CC BY
0коюу у]
коюу укугу берилген.[4]
Ушунун 63Y АКШнын япондуктарга такай нааразы болгондугунан кабар берет. Бирок, ушул e^^eiy CYЙлeшYYлeр эч кандай жыйынтыксыз аяктап, АКШнын коркутуп-YркYTYYCY Японияга жетишээрлик таасир эте алган эмес.
Колдонулган адабияттар:
1. Адилбаев Ж.А. Япониянын соцку тарыхы1918-2010: Окуу куралы. - Ош, 2014.
2. Новейшая история стран Азии и Африки. XX век: Учеб. Для студентов вузов: В 3 ч./ Под ред. А.М. Родригеса. - М., 2005.
3. Малинова В.С. История Японии. - М., 2009.
4. Булгакова С.Т. Новейшая история Японии. - М., 2012.
УДК: 94 (575.2)
Смадияров С.А., т.и.к., ОшМУнун профессору, Кыргызстан Смадияров С.А., к.и.н., профессор ОшГУ, Кыргызстан
Профессор Омуркул Караев - кыргыздын тунгуч чыгыш таануучу илимпозу.
Профессор Омуркул Караев - первый кыргызский ученый востоковед.
Professor Omurkul Karaev - the first Kyrgyz scientist - orientalist.
Макалада кыргыз элинин тунгуч чыгыш таануучу илимпозу профессор О. Караевдин илимий ишмердиги талдоого алынды.
Ачкыч свздвр: арабист, чыгыш таануучу, орто кылымдар, кыргыз элинин этногенези, араб-перс булактары.
В статье проанализирована научная деятельность профессора О. Караева -первого ученого востоковеда кыргызского народа
Ключевые слова: арабист, востоковед, средние века, этногенез кыргызского народа, арабо-персидские источники.
The article analyzes the scientific activity of Professor O. Karaev - the first scientist - orientalist of the Kyrgyz people
Key words: Arabist, Orientalist, Middle Ages, ethnogenesis of the Kyrgyz people, Arab-Persian sources.
Кыргыз таануу илиминин карапайым жана мээнеткеч дыйкандарынан болгон, кыргыздын туегуч арабист - чыгышпозу 0мYркул Караев eзYHYн бYткYл eмYPYн кыргыздын байыркы жана орто кылымдардагы тарыхын, кыргыз этногенезинин проблемаларын изилдееге арнаган. Чаалыкпаган изилдeeчY кыргыздын булак таануу илимине да нар кeтeргYC салым кошту. Илимпоздун тYрк доорунун, Караханийлер
жана Хайду мамлекетинин, Могулистандын тарыхына арналган эмгектери аталган доорду изилдeeчYлeр YЧYн баа жеткис булактык жана тарыхнаамалык таяныч болуп кала берери шексиз.
Кыргыз тарых илими ез алдынча илим катары кеееш доорунда калыптангандыгы белгилYY. Арийне, ал мезгилдеги тарыхый изилдeeлeрдYн басымдуу кeпчYЛYГY кеeеш доорунун, eзгeчe ошол доордогу саясий системада, идеологияда YCтeмдYк кылып турган КПССтин тарыхына арналган. Ал эми, кыргыздын Октябрь революциясына чейинки тарыхын изилдеген кыргыз илимпоздорун колдун манжалары менен гана саноого болоор эле. Алардын арасынанда байыркы жана орто кылымдардын тарыхын изилдeeгe бел байлаган илимпоздор бирин-экин гана чыккан. Мына ошол экинин бири - 0мYркул Караев.
Араб жана перс тилдYY авторлордун эмгектери Орто Азия элдеринин, анын ичинде кыргыздардын орто кылымдардагы тарыхы боюнча эe баалуу тарыхый булак экендиги айкын. Аларда Борбордук Теeир-Тоонун жана Жети-Суунун, ошондой эле кыргыздар мекендеген Миe-Суу eрeeнYHYн физикалык-географиялык шарттары, калкы, чарбасы, турмуш-тиричилиги, тили, маданияты, диний ишенимдери, шаарлары, соода байланыштары, саясий окуялары, мамлекеттик тYЗYЛYШY ж.б. жeнYндe бай тарыхый маалыматтар камтылган. ЭмYркул агай eзYHYн илимий жолун тарых илиминин татаал тармагы болгон мына ушул булактарды изилдee ишинен баштаган. Майтарылгыс эркинин, чаалыкпаган эмгегинин натыйжасында ал, 1963-ж. Москва шаарында "IX - XII кылымдардагы араб жана перс булактары кыргыздар жана Кыргызстан жeнYндe" деген темада кандидаттык диссертациясын ийгиликтYY коргогон. Кийин, диссертациялык изилдeeлeрYHYн негизинде кыргыз тарыхнаамасында булакнаамалык багыттагы эe алгачкы эмгектерден болгон "IX-XII кк. араб жана перс булактары кыргыздар жана Кыргызстан жeнYндe" деген эмгегин басмадан чыгарган[1].
Талыкпаган мээнеткечтиги, зор эрудициясы илимпозго 1984-ж. Караханийлер каганатынын тарыхы боюнча доктордук диссертациясын коргоого, ошондой эле ага чейинки жана кийинки мезгилдерде бир топ баалуу илимий эмгектерди жаратууга мYмкYнчYЛYк берди. Алсак, анын 1983-ж. жарык кeргeн "Караханийлер каганатынын тарыхы: (Х-ХШ башы)"[2] аттуу фундаменталдык эмгеги Караханийлер каганатынын тарыхын ар тараптуу изилдеген эe алгачкы ири эмгек гана болбостон, илимийлYYЛYГY, бай булактык маалымдуулугу боюнча азыркы кYнгe чейин алдына ат салдырбай келе жаткан эмгектерден. Кыргыз тарыхчылары тарабынан бYГYнкY кYндe да каралган маселе боюнча аталган монографиянын деeгээлине жете жазылган эмгек дээрлик жокко эсе. Учурда 0. Караевдин бул монографиясы библиографиялык сейрек табылуучу эмгектердин катарында.
Ушул эле эмгекке теeдеш Кыргызстандын жана азыркы ТYштYк Казакстандын, Жунгариянын, Чыгыш ТYркстандын чектеринде eкYм CYргeн Чагатай улусунун (ХШк.), Хайду мамлекетинин (ХШ-ХГУкк.), Могулистандын (XIV-XVIIкк.) тарыхына арналган илимпоздун: " Чагатай улусу. Хайду мамлекети. Могулистан. Кыргыз элинин тYЗYЛYШY"[3] аттуу китеби 1995-ж. жарык кeрдY. Бул монография аталган проблеманы чыгыш жазма булактарынын жана илимий эмгектердин негизинде хронологиялык ирээттYYЛYктe, системалаштырып, комплекстYY караган алгачкы эмгек. Эмгекте аталган мамлекеттердин аймагында жашаган этностордун, уруулардын аталыштары аныкталган, кыргыз элинин этникалык тарыхынын
маселелери ж.б. тыкыр изилденген. Ошондой эле, автор тарабынан тажик-перс тилиндеги булактарга, этнонимдерге, мамлекеттик кызмат орундарга тYШYндYрмeлeр берилген. 0. Караевдин бул монографиясы Борбордук Азия элдеринин, анын ичинде кыргыздардын жана Кыргызстандын саясий, социалдык-экономикалык, этникалык тарыхын, кыргыз элинин калыптануу жараянын окуп YЙрeнYYгe олуттуу салым кошту.
Ошол эле учурда, 0. Караев кыргыз тарыхнаамасындагы ары татаал, ары жоопкерчиликтYY проблемаболгон кыргыз этногенезинин маселелерине арналган бир топ баалуу илимий макалаларын жазды. Мына ошол макалаларында,автор, республиканын саясий жетекчилигинин еткен кылымдын 70-80-жылдарындагы тарых чындыгын кез кeрYнe одоно бурмалаган: "Энесай кыргыздары менен Тееир-Тоо кыргыздары эч кандай байланышы жок эки башка эл (этнос). Энесай кыргыздарынын негизинде азыркы хакас эли калыптанган"[4] деген кeрсeтмeсYнe каршы туруп, тарых чындыгын бурмалоого жол берген эмес, тарых илимине чыккынчылык кылбаган, б.а. энесай кыргыздары менен теeиртоолук кыргыздардын этникалык тамыры бир деген eз илимий пикиринен кайткан эмес[5]. Бул албетте, илимпоздун майтарылгыс эркинин, атуулдук эрдигинин кeрсeткYЧY.
Арийне, 0мYркул Караев академиялык илим чeйрeсYHYн нукура eкYЛY болгон. 0кYHYчтYYCY, ушундай зор эрудицияга ээ таланттуу окумуштуунун кeп мезгилге чейин студенттер аудиториясында дарс окуу ишине тартылбай келгендиги болду. Бул иш эгемендYYЛYк жылдарында кеч болсо да КЖТЖ, анын тeрагасы Т. Чоротегин тарабынан колго алынгандыгын белгилей кетYY абзел. Натыйжада, илимпоздун студенттер YЧYн жазылган "Кeeнe тYрктeр тарыхы" [6]деген аталыштагы лекциялар жыйнагы жана "Чыгыш авторлору кыргыздар жeнYндe"[7] деген булактык жыйнагы жарык кeрдY.
Ырас, мен агайдын дарстарына катыша албай калдым. Бирок, аспирантураны бYTYп, кандидаттык диссертациямды коргоо учурунда (1994-ж. 28-январь) окумуштуу агай менен кыска баарлашуу, атYГYЛ ал кишинин батасын алуу мYмкYнчYЛYГYнe ээ болдум. Анда, 0. Караев тарых илиминен диссертацияларды коргоо боюнча Атайын кеeештин мYчeсY болчу. Агай, " Баатырдын атын алыстан ук, жанына келсеe бир киши" дегендей, жeнeкeй, жупуну, шашпай жай CYЙлeгeн, "сакадай" бою сары алтын киши эле. Бирок, мына ошол жeнeкeйлYктYн, жупунулуктун артында зор эрудиция, тереe билим, бийик интеллект байкалып турчу. Ушул жерден окурмандын кeeYЛYн бурчу жагдай, окумуштуунун чыгарган китептеринин жасалгалары (мукабасы, кагазы) да жупуну болгон. Бирок, акыркы мезгилдерде eздeрYн "тарых изилдeeчY" деп атап алган авторлордун (алардын арасында адистиги боюнча тарыхчылары, тарыхчы эместери да бар - С.С.) байма-бай ^п санда (экземплярда) чыгарып жаткан кооз жасалгаланган (мукабасы кальго, TYCTYY, кагазы сапаттуу, кeлeмдYY) китептери илимий баалуулугу жагынан 0. Караевдин чакан макаласына да арзыбаары кашкайган чындык. 0кYHYчтYYCY, ошол авторлордун, чыгарып жаткан сабатсыз жана сапатсыз (ички маeызы боюнча) китептери аркылуу кыргыз тарыхын изилдee ишине зор салым кошуп жатабыз деген жаeылыш ойдо турушкандыгы. Чындыгында, кeптeгeн тарыхый фактыларды ^з кeрYнee одоно бурмалаган, мифтештирген мындай китептердин кыргыз тарыхын изилдee ишине тийгизген пайдасынан зыяны арбын. Анткени, Кыргыз тарых илиминин eнYГYШY чыккан китептердин саны, жасалгасы менен эмес, сапаты, илимий баалуулугу менен
к илимий
Колдонулган адабияттар:
1. Караев О. Арабские и персидские источники 1Х-ХП вв. О киргизах и Киргизии. -Фрунзе, 1968.
2. Караев О. История Караханидского каганата (1Х-нач. ХШвв.). - М., 1983;
3. Караев О. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа. - Б., 1995;
4. История Киргизской ССР с древнейших времен до наших дней. В пяти томах. Т.1. - Фрунзе, 1984. - 50-б.
5. Эсеналиева Г. 0мYркул Караев - кыргыз элинин жана тYрктeрдYн тарыхынын чыгаан изилдeeчYCY. - Б., 2015. - 49-72-бб.
6. 0мYркул Кара уулу Кeeнe тYрктeр тарыхы (Студенттер YЧYн дарстар). - Б., 1994;
7. Восточные авторы о кыргызах: Сост., введ. и комм. О. Караева. - Б., 1994;
