plana fikti.40 Askeri bölgelerdeki oy dagiliminda Türk askerlerin sivil bölgelerdeki gibi ya Es-Erlere ya da kendi milli sefim listelerine oy verdikleri dü^ünülebilir.
Spirin'in fali^masina göre, Astrahan, Vyatka, Zakafkasya (Tiflis Guberniyasi, Bakü
o
ve Batum sehirleri), Kazan, Moskova sehir kismi, Nijegorod, Orenburg, Penza, Perm, ^
Q
Semerkand, Samara, Saratov, Semirefi (Yedisu), Simbirsk, Step (Semipalatinsk uyezdi, ^
a ^ 2r
< O ^
--D ° m
Ot- LTT ©
|97|
37 Spirin, Rossiya 1917 god, 273-328.
38 Protasov, Spirin'in 72 sefim bölgesinden yakla§ik 46,5 milyon ki§inin oylarinin dagilimini verdigini yazmaktadir. Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 162.
39 Protasov, eserinin 162. sayfasinda 81 sefim bölgesinden 75 tanesinin oylama sonuflarini verdigini yazmasina ragmen, eklerde verdigi tabloda 73 sivil ve 8 askeri bölgenin oylama sonuflarini vermektedir. Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 162, 363-366.
40 Lenin, Svyatitskiy'in tablosunda sik sik toplam oy sayisinda, yüzdelerde ve sefilmi§ milletvekili sayilarinda hata yaptigina dikkat fekmi§tir Oy toplamlari Lenin'e aittir. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 3-4, 8-10; Rubin§teyn, k istorii Ugreditelnogo Sobraniya, 81, 86.
Semipalatinsk ve Omsk jehirleri), Sir Derya, Tavrida (Simferepol uyezdi, Sivastopol jehri), Tambov, Tobolsk, Turgay, Ural, Ufa, Fergana (Skobelev ve Andican jehirleri) sivil bölgelerinde, Kuzey, Bati, Güneybati ve Romanya askeri bölgelerinde Türk milletvekili adaylarinin sefim listeleri vardi. Semerkand ve Sir Derya oblastlarinda sefim listeleri olmasina ragmen oy dagilimi verisi yoktur. Semirefi ve Turgay oblastlarinda genel oblast oy dagilimi vardir. Ural oblasti garnizonundaki oy dagilimi verisi yoktur. Kuzey cephesinde "Ukrayn Es-Erleri ve Müslüman Milli Sosyalist Organizasyonu" listesi %10,6 oraninda oy almijtir. Bati cephesinde "Müslüman Sosyalistleri", Güneybati cephesinde "Müslüman Askerleri Sosyalist Grubu" ve Romanya cephesinde "Müslümanlar" adini tajiyan listeler hif oy alamamij görünmektedir.41
Türkler, Zakafkasya, Kazan, Orenburg, Perm, Samara, Semirefi, Step, Sir Derya, Ufa ve Fergana bölgelerinde birden fazla sefim listesi fikardilar. goklu aday listelerinde milliyetfi ve sosyalist gruplarin kendi aday listelerini fikarttiklari, Orenburg, Perm, Samara, Ufa'da Tatar-Bajkirt listelerinin ayrijtigi, Semirefi ve Fergana bölgelerinde Türklerden bajka hifbir parti ya da grup sefim listesi fikarmamasina ragmen kendi aralarinda farkli listeler fikarttiklari görüldü. Semirefi'de listelerden birinde sosyalist ve yerel Sovyet temsilcileriyle ittifak yapilmijti. Türk Sosyalistleri, Kazan, Nijegorod, Tambov, Ufa guberniyalarinda, Step, Zakafkasya okruglarinda, Semirefi oblastinda, Moskova jehrinde, Kuzey, Bati ve Güneybati cephelerinde ayri liste fikardi. Saratov guberniyasinda Ukraynlarla ortak listede Es-Erler Tatar Organizasyonu'nun adi, Ufa'da ise Müslüman Es-Erler adi gefmektedir. Zakafkasya'daki "Müslüman Menjevik Organizasyonu Hümmet" haricinde tüm Rusya'da Sosyal Demokrat bir aday listesi yoktur. Genel olarak bakildiginda, Rusya Müslümanlari kongrelerinde alinan Müslümanlarin tek sefim listesi fikarma kararina uyulmadigi ortaya fikmaktadir42. Zakafkasya okrug ve Ufa guberniyasinda tek sefim listesi koyulsaydi Türkler birinci parti olarak kazanabilirlerdi. Garnizondaki oylarda sadece Ufa guberniyasinda üstünlük elde edildi (Müslüman Es-
41 Ural oblastina Zakaspi oblastindan Mangi§lak uyezdi dahil edilmi§ti. Zakafkasya okrug; Bakü, Elisavetpol, Kutaisski, Tiflis, Erivan guberniyalari, Batum, Kars oblastlari, Suhum, Zakatal okruglarindan olu§maktadir. Amu Derya okrug, Sir Derya oblastindan ayri bir segim bölgesi oldu. Orda okruga Astrahan guberniyasinin bir kismi dahildi. Step okrug; Akmolla ve Semipalatinsk oblastlarindan olu§maktadir. Spirin, Rossiya 1917 god, 273-328; Lebenson, Polojeniye o Viborah v Ugreditelnoye Sobraniye, 12-14.
42 Genel olarak listelere bakildiginda milliyetgi-sosyalist, Tatar-Ba§kirt ve milliyetgi-muhaiazakär ayri§malarinin oldugu görülmektedir. Bu da aralarindaki fikri anla§mazliklarm tahmin edilenden daha derin olduguna i§aret
Z etmektedir. Müslüman Es-Erlerin 1905 Devrimi esnasinda toplanan kongrelerdeki muhalif tutumlari ve Devlet
^ Dumasi'nda Müslüman Fraksiyonu'ndan ayrilip Trudovik Fraksiyonu'na katilan 6 Müslüman milletvekilinin
ö ^ varligi gibi olaylar da hatirlaninca bunun kökeni daha geriye götürülebilir. Fraksiyondaki bu bölünme o devirde
§ in" © endi§e verici bir geli§me olarak kar§ilanmi§tir. 21-31 Temmuz 1917 tarihleri arasinda toplanan Rusya
Müslümanlari ikinci Kongresi'nde konu§ma yapan Ahmet Salihov'un Müslüman sosyalist milletvekillerinin er ya da geg fraksiyondan kopmasinin kaginilmaz oldugunu belirtmesi ve kurulan fraksiyonun adinin Müslüman Sosyalist Fraksiyonu olmasi da dikkat gekicidir. Ayni §ekilde 1917 yilinda Tatar-Ba§kirt aydinlarin ve Bati Türkistan'da milliyetgi-muhafazakär gruplarin siyasi-ekonomik problemlerin gözümündeki anla§mazliklari farkli listelerin gikarilmasini saglami§ olabilir. Ayrintili bilgi igin bkz. Musa Bigiyef, Umum Rusya Müslümanlarinin Ügüncü Resmi Nedveleri (Kazan: Lito-Tipografiya T-vo Bratya Karimovi, 1906); Musa Carullah Bigi, Islahat Esaslari (Petrograd: Tipografiya M. A. Maksudova, 1915); Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917) (Ankara: TTK, 1999); Ülkü ^ali§kan, Rusya imparatorlugu'nda Anayasal Demokrat Partisi'nin Milliyetler Politikasi (Kadet Partisi 1905-1917) (istanbul: Kriter Yayinlari, 2019).
Erler listesi: %42,3 oy). ^ehirlerde alinan oy oranlarinda Türk listeleri büyük bir hezimete ugradi.43
Moskova §ehri, Penza, Saratov ve Kuzey cephesi bölgelerinde diger gayri Ruslarla sefim ittifaki yapilarak ortak liste fikartildi, ancak ba^arili olamadilar. Türklerin oy kullandigi bölgelerden Moskova §ehrinde, Kuzey ve Bati cephelerinde Bol^eviklerin; Zakafkasya okrug'da (Bakü §ehri di^inda] Men^eviklerin üstünlügü harif Vyatka, Kazan, Nijegorod, Samara, Saratov, Simbirsk ve Tambov guberniyalarinda; Güneybati ve Romanya cephelerinde Es-Erler Partisi ve Köylü Vekilleri Sovyeti ittifaki oylarin fogunlugunu aldi. Eski müttefik Kadet Partisi sadece Vyatka, Nijegorod ve Tobolsk §ehirlerinde yüksek oy aldi. Astrahan, Tavrida, Simbirsk, Samara, Orenburg, Kazan guberniyalari gibi yerlerde Es-Erlerle ittifak yapilsaydi daha fazla milletvekili fikarilabilirdi44. Bunun di^inda Ala§ Partisi, Step okrugunda %85,6, Turgay oblastinda %75, Semirefi oblastinda %57,5 oy alarak büyük bir ba^ariya ula^ti. Ural oblastinda oylarin %75'i "Kirgiz Oblast Komitesi" listesine verildi. Zakafkasya okrugda Müsavat Partisi önemli oranda oy almasina ragmen Türklerin burada 5 ayri liste fikarmasi daha fazla oy almasina engel oldu.45
Protasov'un verilerinden Türklerin oy dagilimini belirlemek zordur. Tablosunda Es-Erler, Halk Sosyalistleri, Men^evikler, Bol^evikler, Sosyalistler, Kadetler, Millí Listeler, Sagcilar ve Digerleri ba^liklari adi altinda sefim bölgelerine göre oy dagilimini vermi^tir. Sefim listelerinin adlari, listelere göre oy dagilimi, ittifak yapilan listelerin adlari ve bölgeden fikarilan milletvekili sayisi gibi bilgiler yoktur. Orenburg guberniyasinda, Moskova §ehrinde, Kuzey ve Bati cephelerinde Bol^eviklerin, Zakafkasya okrug ve Kazan guberniyasinda Sosyalistlerin üstünlügü harif Astrahan, Vyatka, Nijegorod, Penza, Perm, Samara, Saratov, Simbirsk, Tavrida, Tambov, Tobolsk, Ufa sivil bölgelerinde; Güneybati, Romanya cephelerinde sefimleri Es-Erler kazandi. Türklerin yogun olarak ya^adigi
43 Spirin, Rossiya 1917 god, 273-328; íshakov, "Ob§estvenno-Politifeskaya Jizn,": 130. Alimcan íbrahimov, Birinci Rusya Müslümanlari Kongresi'nde guberniya ve uyezd §ehirlerinde Müslümanlarin tek ba§ina kalmalari halinde yenilecegini söylemesi ve bir parti ile blok yapmak gerektigini belirtmesine ragmen sonuflardan herhangi bir önlem alinmadigi anla§ilmaktadir. Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, 458.
44 Rus Es-Erler Partisi ya da diger sosyalist partilerle sefimlerde ittifak yapilmamasinin ba§lica sebepleri hakkinda Kadet Partisi'yle olan sefim sürecinde ya§ananlar göz önünde bulundurularak bazi öngörülerde bulunmak gerekirse; yerel sosyalist parti te§kilatlariyla ilgili anla§mazliklar, Müslümanlara ayrilan milletvekili
o
|99|
kontenjaniyla ilgili anla§mazliklar, kendi fikaracaklari milletvekili sayisindan emin olmalari ya da daha farkli bir segim sonucu öngörmeleri ve ittifak konusunda kendi iflerindeki anla§mazliklar etkili olmu§ olabilir. Konuyla §
ilgili fali§malar arttikfa degerlendirme yapilacak bilgiler de artacaktir. Devlet§in, Ayaz Ishaki'nin verdigi bilgiye ^
göre Ikinci Rusya Müslümanlari Kongresi'nde diger gayri Rus halklarla blok kurulmasinin tavsiye edildigini < g >j aktarmaktadir. Eger bu dogruysa bu karara uygun hareket edilmi§ görünmektedir. Kadet Partisi'nin programi, g 0 Rusya Müslümanlariyla sefimlerdeki ve Devlet Dumasi'ndaki ili§kileri ifin bkz. ^ali§kan, Rusya imparatorlugu'nda Anayasal Demokrat Partisi'nin Milliyetler Politikasi (Kadet Partisi 1905-1917); Devlet§in, Sovyet Tataristani, 199.
45 Moskova Müslüman Halk Komitesi, "Müslüman Demokratik Sosyalist Blok" listesini; Moskova Müslüman Milli Sovyeti, Ukrayn, Belarus, Litvan ve Eston halklariyla ittifak yaparak "Milli Sosyalist Blok" listesini fikarmi§lardi. Penza'da Ukrayn, Müslüman, Polonyali ve Litvanlardan olu§an "Milli Blok" ittifaki ve Saratov'da "Ukrayn Köylü Birligi, Ukrayn Göfmenler, Es-Erler Tatar Organizasyonu" ittifaki kuruldu. Moskova §ehrinde Bol§evikler %50,1, garnizonda %79,5 oy aldilar. Spirin, Rossiya 1917 god, 273-328; Ishakov, "Ob§estvenno-Politifeskaya Jizn,": 127, 130; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 253.
bölgelerde "Millî Listelerin" oy dagilimi, Zakafkasya okrugda 728.026 oy (ikinci sirada kazanan liste], Semerkand oblastinda 87.059 oy (birinci sirada kazanan liste), Semireçi oblastinda 200.639 oy (birinci sirada kazanan liste], Step okrugda 135.386 oy (birinci sirada kazanan liste], Turgay oblastinda 211.274 oy (birinci sirada kazanan liste], Ural oblastinda 278.014 oy (birinci sirada kazanan liste] ve Fergana oblasti'nda 770.284 oy (birinci sirada kazanan liste] çeklindedir. Sosyalistler ve Millî Listeler'deki oylarin içerisinde Türklerin seçim listelerinin oldugu yerlerde diger gayri Ruslarla birlikte Türklerin oylari da vardir. Dolayisiyla Zakafkasya okrugda Sosyalistler ve Millî Listeler oy dagiliminin içinde Ermeni ve Gürcülerin de kendi listelerine oy verdigi göz önünde bulundurulmalidir. Zakafkasya okrugda Sosyalistler birinci sirada, Milli Listeler ikinci sirada seçimleri kazanmiçtir. Sir Derya oblast, Amu Derya okrug, Zakaspi oblastinda seçimler yapilsaydi "Millî Listeler" baçligi altinda tahminen Türk listelerinin en çok oyu aldigi görülecekti.46
Oylarin ülkedeki genel dagilimi; Es-Erler 19.110.074 oy (%39,5], Bolçevikler 10.889.437 oy (%22,5], Kadetler 2.180.488 oy (%4,5], Men?evikler 1.522.467 oy (%3,2], Halk Sosyalistleri 439.200 oy (%0,9], neonarodnik-sosyalist millî partiler 7.030.000 oy (%14,5] ve sosyalist olmayan millî listeler 4.670.000 oy (%9,6] çeklindeydi. Geriye kalan %5 oyu dinî gruplar, kooperatifler, Rus Kazaklar, Sibirya Oblastnikleri, sag liberaller, konservatif listeler, Sovyetler vd. aldi. Seçimlerde oy kullanmayanlarin oy orani hakkinda resmî bir bilgi yoktur. Ancak %50'den biraz fazlasi ya da daha azi çeklinde iki iddia vardir. Gayri Ruslarin yaçadigi yerlerde baçta Türkler olmak üzere yerli halkin seçimlere katilimi yüksekti. Türklerin yaçadigi bölgelerden Orenburg, Samara, Kazan, Penza, Ufa, Tambov guberniyalari, Moskova, Verniy, Semerkand, Simferopol ve Kirim Tatarlarinin yaçadigi diger çehirlerde, Zakafkasya okrug, Kuzey ve Romanya cephelerinde seçimlere katilim orani %50'den fazladir. Müslüman kadinlarin seçimlere katilimi da fazla olmuçtur. Mesela Bakü çehrinde kadinlarin oy kullanma orani %77, Tambov guberniyasinda %75 idi. Ural oblastinda seçimin ilk günü kadin seçmenlerin sayisi daha fazlaydi. Onlar için ayri seçim yerleri (uçastka] oluçturulmasi, üzerlerindeki yogun baski ve kocalarinin onlari oy vermesi yönünde teçvik etmesi bu katilimi etkiledi. Ancak belirli yerlerde genel katilim orani dü^üktür. Daglik Zakatal okrugu ve Cizak uyezdinde katilim %30 civarindaydi.47 Rusya Türklerinin, seçim listelerinin oldugu ya da olmadigi yerlerde Rus partilerinden birini tercih ettilerse büyük ihtimalle Es-Erlere oy verdikleri dü^ünülebilir -ki bunun q orani tam olarak belirlenememektedir. Bu tercihler, Bolçeviklere karçi kurulan muhalefet g grubu içerisinde Türklerin de yer aldigini ve onlarin iktidarinin taninmadigi anlamina
^ ^ gelmektedir.
< ^
S ° ™ 3) Kurucu Meclis'e Girmeye Hak Kazanan Müslüman Milletvekilleri
ой ю ©
Mihail Nikolayeviç Pokrovskiy ve Yakov Arkadyeviç Yakovlev tarafindan günümüzdeki adi Gosudarstvenniy Arhiv Rossiiskoy Federatsii olan arçivdeki listelere istinaden oluçturulan 707 kiçilik milletvekili listesine göre, 38 Müslüman milletvekili
|100|
46 Protasov, Vserossiiskoye Uçreditelnoye Sobraniye, 363-366. Spirin'in verilerinden Orenburg guberniyasmda Rus Kazaklarinin seçimleri kazandigi anla§ilmaktadir. Spirin, Rossiya 1917 god, 295-296.
47 Protasov, Vserossiiskoye Uçreditelnoye Sobraniye, 164, 188, 196-197, 202-203, 254.
sefimleri kazanmi$tir. Kurucu Meclis afilmadan 29 milletvekili, ilga olduktan sonra yapilan sefimlerde 9 milletvekili sefilmistir. Listelerde milletvekillerinin parti aidiyetleriyle ilgili eksiklikler vardir. Eldeki verilere göre yakla$ik olarak 707 milletvekilinin parti dagilimini Es-Erler 370 milletvekili, Sol Es-Erler48 40 milletvekili, Mensevikler 16 milletvekili, Bol$evikler 175 milletvekili, Milli Gruplar 86 milletvekili, Kadet Partisi 17 milletvekili, Halk Sosyalistleri 2 milletvekili ve Partisiz 1 milletvekili seklinde vermi$lerdir.49 Hangi milletvekillerinin Petrograd'a ula$tigini bulmak ifin ayni arsivdeki kayit listesine bakmak gereklidir. Petrograd'da olsalar da bazi milletvekilleri Kurucu Meclis'in afilisina katilmamis olabilirler.
Günümüzde ulasilan kaynaklardan ve yapilan falismalardan azami 789 milletvekilinin kimligi tespit edilebilmektedir. Müslüman milletvekillerinin ve Müslüman listesinde olmayip sefimi kazanan Türk milletvekillerinin adlari, sefim bölgeleri, listeleri ve etnik aidiyetleri $u sekildedir; 1. Taspulat Abduhalitov, Semerkand oblasti, 2 No'lu Semerkand Oblasti Müslüman Organizasyonlari Listesi, Tacik (Azerbaycan Türkü?), 2. Hasanbek M. Hüseyin Agayev, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Milli Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 3. Sarikbay C. Akayev, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana listesi, Kazak, 4. Gaydulla A. Alibekov, Ural oblasti, 1 no'lu Ural oblasti Kirgiz Komitesi Listesi, Kazak, 5. Ilyas S. Alkin, Kazan guberniyasi, 10 no'lu Müslüman Sosyalist Listesi, Tatar, 6. Sadik A. Amanjolov, Semirefi oblasti, 3 no'lu Alas ve Semirefi Kazak Birligi Listesi, Kazak, 7. Muhitdin G. Ahmerov, Ufa guberniyasi, 3 no'lu Müslüman Es-Erler Listesi, Tatar, 8. Cafer A. Ahundov, Zakafkasya okrug, 11 no'lu Hümmet Listesi, Azerbaycan Türkü, 9. Ahmet Baytursunov, Turgay oblasti, 1 no'lu Alas listesi, Kazak, 10. Ahmet K. Beremjanov, Turgay oblasti, 1 no'lu Alas Listesi, Kazak, 11. Mahmud Hoca Behbudi, Semerkand oblasti, 2 no'lu Semerkand oblasti Müslüman Organizasyonlari Listesi, Özbek50, 12. Yunus Y. Bikbov, Orenburg guberniyasi, 9 no'lu Baskirt Federalistleri Listesi, Baskirt, 13. Abdurrauf G. Bogdanov, Orenburg guberniyasi, 2 no'lu Orenburg Kazak Birligi, Baskirt kökenli Kazak, 14. Ahmet Zeki Velidov, Ufa guberniyasi, 11 no'lu Federalist Baskirtlar Listesi, Baskirt, 15. Mollanur Vahitov, Kazan guberniyasi, 10 no'lu Müslüman Sosyalist Listesi, Tatar, 16. Ibrahim Haydarov,
48 1906 yilinda kurulan Es-Erler Partisi'nin radikal sol kanadim Sosyalist Devrimci Maksimalistler olu§turdu. Ekim Ihtilali sonrasi kendi partilerini kurdular ve Sol Sosyalist Devrimciler (Sol Es-Erler) adini aldilar. Kurucu
Meclis sefimlerinde Es-Erler Partisi'nden ayri milletvekili aday listeleri fikarmamalarina ragmen kazanan ^
milletvekilleri ayri fraksiyon kurdular. Yaroslav Leontyev, "Partiya Levih Sotsialistov-Revolyutsiyonerov §
(internatsionalistov)," Politigeskiye Partii Konets XIX-Pervaya Tret XX Veka (Moskva: ROSSPEN, 1996), 419-420. u
49 Temmuz ayinda yayimlanan sefim yasasindaki bölgelere göre milletvekili dagilimi ile Vserossiiskoye <j o >j Ugreditelnoye Sobraniye'de verilen milletvekili dagilimi arasinda farkliliklar vardir. Ar§ivde kayitli Alfavitniy Spisok § ^ © Qlenov Ugreditelnago Sobraniya ba§likli listede 495 milletvekilinin adi, soyadi, sefim bölgesi ve ait oldugu aday listesi yazilidir. Kurucu Meclis toplanmadan önce sefimleri kazanan 29 Türk milletvekilinin adi aynen burada yazilidir. Bu listede farkli sefim bölgelerinden kazanan ayni ki§ilerin adlari ve sefim bölgeleri arka arkaya yazilmi§tir. Sefim yasasina göre bir kigi en fazla 5 sefim bölgesinde aday gösterilebiliyordu. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 114-138, 140-142; "Alfavitniy Spisok Qlenov Ugreditelnago Sobraniya,"; Lebenson, Polojeniye o Viborah v Ugreditelnoye Sobraniye, 29, 31.
50 Sefimlerdeki milletvekili aday listelerinde sadece listenin adi vardir. Ar§ivdeki milletvekilleri listelerinde sefim bölgeleri ve hangi aday listesinden kazandiklari yazmasina ragmen etnik aidiyet bilgisi yoktur. "Özbek" ifadesi genel bir bilgi verilmesi amaciyla kullanilmi§tir.
|101|
Zakafkasya okrug, 12 no'lu Müslüman Sosyalist Listesi, Laz, 17. Sultan Mecid Ganiyev, Zakafkasya okrug, 14 no'lu Rusya Müslümanlari Listesi, Azerbaycan Türkü, 18. Ibrahim C. Caynakov, Semireçi oblasti, 3 no'lu Alaç ve Semireçi Kazak Birligi, Kazak, 19. Mamed Yusuf Caferov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 20. Sagindik D. Doscanov, Turgay oblasti, 1 no'lu Alaç Listesi, Kazak,
21. Cagança D. Dosmuhamedov, Ural oblasti, 1 no'lu Ural oblast Kirgiz Komitesi, Kazak,
22. Halil D. Dosmuhamedov, Ural oblasti, 1 no'lu Ural oblast Kirgiz Komitesi, Kazak, 23. Alimcan G. Ibrahimov, Ufa guberniyasi, 3 no'lu Müslüman Es-Erler Listesi, Tatar, 24. Izetullah V. Ilyasov, Ufa guberniyasi, 3 no'lu Müslüman Es-Erler Listesi, Tatar, 25. Nurgali 1. Ipmagambetov, Ural oblasti, 1 no'lu Ural oblast Kirgiz Komitesi, Karakalpak Türkü, 26. Alihan Kantemirov, Zakafkasya okrug, 12 no'lu Müslüman Sosyalist Blok, Oset, 27. Salimgiray A. Karatleuv, Ural oblasti, 1 no'lu Ural Oblast Kirgiz Komitesi, Kazak, 28. Aslanbek A. Kardaçev, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Laz, 29. Ömer M. Kuvatov, Ufa guberniyasi, 11 no'lu Baçkirt Federalistler Listesi, Baçkirt, 30. Bahtigirey A. Kulmanov, Orda okrugu, Kazak, 31. Sadretdin N. Maksudov, Semerkand oblasti, 2 no'lu Semerkand Oblasti Müslüman Organizasyonlari Listesi, Tatar, 32. Kazi-Ahmet Mamedbekov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 33. §erif A. Manatov, Orenburg guberniyasi, 9 no'lu Baçkirt Federalistleri Listesi, Baçkirt, 34. Mustafa-Gadci Mahmudov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 35. Mir Adil Mirza Ahmedov, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Özbek (?], 36. Piri-Kuli Mursalov, Semerkand oblasti, 2 no'lu Semerkand Oblasti Müslüman Organizasyonlari Listesi, Azerbaycan Türkü (?], 37. §akir z. Muhamediyarov, Samara guberniyasi, 13 no'lu Müslüman §ura Listesi, Tatar, 38. Ahmetcan M. Muhametdinov, Ufa guberniyasi, 3 no'lu Müslüman Es-Erler Listesi, Baçkirt, 39. Memed Emin Resulzade, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 40. Samigulla V. Salehov, Kazan guberniyasi, 4 no'lu Müslüman Meclisi Listesi, Tatar, 41. Dior S. Saurambayev, Semireçi oblasti, 3 no'lu Alaç ve Semireçi Kazak Birligi, Kazak, 42. Mir Hidayat Seyidov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 43. Seyid Cafer Seydamet, Tavrida guberniyasi, 5 no'lu Geçici Kirim Müslüman Yürütme Komitesi Listesi, Kirim Tatari, 44. Hosrov-bek Sultanov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi,
p Azerbaycan Türkü, 45. ^erifcan H. Sunçalyas, Ufa guberniyasi, 3 no'lu Müslüman Es-Erler
q Listesi, Baçkirt, 46. Velidhan Tanaçev, Orda okrug, Kazak, 47. Abdulla T. Temirov,
z
ù Turgay oblasti, 1 no'lu Alaç Listesi, Kazak, 48. Ömer H. Teregulov, Ufa guberniyasi, 1 no'lu
Q rH ^
< о >5 Müslüman Millî Sovyeti, Tatar, 49. Ali Merdan Topçubaçi, Zakafkasya okrug, 10 no'lu ой ю © Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 50. Mahmud Fuad 11021 Tuktarov, Samara guberniyasi, 13 no'lu Müslüman §urasi Listesi, Tatar, 51. Fatih N.
Tuhvatulin, Perm guberniyasi, 9 no'lu Baçkirt-Tatar Grubu Listesi, Tatar, 52. Muhamedcan Tiniçpayev, Semireçi oblasti, 2 no'lu Sosyalistler Blogu, Kazak, 53. Nasir-Han Töre K. Töreyev, Fergana Oblasti, 1 no'lu Muinü-l 1slam Cemiyeti Listesi, Özbek (?], 54. Abdurahman-Bek Urazayev, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Kazak, 55. Hasib Bek Y. Usubbekov, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman
Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 56. Abdurahman Farhatov, Semerkand oblasti, 2 no'lu Semerkand oblasti Müslüman Organizasyonlari Listesi, Fars (?], 57. Abdul-Ahad R. Fahretdinov, Orenburg guberniyasi, 9 no'lu Baçkirt Federasyonu Listesi, Baçkirt, 58. Nasip L. Halfin, Kazan guberniyasi, 4 no'lu Müslüman Meclisi Listesi, Tatar, 59. Kadir Hoca Hocayev, Fergana oblasti, 1 no'lu Muinü-l Islam Cemiyeti Listesi, Özbek, 60. Ahmet T. Salihov (Ahmet Tsalikkati-Tsalikov], Simbirsk guberniyasi, 8 no'lu Müslüman §ura Partisi, Oset, 61. Mustafa Çokay, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Kazak, 62. §ah-islam S. ^agiahmetov, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Baçkirt, 63. Abduladcan Yoldaç-Kariyev, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Özbek, 64. Hidayet-Bek Yörgülü-Agayev, Fergana oblasti, 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana Listesi, Özbek, 65. Konstantin I. Ramazanov, Altay Oblasti, 2 no'lu Es-Erler ve Köylü Vekilleri Sovyeti Listesi, Tatar, 66. Aslay Safikurdskiy, Zakafkasya okrug, 10 no'lu Müslüman Millî Komitesi ve Müsavat Listesi, Azerbaycan Türkü, 67. Fatih N. Usmanov, Astrahan guberniyasi, 2 no'lu Müslüman Listesi, Tatar (?) 68. Sahip-Girey H. Yambayev, Vyatka guberniyasi, 4 no'lu Müslüman Kongresi, Tatar (?).51
Seçim yapilmayan ya da sonuçlari elimizde olmayan bölgelerden Step okrugun 13 milletvekili, Sir Derya oblastinin 8 milletvekili, Amu Derya okrugun 1 milletvekili ve Zakaspi oblastinin 2 milletvekili kontenjani vardi. Toplam 24 milletvekili kontenjaninin ezici çogunlugunun Türklerden oluçmasi muhtemeldir. Dolayisiyla Ahmet Salihov'un da öngördügü gibi Kurucu Meclis'de 90'dan fazla Müslüman milletvekili olabilecekti. Altay oblastinda Konstantin I. Ramazanov ve Orenburg guberniyasinda Abdurrauf G. Bogdanov, Müslümanlarin listesinde olmayip seçimi kazanan Türk milletvekilleridir. Stepan N. ^endrikov, Semireçi oblastindan 3 no'lu Alaç ve Semireçi Kazak Birligi listesinden; Es-
51 Kazanan milletvekilleri arasinda Alihan Bükeyhanov'un adina rastlanmami§tir. Bükeyhanov, Kadet Partisi'nin sekizinci kongresinde (9-12 Mayis 1917) Merkez Komite'ye seçildi. Dokuzuncu kongresinde (23-28 Temmuz 1917), Kurucu Meclis seçimlerinde partinin ba§lica adaylari arasinda gösterildi. Togan, Bol§evik ihtilali sonrasi A. Bükeyhanov'un Kadet Partisi'nden resmen ayrildigmi ve Ala§ Orda otonomisi fikrini kati olarak kabul ettigini yazmaktadir. Buna göre, seçim sonuçlarinin alinamadigi Step Okrug'da aday gösterilmi§ olabilecegi dü§ünülmektedir. ishakov, Kazan guberniyasinda kazanan milletvekilleri arasinda Mollanur Vahitov'un adini vermemektedir. Habutdinov, Ömer H. Teregulov'un Ufa guberniyasi 4 no'lu Müslüman Millî Çurasi'ndan aday gösterildigmi yazmaktadir. Ayrica Tatarlarin hiçbir yerde Bol§eviklerle ittifak yapmadiklarini ve Rus partilerinin hiçbirinin aday listesinde yer almadiklari bilgisini vermektedir. Protasov, Kurucu Meclis'e Müslümanlar arasindan Bol§evik milletvekili seçilmedigini söylemektedir. Taymas, emin olmamakla birlikte Mollanur Vahitov'un bir Bol§evik listesinden Kurucu Meclis'e milletvekili olarak seçildigini beyan etmektedir. z
Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 116-138; "Alfavitniy Spisok Çlenov Ugreditelnago Sobraniya,"; Togan, Hatiralar, ^ ^
155-156; Syezdi i Konferentsii Konstitutsionno-Demokratigeskoy Partii, 495, 658, 699, 727; Abdullah Battal Taymas, < о ^ 1917'den 1919'a Rus ihtilalinden Hatiralar 1 (Istanbul: Turan Kültür Vakfi, 2000), 102-103; "Spiski Çlenov § ui © Vserossiiskogo Ugreditelnogo Sobraniya" Eri§im Tarihi: 4.10.2020 http://www.hrono.ru/biograf/bio u/uchredit.php; Salavat Midhatoviç ishakov, "Gaziz Gubaydullin: Maloizvestniye Epizodi Politiçeskoy Jizni 1917 goda," Turkologigeskiye issledovaniya, 2/3 (2019): 54-55; Habutdinov, "Musulmane-Tatari i Vibori vo Vserossiiskiy Parlament"; Lev Grigoryeviç Protasov, "Deputati Vserossiiskogo Uçreditelnogo Sobraniya: Etnonatsionalniy Aspekt," Naugniye Vedomosti 1 (41), Vipusk 5, (2008): 92; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 297. Bunlarin haricinde etnik kimliklerin tespit edilmesinde faydalanilan eserler için bkz. Nadir Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (ig Rusya ve Sibirya Müslüman Türk Tatarlarinin Millet Meclisi 1917-1919) (istanbul: Ötüken Ne§riyat, 1998); Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi (Ankara: TTK, 1995); Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari, Haz. ihsan Ilgar (Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1990).
Erler Partisi'nden Vadim A. gaykin, Fergana oblastindan 2 no'lu Müslüman Organizasyonlari Fergana listesinden kazandi. Müslümanlar, Sir Derya oblastindan da 1 Rus köylü temsilciyi milletvekili adayi olarak göstermijlerdi. Eldeki verilere göre, cephe bölgelerinden sefilen Müslüman milletvekili yoktur. Sefim listeleriyle baglantili olarak milliyetfi, sosyalist, Tatar ve Bajkirt milletvekilleri gruplari ortaya fikti. Kurucu Meclis'e en fazla milletvekilini Kazaklar gönderdiler (18 milletvekili) -ki Step okrugda sefimler tamamlansaydi bu sayi daha da artacakti. Ayni jekilde Özbek milletvekili sayisi da sefimlerin tamamlanamadigi bölgeler yüzünden azdir. Türkmen milletvekili ise hif yoktur. Sefilen en genf milletvekilleri arasinda 22 yajindaki Müslüman Sosyalist Ilyas S. Alkin vardi. Milletvekillerinden bazilari Devlet Dumasi'nda da görev yapmijlardi, bazilari Stalin dönemi baski döneminde öldürüldüler.52
4) Kurucu Meclis'in Toplanmasi ve ilgasi
Kurucu Meclis fiilen 5 Ocak 1918 tarihinde afilsa da aslinda onun falijmasi fraksiyon gruplarinda daha önce bajladi. Bu parti fraksiyonlarinda yasa tasarilari, kararlar hazirlandi, taktikler belirlendi, konujmacilar sefildi. Rusya'nin her yerinden gruplar halinde veya bireysel olarak Petrograd'da milletvekilleri toplandi.53 Sovnarkom'un 26 Kasim kararnamesiyle Kurucu Meclis'in toplanmasi belirsiz bir tarihe ertelenmijti. Bu kararnameyi yok sayan hükümet dijindaki parti milletvekillerinden 45 tanesi, Gefici Hükümet'in meclisin afilij tarihi olarak belirledigi 28 Kasim'da bir araya geldiler.54 Ancak Sovnarkom'un 30 Kasim'da aldigi Koruyucu Önlemler'den sonra Tavrida Sarayi'nda günlük oturumlar iptal edildi.55
Önemli sayida Müslüman milletvekilinin sefimi kazandigi anlajilmasina ragmen Petrograd'a gelen milletvekili sayisi azdir. 1 Ocak tarihinde Petrograd'da bulujan 8 milletvekili, 5 Ocak'ta Müslüman Sosyalist Fraksiyonu'nu kurdular. Bu milletvekilleri, Ahmet T. Salihov, Izetullah V. Ilyasov, Ahmetcan M. Muhametdinov, ^erifcan H. Sunfalyas, §akir Z. Muhamediyarov, M. Fuad Tuktarov, Samigulla V. Salehov ve Muhitdin G. Ahmerov idi. 6-7 Ocak tarihlerinde onlara Mollanur Vahitov ve §erif A. Manatov katildi. Ayrica Es-Erler Fraksiyonu'na kayit olan Bajkirt Ömer M. Kuvatov Petrograd'da bulunmaktaydi. Bajkentte olup oturuma katilmayan milletvekillerinin olabilecegi hesaba katilmakla birlikte bu kijilerin büyük bir ihtimalle 5 Ocak'taki oturuma katildiklari düjünülebilir. Ayrica Mustafa gokay ve Alimcan G. Ibrahimov'un da oturuma katildigini bilmekteyiz. Müslüman Sosyalist Fraksiyonu, farkli renklerdeki sosyalistleri birlejtiren partiler üstü
o
^ bir fraksiyondu. M. Fuad Tuktarov ve §akir z. Muhamediyarov, Es-Erlerin lideri Viktor
z
Ö -
< g 52 Protasov, Step okrugdaki milletvekili kontenjanini 14 olarak vermektedir. Abdulvahap Kara, Kurucu Meclis
D ^-q segimlerinin sadece Semiregi ve Fergana oblastlarinda yapilabildigini, segimlerde §ura-i islamiye listelerinin
§ura-i Ulema listelerine üstünlük sagladigini, Fergana oblastinda §ura-i islamiye'nin segimi kazanan adaylari |104| arasinda Mustafa ^okay, Ubeydullah Hoca, Hidayetbek Yörgülü ve Vadim ^aykin'in oldugunu yazmaktadir.
Nasirhan Töre, §ura-i Ulema listesinden kazandi. Ubeydullah Hoca'nin adina kazanan milletvekilleri arasinda rastlanmami§tir. "Spiski Qlenov Vserossiiskogo Ugreditelnogo Sobraniya"; Lebenson, Polojeniye o Viborah v Ugreditelnoye Sobraniye, 12-14; Spirin, Rossiya 1917 god, 324-328; Abdulvahap Kara, Türkistan Ategi Mustafa Qokay'in Hayati ve Mücadelesi (istanbul: Da yayincilik, 2002), 119-120; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 295.
53 Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 282.
54 Vi§nyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 183.
55 Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 283.
Mihaylovif £ernov'un politik fizgisini desteklediler. Sovnarkom'la mücadeleye giristiler.56
Kurucu Meclis'e otuzdan fazla halkin temsilcisi sefildi. Arsivde saklanan milletvekili listelerinde etnik aidiyet bilgileri yazili olmamasina ragmen yaklasik olarak tespit edilen etnik aidiyet dagilimi; 372 Velikorus, 138 Ukrayn, 81 Yahudi, 18 Kazak Türkü, 16 Ermeni, 15 Tatar, 15 Belarus, 15 Leton, 14 Polonyali, 13 Azerbaycan Türkü, 12 Gürcü, 9 Eston, 8 Baskirt, 6 Özbek, 6 Alman, 5 £uva$, 5 Moldovan, 2 Oset, 2 Laz, 1 Kirim Tatari, 1 Karakalpak Türkü, 1 Tacik, 1 Fars seklindedir. Milletvekillerinin yaklasik %48'i Velikorus, %18'i Ukrayn idi. En az 300 Rus milletvekili (%80) Velikorus guberniyalarindan, geriye kalanlar gayri Rus guberniyalar ve cephelerden sefildiler.57
Bolsevik yanlisi Kizil Muhafizlar ve denizciler, Kurucu Meclis'in korunmasi gerekfesiyle Tavrida Sarayi'na getirildi. Petrograd Garnizonu'nda askeri hazirlik yapildi. Bolsevik ve Sovyet aleyhtarlari ayni günün sabahinda bir gösteri düzenlediler, ancak onlara ates afildi. 21 gösterici öldü ve pek fok yaralanan oldu. Kurucu Meclis'in ilk ve tek oturumu 5 Ocak 1918 tarihinde ögleden sonra saat dörtte Tavrida Sarayi'nda basladi. Bölgelerdeki iktidar mücadelesi dolayisiyla milletvekillerinin fogunun Petrograd'a gelisi gecikti. Oturuma yeter sayinin biraz fazlasi olan 410 milletvekili katildi. Merkez Es-Erler, Bolsevik ve Sol Es-Erler milletvekilleri fogunlugunu olusturdular (155 milletvekili-%38,5).58 Salonda Müslüman milletvekilleri, Es-Erler Fraksiyonu'nun sol tarafina yerlestiler.59
Isfi, Asker ve Köylü Vekilleri Sovyeti Yürütme Komitesi adina oturumu afmakla
56 Protasov makalesinde, Müslüman Sosyalist Fraksiyonu'nun 7 milletvekili tarafindan kuruldugunu belirtmekte, fraksiyona katilanlari Ahmet T. Salihov, izetullah V. ilyasov, Ahmetcan M. Muhametdinov, §erifcan H. Sunfalyas, §akir Z. Muhamediyarov, M. Fuad Tuktarov, Samigulla V. Salehov olarak siralamaktadir. 6-7 Ocak tarihlerinde onlara §erif A. Manatov, Mollanur Vahitov, Alimcan G. ibrahimov ve Muhitdin G. Ahmerov'un katildigini yazmaktadir. Tamara Yusufovna Krasovitskaya, Alimcan G. ibrahimov'u fraksiyon üyesi olarak tanimlamaktadir. Alimcan G. ibrahimov'un oturuma katildigi bilindigine göre fraksiyona meclis ilga olduktan sonra katilmi§ olabilir. Protasov, kitabinda fraksiyonun önemli ki§ileri arasinda ilyas S. Alkin'i de saymakta ancak makalesinde kurucular arasinda onun adini vermemektedir. Genel kani Mollanur Vahitov ve §erif Manatov'un Kurucu Meclis dagitildiktan sonra Petrograd'a geldikleri yönündedir. Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 283, 290; Protasov, "Deputati Vserossiiskogo Ufreditelnogo Sobraniya,": 92; Tamara Yusufovna Krasovitskaya, "Federalizm Turkskih Elit v Modernistskih i Bol§evistskih Shemah," Mir Bolgogo Altaya 5/2 (2019): 268-269; Habutdinov, "Musulmane-Tatari i Vibori vo Vserossiiskiy Parlament,"; Kara, Türkistan Ategi, 119;
Taymas, 1917'den 1919'a Rus ihtilalinden Hatiralar, 102-103. 5
57 Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 116-138; "Alfavitniy Spisok Qlenov Ugreditelnago Sobraniya,"; "Spiski Qlenov § Vserossiiskogo Ugreditelnogo Sobraniya,"; Protasov, "Deputati Vserossiiskogo Ufreditelnogo Sobraniya,": 88-89. u
58 Q
Protasov, 27 Aralik tarihli Es-Erler Fraksiyonu'nun verilerine göre, Petrograd'da 495 milletvekili oldugunu < o yazmaktadir. Alexander Rabinowitch, 400'e yakin milletvekilinin oturuma katildigini bildirmektedir. 28-29 g 0 Kasim gecesi yapilan Sovnarkom toplantisinda Trofki'nin raporunun ardindan Kadet Partisi üyeleri kar§i devrimci bir halk ayaklanmasi örgütledikleri bahanesiyle halk dü§mani ilan edilmi§tiler. Oturuma katilamadilar. Bu dönemde Rus Kazaklarindan Ataman Aleksandr ilyif Dutov ve Bol§evik Samuil Moiseevif Tsvilling Ural'da; Ataman Aleksey Maksimovif Kaledin ve Bol§evik Vladimir Aleksandrovif Antonov-Ovseenko Don Bölgesi'nde sava§ halindeydiler. "Qleni Vserossiiskogo Ugreditelnogo Sobraniya," Eri§im Tarihi: 17.10.2020 http://www.hrono.ru/biograf/bio_u/uchredit.php; Alexander Rabinowitch, Bolgevikler iktidarda Petrograd'da Sovyet Yönetiminin ilk Yili, ^ev. Can Saday, Hakki Ba§güney, Nihan Elmas (istanbul: Yordam Kitap, 2016), 89, 115122; Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 293-294.
59 Vi§nyak, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 187-192.
|105|
görevlendirilen Sverdlov, komitenin deklarasyonunu okuyarak Kurucu Meclis'in bunu kabul etmesini talep etti. Bu deklarasyona göre, Rusya'nin I§fi, Asker ve Köylü Vekilleri Sovyetleri Cumhuriyeti oldugu ilan edilmeli, merkezi ve yerel bölgelerde iktidar Sovyetlere birakilmaliydi. Birinci Dünya Sava^i'yla ilgili olarak Kurucu Meclis'ten, gizli antla^malari reddetmesi, milletlerin kendi kaderini tayin hakki temelinde her ne pahasina olursa olsun devrimci önlemlerle ilhaksiz ve tazminatsiz demokratik bari^a ula^masi, orduda sava^an i§fi ve köylülerin dost olmalarinin saglanmasi politikalarinin benimsenmesi istenmekteydi. Ayrica Sverdlov meclis ba^kaninin sefilmesini teklif etti. Es-Erler Partisi'nin adayi Viktor Mihaylovif gernov, Bol^evikler ve Sol Es-Erlerin adayi Maria Aleksandrovna Spirinodova oldu. Sefimleri, 244 lehte, 151 aleyhte oyla gernov kazandi. 60
Balkan sefilen gernov konu^masinda, Kurucu Meclis'in Rus halklarinin birligini temsil etmesi dolayisiyla eskiden sikinti feken halklarin artik durumunun düzelecegini belirtti. Özellikle bu halklar arasinda Ukraynlar, Don Kazaklari, Müslümanlar ve Yahudileri saydi. Müslümanlar, diger halklar gibi kendi egemen haklarinin Kurucu Meclis tarafindan kabul görmesine sevinebilirlerdi. Daha sonra oturum gündeminde Merkez Yürütme Komitesi'nin deklarasyonunun mu yoksa Es-Erler Partisi'nin öne sürdügü Birinci Dünya Sava^i'na son verecek bari§, köylülerin toprak sorunu ve devletin idare §eklinin mi görü^ülecegi yönünde oylama yapildi. Es-Erlerin gündem maddeleri kabul edildi (237 lehte, 146 aleyhte oy].61 Müslüman milletvekillerinin fogunlugunun, meclis ba^kanligi sefimlerinde, gündem maddelerinden hangisinin görü^ülecegine dair yapilan oylamada, Kurucu Meclis'in afili^i öncesi göstericilere ate§ afilmasinin soru^turulmasi ve suflularin tespitine yönelik komisyon kurulmasi teklifinde Es-Erlerle birlikte hareket ettigini dü^ünebiliriz.
Ayrica Ahmet T. Salihov, meclis oturumunda Müslüman Sosyalist Fraksiyonu adina bir deklarasyon sundu. Konu^masinda, Kerenski'nin hükümet politikasinin Halk Komiserleri Sovyeti Ba^kanligi tarafindan ortaya koyulan Ekim Devrimi ifin elveri^li §artlar yarattigini, sosyalist düzene yakla^ma temellerinde köklü reformlar ve sava^in bitmesine yönelik fe^itli önlemler alan yeni iktidarin önemli problemlerin kar^isinda yetersiz oldugunu belirtti. Sovnarkom'un politikasi, gayri Rus halklarin özgür geli^imini ve milli yaraticiligini tam olarak gerfekle^tirmede güfsüz görünmekteydi. Eger bari§ teklifleri sava^an devletlerin emperyalist fevrelerinde direnfle kar§ila§irsa galibiyet ° olmaksizin genel demokratik bari§ antla^masi imzalanmasi ifin Kurucu Meclis tarafindan z aktif adimlarin atilmasi, Müslümanlarin yogun olarak ya^adigi bölgelerde kendine özgü
q ^ z milli, ekonomik, günlük, etnografik, dini §artlar göz önünde bulundurularak sosyal ve
< o
p ^ S ekonomik önlemlerin hayata gefirilmesi, toprak sorununun fözümlenmesi, Rusya'nin
oi in' ©
|106| -
60 Ugreditelnoye Sobraniye Stenografigeskiy Otget, 3-8. Kurucu Meclis oturum tutanaginin tam hali yoktur. O dönemde ar§ivde (Arhiv Oktyabrskoy Revolyutsii) korunan daktiloyla yazi!mi§ oturum tutanaginda bazi atlamalar mevcuttur. Bu tutanagin haricinde az sayida bölük pörgük daktiloyla yazilmi§ tutanak sayfalari vardir -ki bu sayfalar sayesinde ilk tutanak nüshasinin bazi bo§luklari doldurulabilmektedir. Kurucu Meclis oturum tutanagi, 1918 yilinda yayimlandi. Bu tutanagin kapaginda "Kurucu Meclis Ba§kani'nin emrine göre" yayimlandigi yazilidir. Yayimlandiginda da bazi ekleme ve düzeltmelere maruz kaldi. Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 27.
61 Ugreditelnoye Sobraniye Stenografigeskiy Otget, 3-8, 12-13, 26-28, 57, 61-63.
federatif bir cumhuriyet olarak kabulü, Kurucu Meclis'in kurulan Itil, Güney Ural, Türkistan vd. otonomileri dahil kurulacak olan otonom yapilari onaylamasi ve milli ordularin kurulmasi taleplerinde bulundu.62 Bari§ görü^meleri esnasinda protesto amaciyla Bol^evikler ve Sol Es-Erler milletvekilleri oturumu terk ettiler. Onlara Müslüman milletvekillerinden Alimcan G. Ibrahimov katildi.63
Müslüman Sosyalist Fraksiyonu adina ^erifcan H. Sunfalyas bari§ meselesinde, bari^a yakla^ma adimlarinin yetersiz oldugunu ve istenilen sonuflara henüz götürmedigini göz önünde bulundururken Merkez Yürütme Komitesi'nin bu konudaki kararina tamamen katildiklarini ve onlari destekleyeceklerini belirtti. Oturumun zorla sonlandirilmak istenmesi yüzünden Es-Erlerin egilimini yansitan topraklarin sosyalizasyonu, müttefik devletlere demokratik bari§ antla^masi §artlarinin ortak belirlenmesi fagrisi ve Rusya'nin demokratik federatif bir cumhuriyet olmasi kararlari tarti^ilmadan hizli bir §ekilde kabul edildi. Bir sonraki oturum 6 Ocak saat 17:00'da toplanacakti. Ancak bu gerfekle^medi.64 Müslüman milletvekillerinin tam olarak sayilarini tespit edemesek de bari§ maddesi harif diger oylamalarda Es-Erlere katildiklari öngörülebilir. Böylece bari§ §artlari konusunda Es-Erlerin fizgisinden ayrilmi§ oldular. Merkez Yürütme Komitesi'nin 6 Ocak tarihli oturumunda, Kurucu Meclis'in iktidari Sovyetlere devretmemesi ve Sovyet Cumhuriyeti'yle her türlü baglantisini koparmasi yüzünden ilga edilmesi yönünde bir karar alindi.65
Stalin'in bu dönemde bazi Müslüman milletvekilleriyle görü^meler yaptigi bilinmektedir. Ancak bunlarin iferigiyle ilgili feli^kili bilgiler vardir. Bunun yani sira özellikle Sadretdin N. Maksudov'la görü^meler hakkinda da yeterli bilgi yoktur. Ahmet Salihov ise Rusya Müslümanlari Ikinci Kongresi'ndeki siyasi duru^uyla Lenin'in dikkatini fekmi^ti. 25 Aralik 1917 tarihli Yildiz Gazetesi'nde yayimlanan habere göre, Petrograd'da Milliyetler Halk Komiseri Stalin ve Milli §ura ba^kani Salihov arasinda görü^meler ba§lami§ti. Salihov, Müslümanlarin agirlikli olarak ya^adiklari bölgelerde etno-kültürel, sosyal ve dini özelliklerin dikkate alinmasini, Rusya'nin Idil, Güney Ural ve Türkistan gibi otonomilerden olu^an federatif bir cumhuriyet olarak kabul edilmesini talep etmi^ti. Stalin de Rusya'daki bütün Müslüman halklarin ba^kanligi anlamina gelen Sovyet Komiserligi'ne ba^kanlik etmesini teklif etmi^ti. Onun yardimcisi, Müslüman bir sosyalist olabilirdi. Salihov, meseleyi Idil-Ural Milli Meclisi ve Milli §ura üyeleriyle görü^tü. Sadretdin N. Maksudov, ona Stalin'in teklifini kabul etmesini önerdi.66 Ancak Stalin'in teklifi Idil-Ural Milli Meclisi tarafindan reddedildi. Teklif kabul edilseydi Milli §ura, p
Q
__Z
tj
62 Ugreditelnoye Sobraniye Stenografigeskiy Otget, 49-51. ^ g ^
63 Taymas, 1917'den 1919'a Rus ihtilalinden Hatiralar, 102-103; Habutdinov, "Musulmane-Tatari i Vibori vo D <N,_ q
Vserossiiskiy Parlament," Krasovitskaya, Alimcan G. Ibrahimov'un Stalin'le olan görü§mesinden sonra -
Bol§eviklerle birlikte Kurucu Meclis oturumunu terk ettigini yazmaktadir. Krasovitskaya, "Federalizm Turkskih |107| Elit,": 268.
64 Ugreditelnoye Sobraniye Stenografigeskiy Otget, 88, 98-100. Protasov, Müslüman Sosyalist Fraksiyonu'nda pargalanma meydana geldigini, Ba§kirt Sungalyas'in Merkez Yürütme Komitesi'nin deklarasyonuna katildigini yazmaktadir. Sungalyas'in konu§masi, fraksiyon adina sadece bari§la ilgili meseledeki tutumlarini agiklamasi §eklinde anla§ilmi§tir. Protasov, Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 316.
65 Vserossiiskoye Ugreditelnoye Sobraniye, 145-146.
66 Krasovitskaya, "Federalizm Turkskih Elit,": 267.
Milliyetler Halk Komiserligi'ne bagli Müslüman Komiserligi'yle birleçecekti.67 Ahmet Salihov, bazi Tatar gazetelerinde Sovnarkom'a hitaben yayimladigi cevabinda, Müslümanlarin böyle tek tarafli bir hükümeti kabul etmeyeceklerini belirtti.68
Lenin'in tavsiyesi üzerine Alimcan G. Ibrahimov, Mollanur Vahitov ve §erif a. Manatov, Kurucu Meclis'in Müslüman milletvekilleriyle görü^meler gerçekleçtirmeye devam ettiler. Vahitov, Kurucu Meclis'in dagitildigi 6 Ocak günü Petrograd'a ulaçti. Ayni gün Alimcan G. Ibrahimov'la buluçtu ve Stalin'in Müslüman Komiserligi kurmak teklifini görü^tüler. Ahmet Salihov'u komiserligin baçkani olmak konusunda ikna ettiler. Mollanur Vahitov, Alimcan G. Ibrahimov, §erif a. Manatov ve Ahmet Salihov, 7 Ocak'ta Lenin ve Stalin'le buluçtular. Ancak daha sonra Salihov, digerleriyle birlikte Sovyet iktidarina katilmaya cesaret edemedi. 17 Ocak 1918 tarihinde Lenin'in imzaladigi kararnameyle Milliyetler Halk Komiserligi'ne bagli olarak Müslüman Komiserligi kuruldu. Baçkanligina Mollanur Vahitov getirildi. Alimcan G. Ibrahimov ve §erif A. Manatov da bu komiserlikte görev aldilar.69 Böylece Bolçeviklerle çaliçan bir Müslüman grubu ortaya çikti. Diger sosyalist ve milliyetçi aydinlar, Kurucu Meclis'in dagitilmasi sonrasi çiddetlenen iç savaçta Bolçeviklere karçi mücadele ettiler. Millî otonomilerin savunulmasinda Kurucu Meclis'in kabul ettigi federasyon karari baçlica dayanak noktasi oldu. Petrograd'dan dönen Azerbaycan Türkü Kurucu Meclis milletvekilleri, Tiflis'te toplanan Transkafkasya Seymi (Meclisi]'ne katildilar. Bu seym, 22 Nisan 1918 tarihinde bölgenin Rusya'dan ayrildigini bildirerek Tiflis merkezli Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti'ni kurdu.
Sonuç
Yerel millî kongrelerde görü^ülen konulardan birisi olmakla birlikte Kurucu Meclis seçimlerine hazirlik ve taktiksel birlik saglama dü^üncesi, 1-11 Mayis ve 21-31 Temmuz 1917 tarihleri arasinda toplanan Rusya Müslümanlari Kongrelerinde görü^ülen önemli konulardan bir tanesi oldu. Bu kongrelerde oylarin parçalanmasini önlemek, meclise girecek milletvekili sayisini arttirmak, alinacak kararlarda söz sahibi olmak için bölgelerde tek seçim listesi oluçturmak ve gerekirse sosyalist partilerle blok kurmak kararlari ön plana çikti. Yine kadinlara bütün siyasi haklarda erkeklerle eçitlik saglanmasi, seçme ve seçilme haklarinin verilmesi avantaj saglayacak bir adim olmuçtur. Geçici Hükümet döneminde genel olarak seçim yasasinin hazirlanmasi, hükümet krizleri ve yerel yönetimlerde seçimlerin yenilenmesiyle baglantili gecikmeler yüzünden seçimler yapilamadi. Bolçevikler, devrimden önceki demokratik pozisyonlarina dönmek
о
2 istediklerinden, halkin çogunlugunun onlari desteklediklerine inandiklarindan, kendi g iktidarlarini güçlendirmek ve halkla olan baglantilarini koparmamak için Kurucu Meclis
9 £ 5 sloganina sahip çiktilar.
iß ° 03
Ой Ю © _
l108l 67 Devlet§in, Sovyet Tataristani, 246.
68 Krasovitskaya, "Federalizm Turkskih Elit,": 267-268.
69 Krasovitskaya, "Federalizm Turkskih Elit,": 269-270; Taymas, 1917'den 1919'a Rus ihtilalinden Hatiralar, 102-103. Habutdinov, toplantinin Stalin ve fraksiyon üyeleri arasinda yapildigini, Ibrahimov, Vahitov ve Manatov'un ikna etmeye çali§tigi Salihov'un Müslüman Sosyalist Fraksiyonu'nun pozisyonunda kalmayi tercih ettigini; Nadir Devlet, Müslüman Komiserligi kurulduktan sonra Stalin'in Moskova'daki Müslüman Merkez Çurasi'rn kendi tarafma çekmeye çak§tigmi yazmaktadirlar. Habutdinov, "Musulmane-Tatari i Vibori vo Vserossiiskiy Parlament,"; Devlet, 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, 257-258.
Gefici Hükümet döneminde sefim yasasini hazirlamak ifin kurulan Özel Komite'nin fali^malari esnasinda Rusya genelinde 82 sefim bölgesinde 20 ya§ ve üzeri 90 milyondan fazla ki^inin oy kullanacagi hesap edildi. Toplam 815 milletvekili sefilecekti. 82 sefim bölgesinin yarisindan fogunda 12-14 Kasim 1917 tarihleri arasinda sefimler zamaninda yapildi. Genel olarak sefimler 3 aydan fazla sürdü. Ancak Ekim Devrimi sonrasinda fe^itli sebeplerle sefimlerin ertelendigi, yapilsa bile sonuflarin alinamadigi ya da sefimlerin hif yapilamadigi bölgelerin ba^inda Bati Türkistan oblastlari geldi. Sefim sonuflarina göre, milliyetfi-sosyalist, Tatar-Ba§kirt listeleri ya da sadece Türklerin liste fikardigi bölgelerde bile kendi aralarinda farkli milletvekili aday listeleri fikardiklari, sosyalist partilerle beklentilerin a^agisinda sadece üf bölgede gayri Ruslarla ittifak yaptiklari, Türklerin fogunlukla kendi aday listelerini tercih ettikleri görüldü. Türklerin oy kullandiklari bölgelerde kendi listeleri kazanmadiysa genellikle sefimleri Es-Erler Partisi kazandi. Türk sefmenler, Rus partilerinden birini tercih ettilerse büyük ihtimalle Es-Erler Partisi'ne oy vermiß olabilirler. Sefimlerin hif yapilamadigi yerler harif aralarinda gayri Türk Müslüman milletvekilleri ve Müslüman listesinde olmayan Türk milletvekilleri de dahil edilmekle birlikte 68 milletvekili Kurucu Meclis'e girmeye hak kazandi. Ancak sadece 11 tanesinin meclis oturumuna katildigi tespit edilebildi. Petrograd'da bulu^an 8 milletvekili, 5 Ocak 1918 tarihinde Müslüman Sosyalist Fraksiyonu'nu kurdular. Fraksiyonun bu §ekilde isimlendirilmesi ve sefimlerde ortak liste kararina ragmen farkli listelerin fikarilmasi yüzünden bütün milletvekillerinin bu fraksiyonda toplanma olasiligi dü§ük görünmekteydi. 17 Ocak 1918 tarihinde yayimlanan kararnameyle, bazi fraksiyon milletvekillerinin katilimiyla Milliyetler Halk Komiserligi'ne bagli Müslüman Komiserligi kuruldu. Bir kisim Türk milletvekilleri ise if sava§ esnasinda Samara'da kurulan Kurucu Meclis Üyeleri Komitesi'yle (KOMUQ birlikte Bol^eviklere kar§i mücadele etmeyi tercih etti.
* * * Katki Orani ve £ikar £ati$masi Beyani (Zorunlu)
Tek yazarli makaledir. Katki payi %100 yazara aittir. £ikar fatilmasi yoktur.
* * *
KAYNAK£A
2-iy Vserossiiskiy Musulmanskiy Syezd Musulmanskaya Fraktisiya v Ufreditelnom Sobranii Ref Ahmeda Tsalikova. Kazan: Lito-Tipografiya T-vo Umid B. Haritonova, 1917.
"Alfavitniy Spisok Qenov Ufreditelnago Sobraniya." Tsentralniy Gosudarstvenniy Arhiv Oktyabrskoy Revolyutsii i Sostsialistifeskogo Stroitelstva SSSR. Fond. Kantselyariya Tavrifeskogo Dvortsa Rossiiskoy. Opisi. 1917-1918 gg. 2-13. Eri^im Tarihi: 4.10.2020 https://www.prlib.ru/item/465804. Bigi, Musa Carullah. IslahatEsaslari. Petrograd: Tipografiya M. A. Maksudova, 1915.
Bigiyef, Musa. Umum Rusya Müslümanlarinin Üfüncü Resmi Nedveleri. Kazan: Lito-
Tipografiya T-vo Bratya Karimovi, 1906. Carr, Edward Hallett. Bolpevik Devrimi 1917-1923. £ev. Orhan Suda. C. 1. Istanbul: Metis Yayinlari, 2006.
Çaliçkan, Ülkü. "Geçici Hükümet ve Rus Kurucu Meclisi Seçim Hazirliklari." Türkiye Rusya Araptirmalari Dergisi 4 (2020]: 36-54.
Çaliçkan, Ülkü. Rusya Imparatorlugu'nda Anayasal Demokrat Partisi'nin Milliyetler Politikasi (KadetPartisi 1905-1917). Istanbul: Kriter Yayinlari, 2019.
"Çleni Vserossiiskogo Uçreditelnogo Sobraniya" Eriçim Tarihi: 17.10.2020 http://www.hrono.ru/biograf/bio_u/uchredit.php.
Devlet, Nadir. 1917 Ekim Ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (lç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk Tatarlarinin Millet Meclisi 1917-1919). Istanbul: Ötüken Neçriyat, 1998.
Devlet, Nadir. Rusya Türklerinin MillîMücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: TTK, 1999.
Devletçin, Tamurbek. Sovyet Tataristani. Çev. Mehmet Emirhan. Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1981.
Fayzrahmanov, Ayrat ^amileviç. "Voprosi Federativnogo Ustroistva Rossii v Reçeniyah Natsionalnih Syezdov v 1917 g." Vestnik TGU 7/87 (2010): 255-259.
Gözler, Kemal. Kurucu Iktidar. Bursa: Ekin Basin yayin Dagitim, 2016.
Gündogdu, Abdullah. "Iki Devrim Arasinda Rusya'da Siyasi Katilim ve Türkler." XVI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (20-24 Eylül 2010). (2015): 1-32.
Habutdinov, Aydar Yuryeviç. "Musulmane-Tatari i Vibori vo Vserossiiskiy Parlament." Eriçim Tarihi: 11.10.2020 http://islamrf.ru/news/analytics/politics/120.
Hayit, Baymirza. Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi. Ankara: TTK, 1995.
Hekimoglu, Vecihi Sefa Fuat. "Bütün Rusya Müslümanlari Kongresi (1-11 Mayis 1917]." Türk Dünyasi Araptirmalari 169 (Agustos 2007]: 1-12.
Ishakov, Salavat Midhatoviç. "Obçestvenno-Politiçeskaya Jizn Petrogradskih i Moskovskih Musulman Vesnoy 1917-Vesnoy 1918 g." Peterburgskih Istoriçeskih Jurnal 1 (2014): 121-136.
Kara, Abdulvahap. Türkistan Atepi Mustafa Çokayin Hayati ve Mücadelesi. Istanbul: Da yayincilik, 2002.
Krasovitskaya, Tamara Yusufovna. "Federalizm Turkskih Elit v Modernistskih i Bolçevistskih Shemah.", Mir Bolpogo Altaya 5/2 (2019): 260-279.
Lebenson, Aleksey Georgiyeviç. Polojeniye o Viborah v Uçreditelnoye Sobraniye Tekst Zakona i Obyasnitelniya Zameçaniya. Moskva: Knigoizdatelstvo Universalnaya Biblioteka, 1917.
Lenin. "Tezisi ob Uçreditelnom Sobranii.", Polnoye Sobraniye Soçineniy 35. Moskva: Izdatelstvo Politiçeskoy Literaturi, 1974.
Leontyev, Yaroslav. "Partiya Levih Sotsialistov-Revolyutsiyonerov (Internatsionalistov)." Politiçeskiye Partii KonetsXIX-Pervaya TretXX Veka. Moskva: ROSSPEN, 1996: 419424.
Protasov, Lev Grigoryeviç. "Deputati Vserossiiskogo Uçreditelnogo Sobraniya: Etnonatsionalniy Aspekt." Nauçniye Vedomosti 1 (41). Vipusk 5 (2008): 88-94.
Protasov, Lev Grigoryeviç. Vserossiiskoye Uçreditelnoye Sobraniye Istoriya Rojdeniya i
Gibeli. Moskva: ROSSPEN, 1997.
Protokoli Tsentralnogo Komiteta Konstitutsionno-Demokratifeskoy Partii 1915-1920gg. T. 3 Moskva: ROSSPEN, 1998.
Rabinowitch, Alexander. Bolpevikler Iktidarda Petrograd'da Sovyet Yönetiminin Ilk Yili.
£ev. Can Saday, Hakki Ba^güney, Nihan Elmas. Istanbul: Yordam Kitap, 2016. Rubin^teyn, Nikolay Leonidovif. k Istorii Ufreditelnogo Sobraniya. Moskva: Gosudarstvennoye Sotsialno-Ekonomifeskoye Izdatelstvo, 1931.
Rusyada Birinci Müslüman Kongresi Tutanaklari. Haz. Ihsan Ilgar. Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1990.
Rusyadaki Siyasi Firkalar ve Onlarin Programlari. Akmescid: Kirim Ocagi Matbaasi, 1917.
Sadigov, Ramin. "Rusya Kurucu Meclisi: Tarihi Geli^imi ve Bolpevikler Tarafindan Feshi."
Uluslararasi Sosyal Araptirmalar Dergisi 9/43 (2016]: 906-920. Salavat Midhatovif Ishakov. "Gaziz Gubaydullin: Maloizvestniye Epizodi Politifeskoy Jizni 1917 goda." Turkologifeskiye Issledovaniya 2/3 (2019): 51-56.
Sbornik Program Politifeskih Partii v Rossii. Petrograd: Sunodalnaya Tipografiya, 1917. Spirin, Leonid Mihaylovif. Rossiya 1917 god iz Istorii Borbi Politifeskih Partii. Moskva: Misl, 1987.
"Spiski Qenov Vserossiiskogo Ufreditelnogo Sobraniya." Eripim Tarihi: 4.10.2020 http://www.hrono.ru/biograf/bio_u/uchredit.php.
Syezdi i Konferentsii Konstitutsionno-Demokratifeskoy Partii 1915-1917 gg. T. 3. K. 1
Moskva: ROSSPEN, 2000. §aveko, Natalya Anisimovna. Oktyabrskaya Revolyutsiya i Ufreditelnoye Sobraniye. Moskva, Leningrad: Moskovskiy Rabofiy, 1928.
Tamarin, Aleksandr. Musulmane na Rusi. Moskva: Izdaniye D. Ya. Makovskogo, 1917. Taymas, Abdullah Battal. 1917'den 1919'a Rus Ihtilalinden Hatiralar 1. Istanbul: Turan Kültür Vakfi, 2000.
Togan, Zeki Velidi. Hatiralar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, 1999. Ufreditelnoye Sobraniye Stenografifeskiy Otfet. pefataetsiya po rasporyajeniyu predsatelya Ufreditelnogo Sobraniya. Petrograd: Tipografiya Arend. Akts. O-va Dom Pefati, 1918. 3
Q
Vipnyak, Mark Veniaminovif. Vserossiiskoye Ufreditelnoye Sobraniye. Sost. A. N. ^
Medu?evskiy. Moskva: ROSSPEN, 2010. a 3 *
<2 8 M
Vserossiiskoye Ufreditelnoye Sobraniye. Tsentrarhiv 1917 god v Dokumentah i Materialah g in © pod red. M. N. Pokrovskogo i Ya A. Yakovleva. pod. k pefati I. S. Malfevskiy. Moskva, |iii| Leningrad: Gosudarstvennoye Izdatelstvo, 1930.
Znamenskiy, Oleg Nikolayevif. Vserossiiskoye Ufreditelnoye Sobraniye Istoriya Soziva i
Politifeskogo Krupeniya. Leningrad: Izdatelstvo Nauka, 1976.
* * *
