CC BY
1ПРОГРАММАЛЫЦ ЦАМТАМАСЫЗ ЕТУД1 ЦОРГАУДАГЫ САНДЫЦ СУ ТАЦБАЛАРЫНЫЦ Р0Л1 МЕН ТИ1МД1Л1Г1
ТЫНЫШТЫКБАЙ АРУЖАН КАЙРАТЦЫЗЫ
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшш Акпараттык технологиялар факультет «7М06306 - Акпараттык кауiпсiздiк жуйелерЬ» бiлiм беру багдарламасыныц
магистранты, Астана, ^азакстан
Аннотация. Мацалада программалыц цамтамасыз етудг сандыц су тацбалары арцылы цоргау эд1стер1 царастырылады. Су тацбаларын енг1зудщ нег1зг1 тэс1лдер1, соныц 1ш1нде статикалыц жэне динамикалыц здгстер, сондай-ац криптографиялыц эд1стерд1 цолдану сипатталган. Бул эд1стерд1ц артыцшылыцтары, шектеулер1 жэне цолдану мысалдары талцыланады. Мацала интеллектуалды меншжтг цоргау жэне программалыц цамтамасыз етуд1 руцсатсыз пайдалануды болдырмау Yшiн су тацбаларын жасаудыц турацтылыгы мен енмдытне назар аударады.
Юлт свздер: цифрлыц су тацбалары, программалыц цамтамасыз етудi цоргау, авторлыц цуцыц, реверсивтi инженерия, обфускация, криптография, деректердщ цаутаздт
Шршпе. ^аз1рп замангы технологиялар каушаздшке жэне руксатсыз кол жетюзуге катысты Yнемi кауштермен кездесш отырады, бул программалык камтамасыз етудi коргауды эзiрлеушiлер мен зерттеушшер Yшiн ец мацызды мшдеттердш бiрiне айналдырады. Программалык камтамасыз етудш руксатсыз кeшiру жэне реверсивтi инженерияга осалдыгы сенiмдi коргау эдiстерiн эзiрлеудi жэне енгiзудi кажет етедi. ^оргаудыц болашагы бар эдютершш бiрi — программалык камтамасыз етуде оныц функционалдыгына нуксан келтiрмей жасырын акпаратты енпзуге мYмкiндiк беретiн сандык су белгшерш пайдалану.
Сандык су белгiсi — авторлык кукыктарды коргау, бастапкы иесш сэйкестендiру жэне руксатсыз кeшiрудiц алдын алу максатында программалык камтамасыз етуге немесе оныц компоненттерше косылатын арнайы белгi. Сандык су белгiлерiн енпзу пайдаланушы Yшiн кeрiнбейтiн жэне оны жою немесе езгертуге карсы тeзiмдi болуы тиiс.
Су белгшерш енгiзу эд^тер. Сандык су белгшерш енпзу эдiстерi бiрнеше санатка бeлiнедi, олардыц эркайсысыныц eзiндiк ерекшелiктерi мен колдану салалары бар.
Программа код децгешнде енгiзу. Бул эдiс программалык камтамасыз етудi эзiрлеу кезещнде су белпсш косуды карастырады. Статикалык су белгiлерi кодка енгiзiледi, сол аркылы программаны iске коскан кезде eзгермей калады. Динамикалык су белгiлерi, керiсiнше, кодты iске косу жагдайларына байланысты eзгерiп отыруы мYмкiн, бул оларды шабуылдарга тeзiмдi етедi.
Байт-код немесе машиналыц код децгешнде енгiзу. Бул эдю су белгшерш компиляция кезещнде немесе одан кешн енгiзудi камтиды. Су белгiлерiмен обфускациялау код курылымын eзгерту аркылы оныц талдануын жэне кeшiруiн киындатады, бiрак оныц бастапкы функционалдыгын сактай отырып. Метадеректердi инъекциялау косымша коргау децгейiн камтамасыз ететiн косымша акпаратты колданба деректерiнiц курылымдарына енгiзудi кeздейдi.
Криптографиялыц эдiстердi цолдану арцылы енгiзу. Криптографиялык су белгiлерi шифрлау эдiстерiн колдану аркылы жогары каутаздшт камтамасыз етедi. Олар деректердiц тYпнускалыFын жэне коргалуын камтамасыз етедi, тшт деректердi алу немесе eзгерту эрекеттерш болдырмайды [1].
Сандык су белгшершш бiрнеше мацызды артыкшылыктары бар. Бiрiншiден, олар узак мерзiмдi корFауды камтамасыз етедь Сандык су белгiлерi программа камтамасыз етушш барлык eмiрлiк ци^ бойында сакталып, оныц тYпнускалыFын корFауFа кeмектеседi. Бул, эсiресе, узак уакыт пайдаланылатын немесе жацартылатын программалар Yшiн eте мацызды.
Екшшщен, жаксы эзiрленген су белгiлерi шабуылдарга тeзiмдi болады. Мундай су белгiлерiн жою немесе езгерту ете киын, эрi бул эрекеттер программаныц жумысына эсер етуi мYмкiн, себебi олар тек белп ретiнде гана емес, кодтьщ бiр бeлiгi ретiнде де жумыс iстейдi.
Yшiншiден, санды; су белгiлерi программа камтамасыз етушщ шыгу тегш жэне иесiн сэйкестендiру мYмкiндiгiн береди Бул аутентификация мен бакылауды жецшдетед^ эрi авторлы; кукыктарды коргауды камтамасыз етедь
Ай;ын артыкшылыктарына карамастан, санды; су белгшерш колдану бiркатар шектеулер мен киындыктарды да тудырады. Ец басты киындыктардыц бiрi — юке асырудыц кYPделiлiгi. Су белгiлерiн эзiрлеу жэне енгiзу процесi косымша уакытты, ресурстарды жэне жогары децгейдеп сараптамалы; бiлiмдердi талап етедi. Бул, эаресе, жаца жобаларды немесе Yлкен жYЙелердi коргау кезiнде мацызды фактор болып табылады.
Екiншi мэселе — дамыган шабуылдарга осалды;. Тэжiрибелi хакерлер немесе кас^немдер су белгiлерiн жою немесе езгерту Yшiн жетiлдiрiлген эдiстердi колдануга тырысуы мYмкiн. Бул багдарламаныц коргау децгешн тeмендетуi мYмкiн, эсiресе су белгiлерi жеткiлiктi тYPде тураксыз болса.
Yшiншiден, санды; су белгiлерiн енпзу программаныц eнiмдiлiгiне эсер етуi мYмкiн. Су белгiлерiн енгiзу кодтыц келемш улгайтуы жэне косымша есептеу ресурстарын кажет етуi мYмкiн, бул программаныц жумысын баяулатуы немесе тиiмдiлiгiн тeмендетуi ыктимал.
Санды; су белгiлерi эртYрлi салаларда кецiнен колданылады. Мысалы, коммерциялы; программа камтамасыз етуде олар пиратты; кeшiрмелердiц таралуын жэне руксатсыз кeшiрудi болдырмау Yшiн пайдаланылады. Бул су белгiлерi программаныц тYпнускалыFын растауга кeмектеседi жэне оныц зацсыз колданылуын бакылауды жецшдетедь
Сонымен катар, программа ютапханаларында су белгiлерi Yшiншi тарап жобаларында кiтапханалардыц калай колданылып жатканын бакылау жэне олардыц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету Yшiн мацызды. Осылайша, олар ютапхана иесiнiц кукыктарын коргап, оны зацсыз пайдаланудан сактайды.
Лицензиялау жYЙелерiнде санды; су белгiлерi программа камтамасыз етудщ тYпнускалыFын тексеру жэне лицензиялы; келiсiмдердiц сакталуын бакылау Yшiн колданылады. Бул жYЙелер су белгiлерi аркылы программаныц зацды колданылуын камтамасыз етедi жэне лицензиялы; шарттардыц бузылуына жол бермейдi [2].
Сандыц су белгглерг саласындагы жаца технологиялар мен циындыцтар. Соцгы жылдары программа камтамасыз етудi коргау саласында бiрнеше жаца технологиялар пайда болуда, олар санды; су белгшерш колдану тшмдшгш арттыруга багытталган. Бул технологиялардыц бiрi — блокчейн. Блокчейн технологиясы программа кодындагы eзгерiстердi аныктау мен бакылауды камтамасыз ете отырып, косымша сешмдшк бередi. Бул технология программаныц иелерi туралы мэлiметтердiц eзгермейтiндiгiн сактайды, осылайша оныц каушаздшн едэуiр арттырады. Блокчейн непзшде су белгiлерiн енгiзу оныц тYпнускалыFын жэне пайдаланушы кукыктарын коргауды жаксартады.
Тагы бiр жаца багыт — жасанды интеллект (ЖИ) жэне машиналы; окыту. Бул технологиялар су белгшершщ корганысын тексеру жэне шабуылдардан коргау Yшiн кYPделi тэсiлдер мен алгоритмдердi аныктауга кeмектеседi. ЖИ жYЙелерi су белгiлерiн накты уакыт режимшде бейiмдеп, олардыц шабуылдарга карсы тeзiмдiлiгiн арттырады. Сонымен катар, ЖИ программаныц eзгерiстерiн немесе су белгiлерiнiц бузылуын дер кезiнде аныктауга мYмкiндiк беред^ бул корганыс децгейiн айтарлыктай жаксартады.
Криптографиялы; эдiстердi колдану санды; су белгшерш коргаудыц тагы бiр мацызды багыты болып табылады. Криптография су белгшершщ каушаздшн камтамасыз етедi, эаресе оларды санды; колтацбалармен бiрiктiру аркылы деректердщ тYпнускалыFын жэне авторлыгын тексеру мYмкiндiгi пайда болады. Бул эдю программаныц урлыктан жэне пиратты; кeшiрмелерден коргауды кYшейтедi, eйткенi санды; колтацба eзгертiлген жагдайда оны аныктау оцай болады.
Бул жаца технологиялар сандык су белгшершщ тшмдшшн арттырып, оларды колдану аясын кецейтедi, бiрак сонымен катар жаца кауштер мен кYPделiлiктердi де туындатуы MYMKiH
[3].
Кррытынды. Сандык су белriлерi программа камтамасыз етудi коргау Yшiн куатты курал болып табылады, косымша каушаздш жэне интеллектуалды меншш кукыктарын коргауды камтамасыз етедi. Дегенмен, оларды тиiмдi колдану Yшiн юке асыру ерекшелiктерiн жэне ыктимал кауiптердi ескеру кажет. Жаца технологияларды енпзу, мысалы, блокчейн мен жасанды интеллект, коргауды одан эрi жетiлдiрiп, деректердi коргауда жаца мYмкiндiктер ашады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Сами, И., Чен, Й. Криптографические методы для цифровых водяных знаков / И. Сами, Й. Чен. — Уайли, 2020.
2. Ковалев, А. В., Иванов, А. В. Цифровые водяные знаки в информационной безопасности: теория и практика / А. В. Ковалев, А. В. Иванов. — М.: Springer, 2020.
3. Петерс, М., Фергюсон, А. Blockchain для защиты цифровых авторских прав / М. Петерс, А. Фергюсон. — Лондон: CRC Press, 2021.
АЕЫЛДЫ ТЕКСТИЛЬ: БОЛАШАЦТЫЦ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ МЕН ФУНКЦИОНАЛДЫ ТЕКСТИЛЬ
ДОШИБЕКОВА АЙЖАН БАГДАТОВНА
Ассистент профессора факультета дизайна, текстиля и технологий одежды Алматинского технологического университета, PhD, Алматы, Казакстан
ТОКСАБИНОВА КЪЗЖШЕК АСЫЛБЕККЫЗЫ, ТАЙБАГАР АЙГЕР1М
АСКАРЦЫЗЫ
Дизайн кафедрасыньщ студенттерi, Алматы технологиялык университету Алматы, Казакстан
Аннотация: К,аз1рг1 тацдагы сэн элем1ндег1 цолданысца ие болып жатцан , ацылды текстиль туралы мэл1меттер. Элемдег1 дизайнерлердщ тапцырлыгынан жацаша идеялар туылуын цолдайсыздар ма?.Кызыцты мэлгметтермен бвлгсетгн боламыз.
Клт свздер: ацылды мата, функциональд1 тестиль, ацылды фабрика, талшыцтар, AFFOA, электронды маталар.
Токыма барлы; жерде - 6Ï3 киетш кшмнен, 6Ï3 мшетш келштерден жэне туратын жиhаздардан бастап, жYретiн жолдардан, емдеу Yшiн колданылатын тацгыштардан жэне бiздi коргау Yшiн паналайтын курылымдарга дешн, эрбiр мата езшщ ерекше курылымы мен касиеггерiне карай мукият тацдалады. Бiрак сiз киiп жYрген кшм жYрек согу жиiлiгiн бакылап, дэр^ерге медициналык ескертулер ж1бере алса ше? Немесе терщзге жагатын тацгыштар жараны жабу гана емес, сонымен катар емдейтш дэрi шыгарса ше? Курылысшылар терiден алынган суйыктыктар аркылы кемiркышкыл газымен улану туралы ескерту жасай алатын касканы киюге кызыгушылык танытуы мYмкiн. Мiне, осындай кезде кемекке смарт текстиль келедг
Смарт текстиль, сондай-ак функционалды маталар жэне электрондык текстиль деп аталады, маталардыц енеркэаппк максаттарга жэне кYнделiктi колдануга арналган релiн езгертедi. Жаца технологиялык жетютштермен бiз функционалды, эдемi жэне сезiмтал маталар болатын болашакка жакындаймыз.
«Акылды» маталар - бул жаца технология болгандыктан, кептеген адамдар олардыц элеуетш тYсiнбейдi. Смарт текстиль пайдаланушыга матаныц эдеггегi кунынан тыс косымша артыкшылык бередi. Олар коршаган ортага жауап берiп, бейiмделе алады. Маталар табиги жэне жасанды талшыктар мен полимерлердщ комбинациясын курайды, олар эртYрлi эдiстермен, ец танымал эдiстер - трикотаж немесе токылган маталар аркылы жасалады. Эрбiр мата коспасы белгш бiр климатка немесе функцияга бешмделген максатка кызмет етедi. Бiрак мата кептеген ешмдер Yшiн негiз болып табылатындыктан жэне одан да кеп, оныц пайдалыгын калай арттыруга болатынын карастыру орынды. Мысалы, температураны алайык - макта мен зыгырдан жасалган киiм ыстык жагдайлар Yшiн ете колайлы, ейткенi олар ауа етюзпш жэне жецiл. Дегенмен, салкындыкты сактайтын ауа агынын реттеу темен температурада мэселе тугызады. Ыстыктан суыкка ауысу киiм тацдауда колайсыздык тудыруы мYмкiн.
Функционалды текстиль муны езгертедi. Олар дизайн курылымы немесе сырткы ынталандырулар негiзiнде бейiмделе алады. Температураныц езгеруше жауап берiп, сiзге терiцiз сиякты жайлылык сыйлайтын матаны елестетiп керщз. Жаца мYмкiндiктердi енгiзумен катар, смарт маталар туракты мэдениеггi калыптастырады. Эзгеруге кабiлеггiлiгi аркылы енiмнiц аз мелшерш кажет етедi, бул калдыктардыц азаюына экеледi.
Техникалык текстильдiц эволюциясы электрондык жэне фотондык индустриядан Yлгi алады. Сенсорлык матрицалар мен пластикалык оптикалык талшыкты (POF) бiрiктiру функционалды маталардыц кецеюш тудырады, олар «смарт» текстиль ретшде кецiнен танымал.
Эзегшде, техникалык текстиль eндiрiсi дамыган жш жYЙелерiшц кец ландшафты болып табылады, оны текстильдi калыптастыру эдiстерiмен бiрiктiредi. Аякталган курылым ламинациялау, каптау жэне композитпк эдiстер аркылы одан 9pi тYрлендiрiлуi мYмкiн. Оларды колдану аясына карай смарт маталар талшыктар мен технологиялардыц бiрiгуi аркылы жасалады. Бул талшыктарга eткiзгiш жштер мен полимерлер, тшш жадында сактайтын полимерлер, фазалык ауысу материалдарымен инкапсулаланган талшыктар, оптикалык талшык жэне баска да усак электроника юредь Олар сондай-ак келесi сырткы коспаларды колдана алады:
• Датчиктер
• Химиялык ецдеу
• Термохромды боягыштар
Бул материалдар температура, жарык немесе кысым сиякты сырткы коздыргыштармен бiрге езара эрекеттеседi, энергияныц бершуш тудырады. Белсендiрiлгеннен кейiн функционалды мата текстильдщ кызметiне байланысты эрекет етедь
Смарт текстиль эдетте екi непзп санаттыц бiрiне жатады:
• Эстетикалык: Смарт мата сэн индустриясында жаца сертнге ие болуда. Эстетикалык смарт текстиль жарык шыгара алады жэне тYсiн езгерте алады, интерактивтi элементке ие бола алады немесе коршаган ортага карай eзгерiп отырады. Сэнгерлер жаца технологияны колданып, смарт материалдардан туратын тутас коллекциялар жасауда. Бул санатка сонымен катар декор жэне дизайн элементщ^ кiредi.
• Эшмдшкп арттыру: Функционалдылыкка кeбiрек назар аудара отырып, eнiмдiлiктi арттыратын интеллектуалды маталар пайдаланушыга олардыц максатына байланысты бiрегей тэж1рибе усынады. Бул дене температурасын реттеудi, жел мен суга тeзiмдiлiктi тeмендетудi, радиациядан коргауды, гарыштык саяхаттыц эсерiн азайтуды жэне тiптi булшык еттердiц дiрiлiн бакылауды камтиды. Ею санаттагы смарт маталар eз максаттарына кызмет етедi жэне eнеркэсiптiк жэне сэндш материалдармен байланысты мэселелердi шешуге багытталган.
Смарт маталарды кез келген салада колдануга болады. Бiз келес салаларда олардыц колданылуыныц артып келе жатканын байкаймыз:
• Медицина
• Ойын-сауык
• Сэн жэне аяк киiм
• Спорт жэне фитнес
• Архитектура
• Эскери
• Кдушаздш
• Транспорт
Акылды фабрика Yшiн шешiм ретiнде технологиялар.
Смарт маталар ^теген салаларда кец таралган мэселелердi шешедi. Атап айтканда, дене температурасын реттеу кукык коргау органдарында, армияда жэне спортта eте мацызды. Ауа eткiзriштiri туралы уайымдап, бiрнеше кабат киюдiц орнына, смарт мата температураныц eзгеруiне оцай бейiмделе алады.
Медицина саласында эзiрлеушiлер жYрек согу жиiлiгiн бакылап, дэрi-дэрмек шыгаратын жэне limi мата иесi кулаган жагдайда жедел хабарлама жiбере алатын текстиль жасаумен айналысуда.
^аз1рп уакытта Advanced Functional Fabrics of America (AFFOA) зерттеушiлерi технологиялык талшыктардыц тeрт негiзгi санатына назар аударуда:
• Деректердi жiберетiн эмиттерлер
• 1^абылдагыштар
• Ty^ eзгертетiн талшыктар
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
• Батарея релш аткара алатын талшыктар
Бул жаца даму дэуiрi басталмай турып, жартылай еткiзгiштер маталарга бектлш, «косу» мYмкiндiгiн тудырды. Бiрак жштщ жумсактыгы жетiспедi жэне матага баспа тактасын/куат кезш орналастыру оныц тозуга тезiмдiлiгiн темендеттi. БYгiнде енеркэсiп бул диодтарды кум тэрiздi усак белшектерге дейiн азайтып, оларды талшыктыц езше енгiзгiсi келедi. Технологиялар дамып келе жаткан сайын, смарт текстиль кептеген кец таралган мэселелердщ шешiмiне айналуы мYмкiн, тiптi казiр бiздiц YЙ жэне жумыс кецiстiriмiздi толтыратынл кeлемдi аппараттык куралдарды алмастыруы мYмкiн. Электрондык текстильдщ эмбебаптыгы мен бейiмделгiштiгi оны жумсак эрi икемдi колданудыц кец спектрiнде пайдалануга мYмкiндiк бередi. Берш курылым мен инновациялык жштердщ аркасында бул eнiмдер уакыт сынагына тетеп бере алады.
^арулы кYштердегi интеграция. Сарбаздар калыц кабаттар киiп, eздерiмен бiрге шамамен 110 фунт тактикалык жабдыкты тасымалдайды. Бул жYктеменi кетеру кеп ^шп кажет етедi, сонымен катар портативтi куат кeздерiне деген сураныс туындайды. Батареялар олардыц жабдыгымен бiрге тасымалданады жэне тез таусылып калады. ^уаттыц жеткiлiксiздiгiне байланысты жабдык жарамсыз болып калады.
AFFOA (America's Functional Fabrics of America) консорциумына юретш компаниялар, гылыми орта жэне ^органыс министрлiгi эскери максатта колдануга арналган киiлетiн куат кeздерiн жасау мYмкiндiктерiн дамытып жатыр. Сарбаздар курылгыларын жумыс кYЙiнде устап туру Yшiн батареялар ете кымбатка тYседi, ейткеш олар тез таусылады. Бронежилеттер мен уксас маталарга куат кeздерiн, смарт текстиль жэне коскыштарды бiрiктiру сенiмдi жэне пайдаланушыга ыцгайлы жYЙе жасау Yшiн ете мацызды. Бул тек жалгыз колдану тYрi емес. Канадалык эскерилер ездершщ IAV Stryker броньды кeлiктерiнде дэстYрлi жабдыкты алмастыру Yшiн толыктай матадан жасалган пернетакталарды пайдаланды. Олар жецшрек, тасымалдауга ыцгайлы жэне сынуы мYмкiн компоненттерi аз. Смарт текстильдщ колдану аясы кец, сондыктан ол кептеген кажеттiлiктерге тиiмдi шешiм болып табылады.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. http://umnietkani.ru/all-news/umnyy-tekstil-opredeleniye-klassifikatsiya
99n.html?ysclid=m3gchvdjzg132702351
2. https://www.apexmills.com/media_post/smart-textiles/
3. "Smart Textiles for Medicine and Healthcare" Автор: Lieva Van Langenhove
4. "Textile Technology and Applications" Автор: A. Richard Horrocks, Subhash Anand
5. "Handbook of Smart Textiles" Редакторлар: Xiaoming Tao
6. "Electronic Textiles: Smart Fabrics and Wearable Technology" Автор: Tilak Dias
7. "Smart Clothes and Wearable Technology" Авторлар: Jane McCann, David Bryson
8. "Advanced Textiles for Health and Wellbeing" Редакторлар: Marie O'Mahony
